Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари фаолиятининг харажатлари - Экономика - Рефераты

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари фаолиятининг харажатлари

Загружено в:

03.10.2022

Скачано:

0

Размер:

103.841796875 KB

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари фаолиятининг харажатлари Режа: 1.Харажатлар тушунчаси ва уларнинг иқтисодий мазмуни. 2.Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари хизматлари таннархини ҳосил қилувчи харажатлар. 3.Корхоналар харажатларининг таснифланиши. 1

1.Харажатлар тушунчаси ва уларнинг иқтисодий мазмуни Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари фаолият юритиш жараёнида моддий ва пул харажатларини амалга оширишади. Харажат − фойда кўришнинг асосий шартидир. Тадбиркор фойда келтирмайдиган ишга харажат қилмайди. Бу аксиома. Корхонанинг умумий харажатлари бўйича тўлиқ маълумот ларга эга бўлиш – хизмат кўрсатиш жараёнини самарали бошқаришнинг асосий омилларидан бири ҳисобланади. Шу сабабдан ҳам тадбиркорлар ишлаб чиқариш харажатлари тўғрисида тўла маълумотларга эга бўлмасдан туриб, маҳсулот (хизмат)лар ишлаб чиқаришни ташкил қилишмайди. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида маҳсулот (хизмат)лар таннархини арзонлаштириш − жонли меҳнат ҳамда буюмлашган меҳнатни тежалишини, фойданинг ортишини таъминлайди ва маҳсулот (хизмат)лар нархларини арзонлаштириш имконини яратади. Корхоналар харажатларининг моҳияти меъёрий ҳужжатларда, жумладан, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 05 февралдаги 54 сон қарори билан тасдиқланган «Маҳсулот (иш, хизмат)ларни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тўғрисида Низом» да атрофлича очиб берилган. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида маҳсулот (хизмат)лар ишлаб чиқариш ва улар миқдорини белгиловчи қуйидаги омилларни келтириш мақсадга мувофиқ: • корхоналарнинг маҳсулот (хизмат)лар ишлаб чиқариш лаёқатини белгилаб берувчи асосий омил − корхоналарнинг харажатларни вужудга келтириш қобилияти ҳисобланади; • ҳар қандай маҳсулот (хизмат)ни ишлаб чиқариш ва сотиш учун маълум сарф харажатлар талаб этилади; 2

• хизматлар маълум нархга эга бўлган иқтисодий ресурс сарфларини талаб қилади; • маҳсулот (хизмат)лар ишлаб чиқариш миқдори иқтисодий харажатлар (ресурс нархлари) даражасига, ресурслардан фойда ланиш самарадорлиги ва хизматлар бозорида сотиладиган нархларга боғлиқ;. • маҳсулот (хизмат)ларни сотиш нархлари асосан корхона фаолиятига боғлиқ бўлмаган ташқи шароитлар билан белгиланса, ишлаб чиқариш харажатлари корхонанинг маҳсулот (хизмат)лар ишлаб чиқариш ва уларни сотиш жараёнларини ташкил қилиш самарадорлиги даражасига боғлиқ. 1.1 чизма. Маҳсулот (хизмат) ишлаб чиқариш харажатлари шакллари. Корхонанинг маҳсулот (хизмат) ишлаб чиқариш учун қилган барча сарф харажатлари − маҳсулот (хизмат) таннархини ташкил қилади. Харажатларнинг ички ва ташқи харажатларга ажратилиши корхона иқтисодий фаолияти самарадорлигини ошириш йўлларини қиёсий таҳлил қилиш имконини беради. Корхона харажатлари ресурсларнинг жалб этилиш манбаига кўра − ташқи ва ички харажатларга бўлинади Ташқи харажатлар − корхона Ички харажатлар − томонидан зарур ресурс ва корхонанинг ўзига тегишли хизматларни ташқаридан тўлов бўлган ресурслардан асосида жалб этиши учун сарф фойдаланиши билан боғлиқ қилинган харажатлардир. харажатлардир. 3 Маҳсулот (хизмат) ишлаб чиқариш харажатлари шакллари Меҳнат ресурслари ( жонли меҳнат) Молиявий ресурслар ( пул маблағлари ) Моддий ресурслар

• ишчи кучига сарфлар; • ёнилғи-энергия харажатлари; • транспорт-алоқа хизмати харажатлари; • банк хизмати харажатлари;  солиқлар; • бошқалар. • асосий капитал амортизацияси;  ижара ҳақи; • қарз пул маблағлари ва фоизлари; • меъёрдаги фойда; 1.2 чизма. Корхона харажатлари ресурсларнинг жалб этилиш манбаига кўра − ташқи ва ички харажатларга бўлиниши. Маҳсулот (хизмат) ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзгаришига таъсир қилиш ёки қилмаслигига қараб харажатларнинг доимий ва ўзгарувчи харажатларга бўлинади. Доимий харажатлар − бу маҳсулот (хизмат) ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзгаришига (қисқариши ёки ортишига) таъсир қилмайдиган харажатлардир. Уларга корхона тўлов мажбуриятлари, солиқлар, амортизация ажратмалари, ижара ҳақи, қўриқлаш хизмати харажатлари, бошқарув ходимлари маоши ва ҳоказо. Ўзгарувчи харажатлар − бу хизматлар кўрсатиш ҳажмининг ўзгаришига таъсир қиладиган харажатлардир. Уларга маҳсулот (хизмат)лар ишлаб чиқариш учун зарур бўлган материаллар, ёнилғи, транспорт хизмати, ходимлар иш ҳақи ва бошқалар киради. 4

Харажатларнинг таркибий тузилишига таъсир этувчи омиллар • бино; • иншоотл ар; • машинал ар;  ускуналар;  бошқалар. • ишч и кучи; • ёқи лғи; • элек тр энергияси;  материаллар;  бошқалар. 1.3 чизма. Харажатларнинг таркибий тузилишига таъсир этувчи омиллар. Маҳсулот (хизмат) таннархини ташкил қилувчи харажатлар қуйидагилар ҳисобланади: • моддий харажатлар; • асосий фондлар амортизацияси; • меҳнатга ҳақ тўлаш билан боғлиқ бўлган харажатлар; • социал эҳтиёжларга мўлжалланган харажатлар; • бошқа харажатлар. Моддий харажатлар таркиби қуйидагича: • материал харажатлари; • хўжалик эҳтиёжлари учун сарфланувчи ёқилғи ва энергия; 5 Ўзгарувчан омиллар Доимий омиллар

• машина ва асбоб ускуналарни таъмирлаш учун эҳтиёт қисмлар; • бошқа корхона ва ташкилотлар томонидан кўрсатиладиган хизматлари;  хизмат даври бир йилгача бўлган кичик қийматли хўжалик инвентарлари қиймати; • айбдор шахслар мавжуд бўлмаган ҳолда юзага келадиган йўқотишлар. Амортизация ажратмалари миқдорига тенг бўлган асосий ишлаб чиқариш фондларининг эскириши харажатларнинг йирик элементларидан бири ҳисобланади. Меҳнатга ҳақ тўлаш билан боғлиқ бўлган харажатлар таркибига қуйидагилар киради: • корхонанинг асосий ишлаб чиқариш персонали меҳнатига ҳақ тўлашга сарфланадиган харажатлар; • ишлаб чиқаришдаги юқори натижалар учун мукофотлар; • рағбатлантирувчи ва компенсация тўловлари, жумладан, қонунчиликда белгиланган меъёрий чегарасида нархларнинг ўсиши ва индексация учун тўловлар; • корхона ходимлари штатида бўлмаган, лекин асосий ишлаб чиқаришда банд бўлган ишчилар учун тўланувчи ҳақ. Меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари элементлари қаторига қуйидагилар ҳам киритилади: • амалда бажарилган иш учун тариф ставкалари, лавозим маошлари ва шу кабилар асосида тўланувчи иш ҳақи; • маҳсулот (хизмат) ишлаб чиқариш жараёнида юқори натижалар учун берилувчи мукофот ва бошқа тўловлар; 6

• қонунчиликка асосан баъзи тармоқлардаги ходимларга бепул берилувчи кийим кечак, озиқ овқат, уй жой, коммунал хизмат ва ҳоказолар қиймати; • ҳар йиллик меҳнат ва ўқув таътили учун амалга оширилувчи тўловлар; • корхонани қайта ташкил қилиш, штатлар қисқариши туфайли ишдан бўшатилган ходимларга тўланувчи маблағлар. Маҳсулот (хизмат)лар таннархидаги бошқа харажатлар: • социал тусдаги харажатлар ва солиқлар; • корхона мулкини мажбурий суғурталаш; • рационализаторлик таклифлари учун мукофотлар; • кредитлар бўйича тўловлар; • хизмат сафарларига ҳақ тўлаш; • ёнғинга қарши кураш ва қўриқлаш муассасаларига ҳақ тўлаш; • кадрлар тайёрлаш ва малакасини ошириш учун тўловлар; • алоқа хизмати учун тўлов; • банклар хизматига ҳақ тўлаш; • асосий ишлаб чиқариш фондларини ижарага олганлик учун ҳақ тўлаш; • номоддий активларнинг эскириши ва ҳоказолар. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари амалга оширадиган социал тусдаги харажатлар: • пенсия жамғармасига ажратмалар; • бандлик жамғармасига ажратмалар; • касаба Уюшмалари Федерациясига ажратмалар; • бошқалар. 7

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари маҳсулот (хизмат)лар ишлаб чиқариш харажатларига ‒ асосий ишлаб чиқариш фондларини ишга тайёр ҳолатда сақлаб туриш капитал, ўрта ва жорий таъмирлаш, машина ва асбоб ускуналарга қараш ва эксплутация қилиш учун сарфланувчи барча харажатлар ҳам киради. Асосий ишлаб чиқариш фондларини таъмирлаш бўйича мураккаб ишлар амалга оширилиб, харажатлар бир хилда тақсимланмаганда корхоналар (Молиявазирлиги рухсати билан) маҳсулот (хизмат) таннархи ҳисобига асосий фондларни таъмирлаш учун захира (резерв) фондлари ташкил қилиши мумкин. Хорижий валютадаги харажатлар Марказий банкнинг операциялар амалга оширилган кундаги курсига асосан сўмларда белгиланади. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарининг маҳсулот (хизмат)ларни ишлаб чиқариш, силжитиш ва сотиш бўйича харажатлар таркибига қуйидаги хизматлар билан боғлиқ харажатларни киритиш тавсия этилади: • жойлаштириш, яшаш ва овқатлантириш; • транспорт хизмат кўрсатиш; • экскурсион хизмат кўрсатиш; • тиббий хизмат кўрсатиш; • визали хизмат кўрсатишни қўшган ҳолда тур саёҳатларни расмийлаштириш; • маданий маърифий, маданий ҳордиқ ва спорт фаолиятини олиб бориш; • саёҳат амалга оширилаётган даврдаги мажбурий суғурталаш; • гид таржимонлар ва кузатувчилар томонидан хизмат кўрсатиш. Шу билан бирга туризм ва меҳмонхона хўжалиги маҳсулот (хизмат)ларини ишлаб чиқариш, силжитиш ва сотиш харажатлари таркибига қуйидагилар билан боғлиқ ўзига хос тармоқ харажатлари ҳам қўшилади: 8

• маҳсулот (хизмат)ларни стандартлаштириш зарурияти; • турларни ўзлаштириш (ишловчиларни тил ўрганиш бўйича чет элларга малакасини ошириш харажатларини қўшган ҳолда); • ходимларни танлаш бўйича чет ташкилотлар харажатларига ҳақ тўлаш. Маҳсулот (хизмат) ишлаб чиқариш ва сотишга қилинадиган харажатларнинг ўсишига таъсир этувчи ҳолатлар: • материаллар, ёқилғи, энергия, асбоб ускуналар нархининг ўсиши; • транспорт хизмати тарифларининг юқорилиги; • реклама ва вакиллик харажатларининг ўсиши; • амортизация ажратмалари миқдорининг ўсиши; • иш ҳақининг ошиши; • йўл, пенсия ва аҳоли бандлик жамғармаларига ажратма ларининг ўсиши; • турли хил компенсацион тўловларга ажратилувчи маблағлар миқдорининг ортиб бориши ва ҳоказо. 2.Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари хизматлари таннархини ҳосил қилувчи харажатлар Туризм ва меҳмонхона хўжалигида маҳсулот (хизмат) лар 1 ишлаб чиқариш таннархи категориясидан ҳам кенг фойдаланилади. Қиймат ва ишлаб чиқариш таннархи ўртасидаги тафовут хўжалик юритувчи субъектининг даромади ёки фойдаси ҳисобланади. Маҳсулот (хизмат) ишлаб чиқариш таннархи – маҳсулот (хизмат)ни ишлаб чиқариш, яъни ишлаб чиқариш технологияси билан боғлиқ бўлган харажатларнинг пулдаги ифодасидир. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари олдида турган асосий вазифалардан бири – маҳсулот (хизмат) таннархини пасайтиришдир. Бу 1 Туризм ва меҳмонхона хўжалигида хизматлар, уларнинг маҳсулотидир 9

вазифанинг бажарилиши натижасида корхонани ривожлантиришга ва аҳолининг турмуш даражасини оширишга имконият яратилади. Айниқса, ҳозирги замон бозор иқтисодиёти шароитида барча ресурслардан бекаму кўст фойдаланиш бу кўрсаткичларнинг ролини оширишни тақозо этади. Шу сабабли «таннарх» атамасининг моҳияти, аҳамияти, мазмуни ва шаклларини яхши билиш ҳамда уни пасайтириш масаласига катта эътибор бериш керак. Туризм ва меҳмонхона хўжалигида бирон бир турдаги маҳсулот (хизмат)ни ишлаб чиқариш учун маълум миқдорда моддий, молиявий ва меҳнат тусидаги харажатлар сарфланади. Маҳсулот (хизмат) ишлаб чиқариш хизмат кўрсатиш билан бевосита боғлиқ бўлган харажатларнинг пулдаги ифодаси, унинг ишлаб чиқариш таннархи деб аталади. Маҳсулот (хизмат)лар таннархи кўрсаткичи туризм ва меҳмонхона хўжалигини ривожлантиришда ҳамда уни ташкил этишда муҳим роль ўйнайди. Маҳсулот (хизмат)лар таннархини пасайтириш туризм ва меҳмонхона хўжалиги рентабелигини ошириш, яъни фойдани кўпайтиришнинг, мавжуд ресурслар билан ишлаб чиқариш ҳажмини ўстиришнинг муҳим омили ҳисобланади. Таннарх кўрсаткичи маҳсулот (хизмат)лар ишлаб чиқариш сифат кўрсаткичлари орасида алоҳида ўрин тутади. Маҳсулот (хизмат)ларнинг ишлаб чиқариш таннархини ҳосил қилувчи харажатлар уларнинг иқтисодий мазмунига кўра, қуйидаги элементлар билан гуруҳларга ажратилади: • ишлаб чиқаришнинг моддий харажатлари; • меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари; • социал суғуртага ажратмалар; • асосий фондлар ва ишлаб чиқариш аҳамиятига эга бўлган номоддий активлар амортизацияси; • ишлаб чиқариш аҳамиятига эга бўлган бошқа харажатлар. 10

Маҳсулот (хизмат) таннархи назариясида маҳсулот таннархи тузилиши деган муҳим тушунча мавжуд. У айрим харажатларнинг маҳсулот ишлаб чиқариш учун сарфланадиган жами харажатлар сўммасидаги нисбатини кўрсатади. Одатда, тузилиш фоиз ҳисобида ўлчанади. Таннарх структураси тармоқлар ва корхоналарнинг хусусия тига, ишлаб чиқариш технологияси ва ишлаб чиқаришнинг ташкил қилинишига боғлиқдир. Маҳсулот (хизмат) таннархининг тузилиши ўзгармас миқдор ҳисобланмайди. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги хизматларининг ўсиши, техника ва хизматлар ишлаб чиқариш технологияси такомиллашиши, асосий ва айланма фондлардан фойдаланишнинг яхшиланиши, иш ҳақи миқдорининг ўзгариши ва транспорт тарифларининг ўзгариши билан хизмат (маҳсулот) таннархи тузилиши ҳам ўзгаради. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги хусусиятларини ҳисобга олиш, хизматлар таннархи тузилишини ва ишлаб чиқариш харажатларини иқтисодий таҳлил қилиш, амалиётда юз берадиган асосий техник иқтисодий жараёнларни ўрганиш ортиқча чиқимларни камайтиришнинг асосий йўлларини белгилашга имкон беради. Шуни таъкидлаш лозимки, туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида харажатлар маҳсулот (хизмат)ни ишлаб чиқариш ва сотишнинг барча сарфларини ўз ичига олади. Уларнинг асосий қисми эса маҳсулот (хизмат) таннархини ташкил этади. Туризм корхоналарида асосий, яъни турмаҳсулот таннархини шакллантиришда бевосита қатнашадиган харажатларга туристларни жойлаштириш ва яшаш харажатлари, транспорт, овқатлантириш, экскурсион хизмат кўрсатиш, виза хизмат кўрсатиш, тиббий суғурталаш, гид таржимонлар хизмат кўрсатиш харажатлари киради. Маҳсулот (хизмат) таннархи – бу ишлаб чиқариш жараёнида фойдаланиладиган табиий ресурслар, материаллар, ёқилғи 11

энергия, асосий фондлар, номоддий активлар, меҳнат ресурсларининг пул шаклида акс эттирилган харажатларидир, шунингдек, уни ишлаб чиқариш ва сотиш учун қолган харажатлардир. Таннарх – бу туризм ва меҳмонхона корхонаси ихтиёрида бўлган барча ресурслардан фойдаланиш даражасини акс эттирувчи сифат кўрсаткичидир. Иқтисодий категория сифатида таннарх: • маҳсулот (хизмат)ни сотиш нархини шакллантириш, фойда ва рентабелликни аниқлаш; • корхонанинг қулай ҳажмини белгилаш; • бошқарув қарорларининг иқтисодий асосланиши ва қабул қилиниши учун база функциясини бажаради: Туристик фаолият билан шуғулланувчи корхоналар турмаҳсулоти таннархига қуйидагилар киради: 1. Туристларга қуйидаги хизматлар кўрсатиш учун ҳуқуқларни харид қилиш мақсадидаги харажатлар (турмаҳсулот учун): • жойлаштириш ва яшаш; • транспорт хизмат кўрсатиш (ташиш); • овқатлантириш; • экскурсион хизмат кўрсатиш; • тиббий хизмат кўрсатиш (шунингдек турсаёҳатни расмий лаштириш учун бошқа харажатлар); • маданий оқартув, маданий ҳордиқ ва спорт хизмат кўрсатиш; • бахтсиз ҳодисалар, касалликлардан ихтиёрий суғурталаш ва турсаёҳат даврида тиббий суғурталаш; • гид – таржимонлар ва кузатувчилар хизмати. 2. Янги турларни ўзлаштириш билан боғлиқ харажатлар. 3. Ходимларни танлашни ташкил этиш бўйича харажатлар. 12

4. Вакилли харажатлар, яъни бошқа туркорхоналар вакил ларини қабул қилиш ва хизмат кўрсатиш бўйича харажатлар. Туристик корхона харажатларини турли омиллар таъсирига боғлиқ ҳолда гуруҳлаштириш мумкин. Вужудга келиш жойи бўйича туристик корхона харажатлари филиаллар, участкалар ва бошқа таркибий бўлинмалар бўйича гуруҳлаштирилади ва ҳисобга олинади. Харажатларнинг бундай гуруҳлаштирилиши турмаҳсулот ҳар бир турининг ҳақиқий таннархини аниқлаш имконини беради. Сотиладиган турмаҳсулотнинг тўлиқ таннархига нисбатан корхонанинг барча харажатлари режалаштирилади ва ҳисобда ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш (тижорат)га бўлинади. Ишлаб чиқариш харажатларига турмаҳсулотни шакллантириш билан боғлиқ бевосита харажатлар ва унинг ишлаб чиқариш таннархини ташкил этувчилар қўшилади. Ноишлаб чиқариш (тижорат) харажатлари турмаҳсулотни истеъмолчиларга сотиш билан боғлиқ. Бунга реклама ва бошқа сотув харажатлари қўшилади. Ишлаб чиқариш ва тижорат харажатлари биргаликда турмаҳсулотнинг тўлиқ таннархини шакллантиради. Ҳозирги кунда кўпчилик туристик корхоналар туроператор ва турагент сифатида фаолият юритишмоқда. Туроператор аниқ турни ишлаб чиқаргач, уни ўзи сотади ёки сотиш учун шерикларга беради. Турлар туроператор нархида таклиф этилади. Ҳар бир тур бўйича туроперетор харажатларига қуйидагилар киради: • меҳмонхонада яшаш нархи; • тақдим этиладиган овқатланиш нархи; • саёҳат учун гуруҳ раҳбарига харажатлар; 13

• транспорт; • темир йўлда юриш, авиа ҳаракатлар (икки томонга); • тур нархида кўзда тутилган экскурсиялар; • тур корхоналарга комиссиялар. Туризм ва меҳмонхона корхоналарида маҳсулот (хизмат)лар таннархини арзонлаштиришнинг асосий йўллари: • бошқарув усулларини, ишлаб чиқариш ва меҳнатни илмий ташкил қилиш; • тижорат ҳисобини такомиллаштириш; • асосий фондлардан фойдаланишни яхшилаш; • моддий ресурслардан тежаб тергаб фойдаланиш; • ишлаб чиқаришни бошқариш ва унга хизмат кўрсатиш харажатларини камайтириш; • материаллар сарфи меъёрларини пасайтириш; • маҳсулот (хизмат)лар ишлаб чиқариш технологиясини такомиллаштириш; • маъмурий бошқарув ходимлари сонини қисқартириш; • хўжасизликка қарши курашиш. 3..Корхона харажатларининг таснифланиши Назария ва амалиётда иқтисодий категориялар, уларнинг ўзига ва хусусиятларига қараб турли хил туркумларга ва шу кабиларга ажратилади − таснифланади. Корхоналар харажатларининг таснифи Ўзбекистон Респуб ликаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 05 февралдаги 54 сон қарори билан тасдиқланган ―Маҳсулот (иш, хизмат)ларни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тўғрисида Низомда келтирилган. Унга кўра маҳсулот (иш, хизмат)ларни ишлаб чиқариш ва сотиш 14

харажатлари иккита гуруҳга ва олтита қуйи гуруҳга бўлинади ( 3.1 чизмага қаранг). 3.1 чизма. Маҳсулот (иш, хизмат)ларни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларининг гуруҳланиши. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарининг асосий фаолиятга доир харажатлар ─ бу корхона Уставида белгиланган асосий фаолият билан боғлиқ харажатлардир. Маҳсулот (хизмат) ишлаб чиқариш корхоналарининг асосий фаолият билан боғлиқ харажатлари: • сотиш таннархига киритилган харажатлар – сотилган маҳсулот (хизмат)ларнинг таннархига киритилган харажатлардир; • давр харажатлари – бу маълум ҳисобот даврида юз берадиган харажатлардир. Улар маҳсулот (хизмат)ларни сотишга, корхонани маъмурий 15 Корхона харажатлари Сотиш таннархига киритлагн харажатлар Давр харажатлари Келгуси давр харажатлари Муддати кечиктирилган харажатлар фаолиятга Молиявий доир харажатлар Фавқулотдадаги харажатлар (зарарлар) Асосий фаолиятга доир харажатлар Асосий бўлмаган доир фаолиятга харажатлар

бошқарувига ва бошқа операцион фаолиятига доир харажатлардан таркиб топади; • келгуси давр харажатлари ─ бу корхонанинг келгуси асосий фаолиятига доир ва ҳисобот даврида амалга оширилган харажатлардир (олдиндан тўланган ижара, хизмат ҳақлари ва бошқа бўнак сифатидаги тўловлар); • муддати узайтирилган харажатлар– корхонанинг келгуси асосий фаолиятига доир (муддати бир йил ва ундан кўп муддатга узайтирилган) харажатларидир. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарининг асосий бўлмаган фаолиятига доир харажатлари: • молиявий фаолиятга доир харажатлар ─ қимматли қоғозларни чиқариш ва жойлаштириш, валюта операциялари, кредит ва қарзларни олиш, узоқ муддатли ижарага доир ва бошқа молиявий фаолиятга тааллуқли харажатлардир (фоизлар, салбий курс фарқлари кўринишидаги харажатлар ва бошқалар); • фавқулоддаги харажатлар ─ юз бериши доимий характерга эга бўлмаган, кутилмаган тасодиф ва ҳодисалар (давлат қонунларининг ўзгариши, табиий офатлар, революцион ўзгаришлар) натижасида вужудга келган зарарлардир. Асосий бўлмаган фаолиятга доир харажатлар ─ бу бевосита асосий фаолиятга тааллуқли бўлмаган фаолият турлари билан боғлиқ харажатлардир. Маҳсулот (хизмат)ларнинг ишлаб чиқариш таннархини ҳосил қилувчи харажатлар: • ишлаб чиқариш моддий харажатлари; 16

ишлаб чиқариш хусусиятига эга бўлган меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари; • ишлаб чиқаришга тегишли бўлган социал суғуртага ажратмалар; • асосий фондлар ва ишлаб чиқариш аҳамиятига эга бўлган номоддий активлар амортизацияси; • ишлаб чиқариш аҳамиятига эга бўлган бошқа харажатлар; • ташқаридан сотиб олинадиган ва маҳсулот (хизмат) ишлаб чиқишда зарур компонент ҳисобланадиган материаллар; • маҳсулот (хизмат)ни ишлаб чиқариш заруриятлари учун сотиб олинган материаллар, таъмирлаш учун эҳтиёт қисмлар, мосламалар ва бошқа меҳнат буюмлари; • технологик мақсадлар, биноларни иситиш, барча турдаги энергияни ишлаб чиқариш учун сарфланадиган, четдан сотиб олинган ёқилғининг ҳамма турлари; • корхонанинг технологик, транспорт ва бошқа ишлаб чиқариш, шунингдек, хўжалик заруриятларига сарфланадиган, сотиб олинадиган барча турдаги энергия; • табиий камайишининг меъёр чегарасидаги моддий ресурс ларнинг камомади ва бузилишларидан йўқотишлар. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналаридаги меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари: • корхонада қабул қилинган меҳнатга ҳақ тўлаш шакл ва тизимларига мувофиқ ишбай ҳақлари, таъриф ставкалари ва мансаб окладлари асосида ҳақиқий бажарилган ишлар учун ишлаб чиқаришдаги ҳисобланган иш ҳақи; • амалдаги тартибларга кўра рағбатлантирувчи тўловлар, жумладан, ишлаб чиқариш натижалари учун мукофотлар (натурал

мукофотларни қўшган ҳолда) таъриф ставкалари ва окладларга касб маҳорати учун қўшимча устама тўловлар, амалдаги қонунчиликка мувофиқ кўп йиллик хизматлари учун (шу корхонада бир ихтисосликдаги иш стажи учун) ишлаб чиқариш ходимларига бериладиган тақдирланишлар, мукофотлар, касб маҳорати учун таъриф ставкалар ва окладларга нисбатан) устама тўловлар, ҳаракатдаги қонунчиликка мувофиқ кўп йиллик хизматлари учун ишлаб чиқариш ходимларига бериладиган тақдирлашлар; • иш режими ва меҳнат шароитлари билан боғлиқ товон тўловлари, жумладан, тунги иш вақти, иш вақтидан сўнгги иш учун тўловлар. Асосий воситалар ва ишлаб чиқариш аҳамиятига эга бўлган номоддий активлар амортизацияси бўйича харажатлар: • асосий ишлаб чиқариш фондларининг дастлабки (тиклаш) қийматидан келиб чиқиб ҳисобланган амортизация ажратмалари суммаси, лизинг бўйича ва белгиланган тартибда тасдиқланган меъёрлар, қонун ҳужжатларига мувофиқ амалга ошириладиган жадаллаштирилган амортизация; • ишлаб чиқариш аҳамиятига эга бўлган номоддий активлар (гудвиллдан ташқари) эскириши ҳар ойда хўжалик юритувчи субъект томонидан дастлабки қиймати ва улардан фойдали фойдаланиш муддатидан келиб чиқиб ҳисобланадиган маҳсулот (хизмат) таннархига тегишли бўлади. Фойдали фойдаланиш муддатини аниқлаш имкони бўлмаган номоддий активлар бўйича эскириш меъёри беш йил ҳисобига белгиланади. Ишлаб чиқариш тусидаги бошқа харажатлар: • ишлаб чиқариш жараёнига хизмат кўрсатиш харажатлари; • ишлаб чиқариш ходимларини белгиланган ишлаб чиқариш жараёнига тегишли бўлган хизмат сафарларига юбориш бўйича меъёрлар доирасида ва улардан ортиқча харажатлар; ишлаб чиқариш ходимларини ва ишлаб чиқариш активларини мажбурий ва ихтиёрий суғурта қилиш харажатлари;

• брак туфайли келиб чиқадиган йўқотишлар; • ишлаб чиқаришнинг ички сабабларига кўра бекор туришлар туфайли йўқотишлар; • кафолатли хизмат муддати белгиланган буюмларни кафолатли тузатиш ва уларга кафолатли хизмат кўрсатиш харажатлари; • маҳсулот (хизмат)ларни мажбурий сертификация қилиш харажатлари; • ишлаб чиқариш жароҳатлари туфайли меҳнат қобилияти йўқолиши муносабати билан тегишли ваколатли органларнинг қарорлари асосида ва қарорларисиз тўланадиган нафақалар; • умумий фойдаланиладиган йўловчилар транспорти хизмат кўрсатмайдиган йўналишларда ходимларни иш жойига олиб бориш ва олиб келиш билан боғлиқ харажатлар. Амалдаги қонунчиликка мувофиқ корхоналар харажатларининг гуруҳланиши: • маҳсулот (хизмат) ишлаб чиқариш таннархига қўшиладиган харажатлар; • ишлаб чиқариш таннархига қўшилмайдиган харажатлар, аммо давр харажатларига қўшиладиган харажатлар (асосий фаолиятдан кўрилган фойдани аниқлаш учун); • корхонанинг умумхўжалик фаолиятидан кўрган фойда ёки зарарини аниқлашда ҳисобга олинадиган молиявий фаолият харажатлари; • фавқулодда зарар (солиқ тўлашга қадар аниқланадиган фойдани ҳисоблашда иштирок этадиган). Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида ҳар бир гуруҳ харажатларининг туркумланиши: 1. Маҳсулот (хизмат) ишлаб чиқариш таннархига қўшиладиган харажатлар:

• бевосита ва билвосита моддий харажатлар; • бевосита ва билвосита меҳнат харажатлари; 2. ишлаб чиқаришдаги маъмурий харажатлар. 3. Давр харажатлари: • сотиш бўйича харажатлар; • бошқарув харажатлари; • бошқа операцион фаолиятга доир харажатлар ва зарарлар. Молиявий фаолият бўйича харажатлар: • фоизлар бўйича сарфлар; • чет эл валютаси курси ўзгаришидан кўрилган зарар; • қимматли қоғозларга қўйилган маблағларни қайта баҳо лашдан кўрилган зарар; • молиявий фаолият бўйича бошқа сарф харажатлар. Фавқулодда зарар (харажат)лар одатда туркумланмайди. Улар одатдан ташқари харажатлар моддалари ҳисобланади. У ёки бу модданинг фавқулодда зарарлар моддаси сифатида акс эттирилиши учун у қуйидаги мезонларга жавоб бериши керак: • корхонанинг одатдаги хўжалик фаолиятига хос эмаслик; • бир неча йил мобайнида такрорланмаслиги керак; • бошқарув ходими томонидан қабул қилинадиган қарор ларга боғлиқ эмаслик. Маҳсулот (хизмат) ишлаб чиқариш билан боғлиқ харажатлар − ишлаб чиқариш харажатларидир: • материал (моддий) харажатлари; меҳнат ҳақи харажатлари; • ишлаб чиқариш билан боғлиқ маъмурий харажатлар.

Ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлмаган барча харажатлар − ноишлаб чиқариш харажатларидир: • сотиш билан боғлиқ харажатлар; • илмий тадқиқот харажатлари; • маъмурий бошқарув харажатлари; • олинган кредит учун фоиз тўловлари; • ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлмаган бошқа харажатлар. Маҳсулот (хизмат) таннархини умумлаштирувчи кўрсаткичлар: • бир сўмлик маҳсулот (хизмат) учун қилинган харажат; • таққосланадиган маҳсулот (хизмат) таннархи; • маҳсулот (хизмат) бирлигининг таннархи. Маҳсулот (хизмат) таннархини ифодаловчи энг муҳим кўрсаткич − бир сўмлик маҳсулот (хизмат) учун қилинган харажатдир. У орқали қилинган харажатларнинг самарадорлигини аниқлаш мумкин. Бир сўмлик маҳсулот Ишлаб чиқариш таннархи (хизмат) учун = (тийин) Товар маҳсулотинннг улгуржи баҳоси Бу ерда, М хар – бир сўмлик маҳсулот (хизмат) учун қилинган харажат (тийин); ИЧ т – ишлаб чиқариш таннархи; ТМ уб – товар маҳсулотининг улгуржи баҳоси. Харажатларни элементлар бўйича гуруҳларга ажратган ҳолда, улар тузилмаси ва динамикасини таҳлил қилиш муҳим ҳисобланади. Хўжалик юритувчи субъектлар ишлаб чиқариш харажатларини таҳлил этишнинг услубий шакли Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 5 февралдаги 54 сон қарори билан тасдиқланган

«Маҳсулот (бажарилган иш, кўрсатилган хизмат)лар ишлаб чиқариш таннархи, маҳсулот (иш бажариш ва хизмат қўрсатиш) ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари таркиби ва молиявий натижаларнинг шаклланиш тартиби тўғрисида»ги Низомда келтирилган. Ишлаб чиқариш харажатларининг иқтисодий элементлар бўйича туркумланиши: • ишлаб чиқариш характеридаги бевосита ва билвосита моддий харажатлар; • ишлаб чиқариш характеридаги бевосита ва билвосита меҳнат ҳақи харажатлари; • ишлаб чиқаришга тааллуқли меҳнат ҳақидан ажратмалар; • асосий воситалар ва номоддий активлар амортизацияси, эскириш харажатлари; • ишлаб чиқариш характеридаги бошқа харажатлар. Харажатларни элементлар бўйича гуруҳларга ажратган ҳолда таҳлил этиш зарурияти: • таҳлил натижаларига мувофиқ материал сиғими, меҳнат сиғими ва фонд сиғими даражалари бўйича таннархни пасайтириш имкониятларини аниқлаш мумкин; • таҳлил этишда жами харажатдаги ҳар бир элементнинг тутган салмоғи аниқланиб, ўтган йилдагиси ҳамда сметадаги кўрсаткичлар билан таққосланиб, уларнинг ўзгариш сабаблари аниқланади; • кўрсаткичларни таққослаш орқали жонли меҳнат билан бошқа харажат турларининг нисбати, ишлаб чиқариш захираларини меъёрлаштириш ва таҳлил этиш, айланма маблағларининг тезлигини аниқлаш ва миллий даромадни ҳисоблаш имконияти туғилади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР Ўзбекистон Республикасининг Қонуни: Хусусий корхоналар тўғрисида, 2003 йил 11 декабрь.  Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодекси, 2007 йил 25 декабрь.  Болтабаев М.Р., Тухлиев И.С., Сафаров Б.Ш., Абдухамидов С.А.  Turizm: nazariya va amaliyot. Darslik. O‗zbekiston Respublikasi Oliy va O‗rta Maxsus Ta‘lim Vazirligi.–Toshkent: Fan va texnologiya, 2018.  Budgets of National Tourism Organizations, 2008 – 2009. World Tourism Organization, Madrid, Spain, 2010.  Здоров А. Б. Экономика туризма. М., Финансы и статистика. 2007.  Макконнелл К.Р, БРЮ С.Л. Экономикс: Принципы, проблемы и политика. В 2 Т.: Пер. С анг. Т. 2. − Таллин, 1993.  Moliya: Korxonalar moliyasi. Darslik / J.R.Zaynalov, S.S.Aliyeva, Z.O.Axrorov va boshqalar. ‒T.: Iqtisod moliya‖, 2018.  Морозов М. А. Экономика и предпринимательство в социально культурном сервисе и туризме. – М.: Академия, 5 е изд., 2009.

Похожие

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари даромади, фойдаси ва рентабеллиги

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги маркетинги

Туризм ва меҳмонхона корхоналари молиявий барқарорлиги

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарини бошқариш

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарининг айланма маблағлари