Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарининг айланма маблағлари - Экономика - Рефераты

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарининг айланма маблағлари

Загружено в:

03.10.2022

Скачано:

0

Размер:

161.369140625 KB

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарининг айланма маблағлари Режа: 1.Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарининг айланма капитали тушунчаси, таркиби ва тузилиши. 2.Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарининг айланма маблағларининг айланиши ва унинг кўрсаткичлари. 3.Айланма маблағларга эҳтиёжни аниқлаш.

1.Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарининг айланма капитали тушунчаси, таркиби ва тузилиши Истеъмолчиларга туристик ва меҳмонхона хизматларини ўз вақтида таъминлаш учун туризм ва меҳмонхона корхоналари асосий капитал билан бир қаторда айланма капиталга ҳам эгалик қилишлари лозим. Айланма капитал – бу туристик ва меҳмонхона маҳсулоти (хизмати)ни ишлаб чиқариш ва сотиш жараёнини тўхтовсиз таъминлаш учун зарур бўлган туризм ва меҳмонхона корхона ларининг пул маблағлари йиғиндисидир. У қисқа муддат ичида (бир йилдан кам муддатда) тўлиқ истеъмол қилинади. Айланма капитални бошқачасига айланма маблағлар ёки айланма активлар деб ҳам номланади. Айланма маблағларнинг алоҳида хусусиятлари тавсифи учун уларни асосий ишлаб чиқариш фондлари билан таққослаш мақсадга мувофиқдир (1.1 жадвал). 1.1 жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, айланма капитал асосий капиталга қараганда сезиларли белгилар бўйича фарқланади: ишлаб чиқариш жараёнида қатнашиш шаклига тайёр маҳсулотга қийматни ўтказиш усулига ва такрор ишлаб чиқариш тавсифига кўра. 1.1 жадвал Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарининг асосий капитали ва айланма капиталининг таққосланган тавсифи Мезон Асосий капитал Айланма капитал Туристи к ва меҳмонхона маҳсулотини ишлаб чиқариш жараёнида мавжудлиги Буюм нуқтаи назаридан туристик ва меҳмонхона хизматига кирмайди, тўлиқ эскиргунча туристик маҳсулотни ишлаб чиқаришнинг қайтариладиган циклларида қатнашади Буюм нуқтаи назаридан туристик ва меҳмонхона хизматига кирмайди, бир туристик ва меҳмонхона маҳсулотини ишлаб чиқариш жараёнида тўлиқ истеъмол қилинади.

Тайёр маҳсулотга қийматни ўтказиш усули Ўз қийматини туристик ва меҳмонхона маҳсулоти таннархига амортизация ажратмалари шаклида қисмларга ажралган ҳолда ўтказади Ўз қийматини хизматлар таннархига бир туристик маҳсулотни ишлаб чиқариш жараёнида тўлиқ ўтказади Такрор ишлаб чиқариш тавсифи (алмаштириш) Тўлиқ жисмоний ёки маънавий эскириши билан такрор ишлаб чиқариш амалга оширилади Навбатдаги туристик ва меҳмонхона хизматини кўрсатиш учун янги айланма маблағлар ишлатилади Корхонада фойдаланиш жойи бўйича айланма капитал икки гуруҳга бўлинади: айланма ишлаб чиқариш фондлари ва айланма муомала фондлар. 1.1 чизма. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарининг айланма капитал таркиби. Айланма ишлаб чиқариш фондлари – бу туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари маҳсулоти (хизмати)ни ишлаб чиқаришда бевосита қатнашадиган ва қисқа муддат давомида ўз қийматини маҳсулот (хизмат)лар таннархига тўлиқ ўтказадиган корхона айланма маблағларнинг бир қисмидир. Айланма ишлаб чиқариш фондларининг камроқ қисмини туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари маҳсулоти (хизмати)ни доимий ишлаб чиқаришни таьминлаш учун зарур бўлган ишлаб чиқариш захиралари ташкил этади. Захиралар таркибига корхона айланма фондларининг қуйидаги элементлари қўшилади: хомашё, ярим тайёр маҳсулотлар ва Айланма муомала фондлар Айланма капитал (айланма маблағлар) Айланма ишлаб чиқариш фондлари

меҳмонхоналардаги материаллар, тез емириладиган предметлар, девонхона анжомлари ва ҳоказолар. Ундан ташқари, айланма ишлаб чиқариш фондлари таркибига тугалланмаган ишлаб чиқариш ва келгуси давр харажатлари ҳам киради. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида тугалланмаган ишлаб чиқариш деганда, бино ва асбоб ускуналарни жорий таъмирлаш учун харажатлар тушунилади.

1.2 чизма. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари айланма ишлаб чиқариш фондларининг таркиби. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари айланма ишлаб чиқариш фондларининг катта қисмини келгуси давр харажатлари эгаллайди. Келгуси давр харажатларига жорий даврда амалга оширилган, лекин келгуси даврда маҳсулот (хизмат) таннархига кирувчи харажатлар (туристик мавсумнинг бошланишига тайёргарлик харажатлари, ижара тўлови ва мавсумлар ўртасидаги консервация вақтида корхоналарни сақлаш харажатлари, йўлланмалар (путёвка) ва бошқа ҳужжатларни тайёрлаш учун харажатлар ва ҳоказолар). Ишлаб чиқариш захиралари Туганланмаган ишлаб чиқариш Келгуси давр харажатлари Айланма ишлаб чиқариш фондлари Қолганлар Ярим тайѐр маҳсулотлар Эксплуатацион ва таъмирлаш материаллари М ахсус иш кийми Девонхона харажатлари Алмаш тириладиган чойш аб Хомаш ѐ Хўжалик анжомлари ва иссиқлик таъминоти

Айланма ишлаб чиқариш фондлари билан бир қаторда ҳар бир туристик ва меҳмонхона корхоналари айланма муомала фондларга ҳам эгалик қилади. Айланма муомала фондлар – бу туризм ва меҳмонхона маҳсулот (хизмат)ларини айирбошлаш соҳасида фойдаланиладиган корхона айланма маблағларининг бир қисмидир (1.3 чизма). 1.3 чизма. Туристик корхона айланма муомала фондлари таркиби. Айланма муомала фондлар янги қийматнинг яратилишида қатнашмайдилар, фақат уни ифодаловчилари ҳисобланадилар. Туризм корхоналари айланма муомала фондлари таркибига қуйидаги иқтисодий элементлар киради: тайёр маҳсулот, истеъмолчиларга жўнатилган, аммо пули тўланмаган маҳсулот (товар)лар, банк ҳисоб рақамидаги ва кассадаги пул маблағлари, шунингдек, ҳисоб китоблардаги, аккредитивлардаги, ҳисоб ҳужжатларидаги пул маблағлари, яъни дебиторлик қарзлари. Туризм корхоналардаги тайёр маҳсулот ‒ сотиш учун тайёр сайёҳлик йўлланмалардан иборат бўлади. ―Юклаб жўнатилган иқтисодий элементи агентлик келишувлари, воситачи корхоналар (турагентликлар) билан туристик маҳсулотни улгуржи Ҳисоб ҳужжатларидаги пул маблағлари Банк ҳисоб рақамидаги ва кассадаги пул Аккредитивлардаги пул маблағлари Тайѐр маҳсулот Айланма муомала Истеъмолчиларга жўнатилган маҳсулот товар)лар(

сотиш бўйича шартномалардан фойдаланиш зарурияти туфайли вужудга келади ва берилган, аммо ҳақи тўланмаган туристик маҳсулотлар шаклида намоён бўлади. Туристик корхоналарнинг хўжалик юритиш хусусиятлари шундан иборатки, ишлаб чиқариш жараёнини ташкил этиш, туристик маҳсулотни ишлаб чиқариш харажатларининг турлари, корхона ва шерикларининг жойи, туристик маҳсулотни сотиш шароитлари маълум маънода айланма маблағлар тузилишида ўз аксини топади. Жумладан, туроператор корхоналарида айланма ишлаб чиқариш фондлари ҳиссасига жами айланма маблағлар қийматининг тахминан 30 35 фоиз тўғри келади, айланма фондлар ҳиссасига эга 65 70 фоиз, меҳмонхона индустрияси корхоналарида эса тескариси, корхона жами айланма маблағлари қийматида айланма ишлаб чиқариш фондларининг улуши учдан икки қисми айланма фондларга эса тегишли равишда учдан бир қисми тўғри келади. Аммо айланма фондлардаги маблағлар ҳажми кўпчилик ҳолатларда туристик хизматлар учун қабул қилинган ҳисоб китоблар тизмига боғлиқ бўлади, шунингдек туристик корхонадаги, бухгалтерия ҳисобининг сифати ва тўловларнинг ўтиш тезлигига ҳам боғлиқ бўлади. 2.Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарининг айланма маблағларининг айланиши ва кўрсаткичлари Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари айланма маблағлари, иқтисодиётнинг моддий тармоқлардаги корхоналардаги каби доимий равишда ҳаракатда бўлади, яъни пул шаклидан моддий шаклга ва тескариси моддий шаклдан пул шаклига тўхтовсиз айланишини амалга ошириш орқали. Аммо туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари айланма маблағларида алоҳида, ўзига хос айланиш шакли мавжуд. Ҳар қандай саноат корхонасининг айланма маблағлари айланиш жараёнида уч босқични ўтади: тайёрлов, ишлаб чиқариш ва сотув. Тайёрлов босқичида хомашё ва материаллар харид қилинади, улардан маҳсулот тайёрланади.

Айланишнинг ушбу босқичида айланма маблағлар пул шаклидан моддий шаклга ўтади, яьни ишлаб чиқариш захиралари ҳаракат жараёнида моддий ресурслар сарфланади ва тайёр маҳсулотга айланади. Маҳсулотни сотиш босқичида пул маблағларига айланади ва улардан яна ишлаб чиқариш захираларини тўлдириш мақсадида фойдаланилади (11.2.1 чизма). Туристик корхонадаги маблағларнинг айланиши туристик маҳсулотнинг иқтисодий табиати ва уни ишлаб чиқаришнинг хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда ўз хусусиятларига эга. Жумладан, туристик корхона маҳсулоти моддий тавсифга эга бўлмаганлиги туфайли, айланишнинг учунчи босқичи иккинчи босқичга мос келади. Шу сабабли туристик корхонада айланма маблағлар фақат айланишнинг икки босқичини ўтади (2.2 чизма). 1. Харид қилиш ва туристик хизматларни шакллантириш босқичи, унда айланма маблағлар пул шаклидан моддий шаклга ўтади, яьни турмаҳсулот захираларига. 2. Туристик хизматни кўрсатиш босқичи, унда тайёр турмаҳсулот сарфланади ва пул маблағларига айланади, улар туристик корхонанинг моддий захираларини тўлдириш учун яна ишлатилади. Туристик корхона айланма маблағларининг айланиши турпакет хизматларини ташкил қилишдан бошланади ва сотилган туристик хизматлардан корхона ҳисоб рақамига тушумнинг келиб тушиши билан якунланади. Хомашѐ ва материалла

2.1 чизма. Саноат корхонаси маблағларининг айланма босқичлари. 2.2 чизма. Туристик корхона маблағларининг айланма босқичлари. Туристик корхона айланма маблағлари бир вақтнинг ўзида айланишнинг барча босқичларида бўлади, шу сабабли айланма маблағларнинг бир босқичидан иккинчи босқичга ўтиш тезлиги ошганда уларнинг ҳар бир босқичда бўлиш вақти камаяди ва бу ўз навбатида айланма маблағларга бўлган талабни камайтиради. Туристик корхона айланма маблағларидан фойдаланиш самарадорлигини баҳолаш учун ўзаро боғлиқ иқтисодий кўрсаткичлар тизимидан фойдаланилади: айланма коэффициенти, айланма маблағларнинг айланиш вақти, бир сўмлик корхона даромадига тўғри келадиган туристик корхона айланма маблағларининг миқдори (юкланиш коэффициенти) ва ҳоказолар. Уларнинг айримларини кўриб чиқамиз. Айланма маблағларнинг айланиш тезлиги кўрсаткичи ёки айланиш коэффициенти ( Кий ) маълум давр мабойнидаги айланма маблағларнинг айланма сонини тавсифлайди. Қай Бу ерда, Ттх – кўрилаётган даврдаги кўрсатилган туристик хизматлар ҳажми (корхонага тушум), сўм. Амаб – ушбу давр мабайнидаги айланма маблағларнинг ўрта йиллик қиймати, сўм. Туроператор корхоналари учун айланиш тезлиги бир йилда 25 Турни Туристик хизматларни

30 айланиш содир бўлса меъёрл ҳолат ҳисобланади, меҳмонхона, корхоналари учун эса 10 15 маротаба. Ушбу кўрсаткич бошқа иқтисодий маънога ҳам эга: у кўрсаткич, хизматларнинг қанча киймати корхона айланма маблағларининг бир сўмига тўғри келишини, шу сабабли, айланиш коэффициенти (айланиш сони) қанчалик юқори бўлса, туристик корхона айланиш маблағларидан шунчалик самарали фойдалани лаётганлигидан далолат беради. Айланма маблағларнинг бир йилдаги ўртача аҳамияти (маб йил) ўртача хронологик формула орқали аниқланади. Бу ерда, А1, А2, А3, А12 – бир ой учун корхона айланма маблағларининг ўртача аҳамияти. Айланма маблағларнинг тўлиқ айланиш вақти айланма маблағларининг айланиш вақти (даври) деб номланади. Айланиш вақти (давомийлиги)ни кунлардаги айланиш деб номлаш қабул қилинган. Айланма маблағлар бир айланишнинг давомийлиги (Д) қуйидаги формула орқали аниқланади: Д Бу ерда, Ккс – календар кунлари сони (бир йилда 360 кун бир кварталда 90 кун бир ойда 30 кун). Бир айланишнинг давомийлигининг камайиши айланма маблағлардан фойдаланишнинг яхшилигидан далолат беради. Айланма маблағларнинг юкланиш коэффициенти (Кз) ёки айланиш коэффициентига тескари кўрсаткич қуйидагича айниқланади: Бу ерда, Ттх – кўрилаётган даврда кўрсатилаётган туристик хизматлар ҳажми, корхонага тушум.

Юкланиш коэффициенти сотишдан тушган бир сўмлик тушумга қанча айланма маблағлар тўғри келишини кўрсатади, шунингдек корхонада мавжуд айланма маблағлардан тежамли фойдаланиш даражасини ҳам тавсифлайди. Туристик корхоналар бир сўмлик айланма маблағлардан олинадиган фойда миқдори каби кўрсаткични тавсифлаш учун айланма маблағлардан самара коэффициенти (Ксам) қўлланилади ва у қуйидаги формула бўйича ҳисобланади. Бу ерда, Фсоф – маьлум давр учун сайёҳлик корхонанинг соф фойдаси, сўм. Айланма маблағлар айланиш тезлигининг ўзгариши амалдаги кўрсаткичларни режадаги ёки ўтган даврдагилари билан солиштириш орқали аниқланади. Ушбу кўрсаткичларни таққослаш натижасида айланма маблағларнинг тезлашиши ёки секинлашиши аниқланади. Айланма маблағлар ҳаракати тезлашганда, айланишдан моддий ресурслар ва пул маблағлари холос бўлади, улар секинлашганида – айланишга қўшимча молиявий ресурсларни жалб қилишга тўғри келади. Айланиш тезлашиши натижасида айланма маблағларнинг халос бўлиши абсолют ва нисбий бўлиши мумкин. Айланма маблағларнинг абсолют бўшашида маблағлар айланишининг тезлашиши бир вақтнинг ўзида туристик хизматлар ҳажмини ўсиши билан тўғри келган ҳолда содир бўлади. Айланма маблағларнинг абсолют тежамлигини қуйидаги формула орқали аниқлаш мумкин:  Аф=А режа А ҳақ Бу ерда, Арежа – корхонадаги айланма маблағларнинг режали миқдори, сўм; Аҳақ – айланма маблағларнинг ҳақиқий миқдори, сўм. Айланма маблағларнинг бўшаш (халос бўлиш) коэффициенти қуйидаги формула бўйича ҳисобланади:

Айланма маблағларнинг нисбий халос бўлиши улар айланишининг тезлашиши бир вақтнинг ўзида туристик хизматлар ҳажмининг ўсиши билан тўғри келган ҳолда содир бўлади. Айланма маблағларнинг нисбий тежалишини қуйидаги формула билан аниқлаш мумкин.  ₐ нис = ( Бу ерда, ( ) – баъзис ва ҳисобланадиган даврда тегишли кунлардаги айланиш давомийлиги, Фкал – даврдаги календар сони. 3.Айланма маблағларга эҳтиёжни аниқлаш Туристик корхонада айланма маблағлардан самарали фойда ланиш аксарият ҳолатларда уларга бўлган талабнинг тўғри аниқланиши, уларга меъёрий ўрнатилишига боғлиқ бўлади. Шу сабабли туристик корхоналарда айланма маблағларни меъёрл лаштириш жараёни муҳим аҳамият касб этади. Туристик корхоналардаги айланма маблағларнинг меъёри корхонанинг тўхтовсиз ишини ташкил этиши учун доимий равишда зарур бўлган айланма маблағларнинг минимал миқдорини кўрсатади. Туристик корхона айланма маблағларининг меъёрлари у ёки бу ишлаб чиқариш захираларининг мавжудлиги зарурияти, келгуси давр харажатлари пулнинг мавжудлигидан келиб чиққан ҳолда ҳисобланади, зарурий айланма маблағлар ҳажмининг пасайиши молиявий ҳолатнинг барқарор бўлмаслигига, туристик хизматларни кўп сотилиши жараёнидаги тўхталишга, улар ҳажмининг камайишига ва фойданинг қисқаришига олиб келиши мумкин. Айланма маблағларнинг меъёрлашларга нисбатан кўпайиши, уларнинг иқтисодий самарадорлигини пасайтиради. Айланма маблағларга бўлган талаб кўпчилик омилларга боғлиқ бўлади: туристик корхона фаолияти тавсифига, хизматлар ҳажмига, ишлаб чиқариш циклининг давомийлигига, хизматлар ҳажмларининг суръатларига ва ҳоказоларга.

Айланма маблағларга бўлган талаб йилнинг турли мавсумларида кескин равишда фарқ қилади. Бу туроператор корхоналари учун тавсифлидир. Ушбу ҳолат туристик маҳсулот сотиш ҳажмларининг ўзгариши билан боғлиқ: қишда айланма маблағларининг минимал сони керак бўлади, ёз пайтида эса тескариси, яьни максимал даражада. Айланма маблағларни режалаштириш ва улардан фойдаланиш тавсифига кўра, туристик корхоналар меъёрлаштириладиган ва меъёрлаштирилмайдиганларга бўлинади. Яъни биринчиларида меъёрлар белгиланади, иккинчиларида белгиланмайди. Меъёрлаштириладиган айланма маблағларга туристик маҳсулотни ишлаб чиқариш соҳасида мавжуд бўлган айланма маблағларнинг бир қисми (ишлаб чиқариш захиралари, тугал ланмаган ишлаб чиқариш) киради; меъёрлаштирилмаган айланма маблағлар – муомаладаги айланма маблағларнинг бир қисми, яьни пул маблағлари, дебиторлик қарзлари ва бошқалар. Туристик корхоналарда меъёрллаштириладиган айланма маблағлар режалаштириш жараёнида ҳисобга олинади, меъёрллаштирилмайдиганлари эса режалаштиришда ҳисобга олинмайди. Аммо ушбу гуруҳга меъёрларнинг бўлмаслиги, улар миқдори ўз ҳолидан ўзгаришини англатмайди. Айланма фондлар миқдорига таъсир этувчи омиллар жуда кўп. Жумладан, қонунчиликда белгиланган корхоналар ҳисоб китобларининг тартиби. У жарима санкцияларини (пенялар, неустойкаларни) ўз ичига олади. Айланма маблағлар ёпиқ доира бўйича ҳаракат қиладилар, шу сабабли корхоналар айланма маблағларга бўлган талабини уларнинг ишлаб чиқариш ва муомала соҳаларида бўладиган вақти ҳисоблари асосида аниқланади. Айланма маблағларининг ишлаб чиқаришда бўлиши, уларнинг корхона кассасида ёки банк ҳисоб рақамларида бўлиш вақти ёки дебиторлик қарзи шаклини қамраб олади.

Айланиш тезлиги қанча юқори бўлса (ишлаб чиқариш муомала соҳасида) айланма маблағларга бўлган талаб шунчалик кам бўлади. Шу сабабли ҳар қандай корхона ўзининг айланма капиталини миқдорини камайтиришга ҳаракат қилади. Аммо, бундай қисқартириш меъёр чегараларидан ошмаслиги лозим. Туристик корхоналарнинг айланма маблағларга бўлган оптимал эҳтиёжини аниқлаш учун шундай усулдан фойдаланиладики, унга кўра корхонанинг айланма маблағларини икки гуруҳга бўлиш мумкин: 1. Туристик хизматлар ҳажмининг ўзгариши билан бевосита боғлиқ бўлганлар (тайёр маҳсулот, жўнатилган маҳсулот, дебиторлик қарздорликлар); 2. Транспорт хизматлари ҳажмининг ўзгаришига боғлиқ бўлмаган (келгуси давр харажатлари, пул маблағлари). Айланма маблағларнинг биринчи гуруҳига эҳтиёж, ўтган йилдаги улар миқдорини келгуси даврдаги туристик хизматларнинг режали ҳажми коэффициентига кўпайтириш йўли билан аниқланади. Иккинчи гуруҳ айланма маблағлар туристик хизматлар ҳажмлари ўсишига мутаносиб равишда боғлиқ бўлмайди, шу сабабли, уларга бўлган эҳтиёж олдинги икки уч йил давомида ўртача ҳақиқий қолдиқлар даражасида ўрнатилади. Айланма маблағларининг ҳар бир элементи бўйича ҳисоб китоблар асосида корхонанинг айланма маблағларига бўлган эҳтиёжи аниқланади. Таянч иборалар: айланма капитал, айланма фондлар, айланма маблағларнинг айланиши, туристик корхона айланма маблағи, туристик корхонада айланма маблағларни режалаштириш.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР Ўзбекистон Республикасининг Қонуни: Хусусий корхоналар тўғрисида, 2003 йил 11 декабрь.  Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодекси, 2007 йил 25 декабрь.  Болтабаев М.Р., Тухлиев И.С., Сафаров Б.Ш., Абдухамидов С.А.  Turizm: nazariya va amaliyot. Darslik. O‗zbekiston Respublikasi Oliy va O‗rta Maxsus Ta‘lim Vazirligi.–Toshkent: Fan va texnologiya, 20  Budgets of National Tourism Organizations, 2008 – 2009. World Tourism Organization, Madrid, Spain, 2010.  Здоров А. Б. Экономика туризма. М., Финансы и статистика. 2007.  Макконнелл К.Р, БРЮ С.Л. Экономикс: Принципы, проблемы и политика. В 2 Т.: Пер. С анг. Т. 2. − Таллин, 1993.  Moliya: Korxonalar moliyasi. Darslik / J.R.Zaynalov, S.S.Aliyeva, Z.O.Axrorov va boshqalar. ‒T.: Iqtisod moliya‖, 20  Морозов М. А. Экономика и предпринимательство в социально культурном сервисе и туризме. – М.: Академия, 5 е изд., 2009.

Похожие

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарининг иқтисодий самарадорлиги

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарининг асосий фондлари (капитали)

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги маркетинги

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарини бошқариш

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари фаолиятининг харажатлари