Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида иш ҳақи ва меҳнат унумдорлиги - Экономика - Рефераты

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида иш ҳақи ва меҳнат унумдорлиги

Загружено в:

03.10.2022

Скачано:

0

Размер:

68.4189453125 KB

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида иш ҳақи ва меҳнат унумдорлиги Режа: 1. Иш ҳақининг моҳияти. 2. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида меҳнатга ҳақ тўлаш шакллари. 3. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида иш ҳақи фондининг таркиби. 4. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида меҳнат унумдорлиги.

1.Иш ҳақининг моҳияти Иш ҳақи – бу ходимнинг ҳақиқий бажарган иши учун пул шаклида оладиган компенсацион тавсифдаги тўловдир. Иш ҳақи тизимининг асосида қуйидаги тамойиллар ётади: • меҳнат унумдорлигининг ўсиш суръатлари, иш ҳақининг ўсиш суръатларига қараганда илдамроқ бўлиши; • ишчи кучини такрор ишлаб чиқаришни таъминлаш; • иш ҳақининг меҳнат натижалари билан тўғридан тўғри боғлиқлигини таъминлаш (бу иш ҳақини ислоҳ қилишнинг асосий йўли); • меҳнатнинг охирги натижалари ва чекланмаган иш ҳақига моддий қизиқтириш; • ишловчиларнинг социал ҳимояланишини кучайтириш; • минимал иш ҳақининг давлат томонидан тартиблаш тирилиши; • давлат ва хусусий сектор ходимлари иш ҳақини тенглаш тириш; Иш ҳақини тартибга солиш механизми қуйидаги йўналиш ларнинг боғлиқлигига асосланади: • давлат томонидан тартибга солиш; • меҳнат бозори; • бош келишувлар; • жамоавий шартномалар; Давлат томонидан татибга солиш бевосита ёки билвосита йўл билан амалга оширилади. Бевосита тартибга солиш – бу хўжалик юритувчи субъектлар учун мажбурий тарзда маълум сон параметрларининг ўрнатилиши; минимал иш ҳақи (минимал истеъмол бюджети асосида); биринчи разряд тариф ставкаси миқдори ва коэффициентлар; солиққа тортиш ставкаси. Билвосита тартибга солиш − ставкаларни қўллаш, меҳнатга ҳақ тўлашнинг прогрессив шакллари, тизимлари ва бошқалар бўйича даврий маслаҳатлар йўли билан амалга оширилади.

Меҳнатга ҳақ тўлашни тартибга солиш тизимининг муҳим элементи бўлиб, истеъмол бюджетини шакллантириш ҳисобланади. Минимал истеъмол иш ҳақи – бу аҳолининг маълум ривожланиш даражасида инсоннинг асосий физиологик ва социал маданий эҳтиёжларини қондириш учун истеъмол товарлари ва хизматларни харид қилиш учун харажатлари. Минимал истеъмол бюджети асосида минимал иш ҳақи микдори ўрнатилади. Корхона ходимларининг иш ҳақини тартибга солишнинг барча масалалари жамоавий шартнома асосида амалга оширилади. У жамоа ва иш берувчи манфаатларини мувофиқлаштириш воситаси. Шартнома корхонада меҳнат муносабатларини тартибга солиш мақсадида иш берувчи ва меҳнат жамоаси ўртасида тузилади. 2.Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида меҳнатга ҳақ тўлаш шакллари Меҳнатга ҳақ тўлаш – бу иш берувчининг ходимларга, уларнинг меҳнати учун ҳақ тўлашни белгилаш ва амалга оширишни таъминлайдиган муносабатлар тизимидир. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида меҳнатга ҳақ тўлашнинг ишбай, вақтбай ва контракт шакллари мавжуд. Меҳнатга ҳақ тўлаш шаклларининг дифференциаллашуви, ходимларларнинг касбий мобиллиги омилларидан бири бўлиб хизмат қилади. Ходимлар меҳнатига ҳақ тўлаш қуйидагича амалга оширилади: • ишбай расценкалар бўйича; • соатбай таъриф ставкалари бўйича; • ойлик лавозим окладлари бўйича; • тушумдан фоизлар бўйича. Меҳнатга ҳақ тўлашнинг ишбай шакли мижозларга хизмат кўрсатишнинг олдиндан ўрнатилган меъёрлари ва ҳар бир бажарилган иш учун иш ҳақини ажратишни кўзда тутади. У қуйидагиларга бўлинади: • тўғри ишбай; • ишбай мукофот;

• ишбай прогрессив;  аккорд. Тўғри ишбай тизимда ходимлар меҳнатига ҳақ тўлаш сотилган сайёҳлик йўлланмалари сони ёки қатъий ишбай расценкалар бўйича бажарилган ишларга кўра амалга оширилади. Ишбай – мукофот тизимида ишловчига тўғри ишбай расценкалар бўйича ҳақ тўлашдан ташкари, белгиланган ҳажм ва миқдор кўрсаткичларини бажарганликлари учун мукофот тўланади. Меҳнатга ҳақ тўлашнинг ишбай прогрессив тизимида белгиланган дастлабки база (меъёр) доирасида ходимлар меҳнатига ҳақ тўлаш тўғри ишбай буюртмалари бўйича амалга оширилади. Аккорд тизимида иш ҳақининг умумий суммаси харакатдаги меъёрлар ва ишбай расценкалар бўйича ишларни бажаришдан олдин аниқланади. Вақтбай меҳнатга ҳақ тўлаш шаклида ходимларга иш ҳақи тўлашга ажратмалар белгиланган тариф ставкаси ёки ҳақиқий ишлаб берилган вақт учун бўлади. У қуйидагиларга бўлинади: • оддий вақт бўйича; • вақтбай мукофот. Оддий вақтбай шаклида меҳнатга ҳақ тўлаш − ишлаб берилган вақт сонига боғлиқ ҳолда иш ҳақини тўлашни кўзда тутади. Меҳнатга ҳақ тўлашнинг вақтбай – мукофот шакли вақтбай меҳнат ҳақида бўлган ходимларни моддий рағбатлантириш мақсадида қўлланилади. Ушбу тизимда ходимларга ишларни ўз вақтида ва сифатли бажарганлари учун иш ҳақи ставкаси учун (окладига) қўшимча мукофот тўланади. Кейинги пайтда меҳнатга ҳақ тўлашнинг контракт шакли кенг тарқалмоқда. Ушбу тизим бўйича нафақат раҳбарлар, балки мутахассислар ишламокдалар. Инфляция туфайли истеъмол товарлари ва хизматларига нархларнинг ошиши туфайли иш ҳақи индексацияси амалга оширилади

Ҳозирги кунда иш ҳақининг ишбай ва вақтбай шакллари амалиётда соф шаклда қўлланилмайди ва улар турли хилдаги рағбатлантирувчи тизимлар билан бирга амалга оширилади. Улар жумласига қуйидагилар киради: • операциялар ҳисоби асосида меҳнатни меъёрллаштириш тизими (туристик меҳмонхона комплексининг турли тизимларида фойдаланилади); • хизматлар меъёрини амалга ошириш асосида меҳнатни интенсификациялаштириш тизими (экскурсион бизнесда қўлла нилади);  сотиш ҳажмини ошириш учун мукофотлашнинг турли тизимлари; • иш вақтининг эгилувчан графигидан тўлиқсиз иш хафтасидан, хафталик максимал юкланишдан фойдаланиш (туризм ва меҳмонхона корхоналарида фойдаланилади). Мукофотлаш − туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхона ларидаги ишловчиларни моддий қизиқтиришнинг муҳим дастаги бўлиб ҳисобланади. Мукофотлаш миқдори туристик ва меҳмонхона хўжалиги фаолиятининг охирги натижаларига боғлиқ бўлади. Меҳнатга ҳақ тўлашга асос бўлиб, ходимни корхона штатига қабул қилиш бўйича буйруқ ҳисобланади. Меҳнат бўйича ҳаракатдаги қонунчиликка мос равишда барча ходим ўз жойини ва ўртача иш ҳақини сақлаб қолган ҳолдаги йиллик таътилга ҳақлидир. Ундан ташқари ишловчиларнинг айрим категорияларига қўшимча таътиллар кўзда тутилади. 3.Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари иш ҳақи фондининг таркиби Пул шаклида тўланадиган иш ҳақи фондининг асосий элементи бўлиб, ҳақикий бажарилган иш учун меҳнатга ҳақ тўлаш ҳисобланади. Улар қуйидагилардан иборат: • шбай расценкалар, тариф ставкалари, лавозим окладлари бўйича тўловлар; • касблар ўриндошлиги, вақтинча ишда бўлмаган ходимлар

мажбуриятларини бажарганлик учун қўшимчалар; • пудрат ва ўриндошлик шартномалари бўйича тўловлар; • ишлаб чиқариш амалиётида бўлган ва лавозимга қабул қилинган олий ўқув юртлари талабаларининг иш ҳақи; • ходимлар айбисиз тўхташларга ҳақ тўлаш; • талабалар амалиётида раҳбарликни амалга оширишда ходимларга иш ҳақи. Ундан ташқари иш ҳақи элементлари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: • рағбатлантириш тавсифидаги доимий ва бир марталик тўловлар; • меҳнат шароитлари ва иш режими билан боғлиқ компенсацион тавсифидаги тўловлар; • ишлаб берилмаган вақт учун тўловлар. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида иш ҳақи фонди таркибида қатнашмайдиган тўловлар ҳам амалга оширилади. Улар жумласига қуйидагилар киради: • пенсияларга қўшимчалар (бир марталик тўловлар); • болага қараш бўйича таътилда бўлган аёлларга нафақа; • шахсий автомобилни хизмат мақсадларида фойдаланганлик учун компенсациялар; • хизмат сафари харажатлари; • социал суғурталаш бўйича пенсия фонди ҳисобидан қилинган тўловлар; • моддий ёрдам; • ходимларга берилган ссудаларни қоплаш учун харажатлар. Иш ҳақи фонди таркибига акциялар бўйича дивидендлар шаклида ажратилган суммалар кирмайди.

Ходимларнинг ишлаб берган вақтини ҳисобга олган ҳолда ишчи соатлари, ишчи кунлари ва иш ҳақининг ойлик фонди фарқланади. Иш ҳақининг соатбай фонди таркибига барча ишчи соатида ишланган барча ҳақ тўлаш турлари киради. Улар жумласига асосий таъриф ставкалари ёки расценкалар, окладлар ва мукофотларнинг турли хиллари, ишлаб берилган иш учун компенсациялар ва қўшимчалар киради. Иш ҳақининг кунлик фонди ишчи кунларида ҳисобга олинган иш вақти билан бевосита боғлиқ. Унга барча иш ҳақининг соат фонди, ишдан ташқари хизмат учун қўшимчалар ва ишдаги тўхташлар (конунчиликда белгиланган ҳолатларда) учун тўловлар киради. Иш ҳақининг ойлик фондига ишловчиларга пул шаклида ажратилган иш ҳақининг барча элементлари киради. Кунлик иш ҳақи фонди таркибига кирувчи суммалардан ташқари унга қуйидагилар киради: • ишловчиларнинг айбисиз кунлик тўхташларга ҳақ тўлаш; • йиллар бўйича хизматларга қўшимча ҳақ тўлаш; • дам олиш қўшимчалари; • иш якунларига кўра тақдирлашлар; • бепул коммунал хизматлар нархи, натурал тўловлар ва бошқалар. Ўртача иш ҳақининг қуйидаги кўрсаткичлари аниқланади: • ўртача соатбай: СИХ = • ўртача кунлик: КИХ = • ўртача ойлик: ОИХ = Иш ҳақи динамикасини таҳлил қилишда ҳисобланган (номинал) ва реал иш ҳақи динамикаси ўрганилади. Ҳисобланган (номинал) иш ҳақи соат, кун, ҳафталик иш ва ҳоказолар учун пул суммасидан иборат.

Реал иш ҳақи − ҳисобланган (номинал) иш ҳақини истеъмол товарлари хизматлари нархлари индексларига бўлиш йўли билан аниқланади. Шундай килиб, туризмдаги ходим меҳнати ақлий, ижодий тавсифга эга бўлади. Туристик сервис ходимининг бундай ўзига хос хусусиятлари унинг меҳнати ва ҳақ тўлашини ҳисобга олади. 4.Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари меҳнат унумдорлиги Ишчи кучидан фойдаланиш самарадорлиги меҳнат унумдор лиги орқали ўлчанади. Кенг маънода меҳнат унумдорлиги – бу минимал меҳнат харажатларида максимал маҳсулотлар ишлаб чиқариш демакдир (меҳнатнинг натижавийлиги). Меҳнат натижавийлиги вақт бирлигида ишлаб чиқарган ва сотилган маҳсулот (моддий неъматлар, хизматлар) сони билан аниқланади ёки тескариси, маҳсулот бирлигини сотиш ва ишлаб чиқариш учун сарфланган вақт сони билан. Меҳнат унумдорлигининг даражаси икки услуб билан ўлчанади: тўғри ва тескари. Тўғри услуб ишлаб берилган вақт бирлигида ишлаб чиқарган маҳсулот ва хизматларни кўрсатади, тескари услуб маҳсулот бирлигини ишлаб чиқариш учун сарфланадиган вақт сонини акс эттиради. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари ходимларининг меҳнат унумдорлиги қуйидаги учта кўрсаткич бўйича тавсифланади: • қиймат кўринишидаги меҳнат унумдорлиги; • натурал ифодасидаги меҳнат унумдорлиги; • меҳнат самарадорлиги динимикасининг комплекс кўрсат кичи. Қиймат кўринишидаги меҳнат унумдорлиги – бу туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари ходимларининг маълум вақт оралиғида яратган маҳсулотларнинг қийматдаги ҳажми.

У туризм ва меҳмонхона хўжалиги маҳсулоти (хизмати)ни сотишдан тушумни (ой, йил ) тегишли даврдаги ишловчиларнинг ўртача рўйхатдаги сонига бўлиш орқали аниқланади: W Бу ерда, Т – маҳсулот (хизмат)ни сотишдан тушум, сўм. N – ишловчиларнинг ўртача рўйхатдаги сони, киши. Натурал кўринишдаги меҳнат унумдорлиги туризм ва меҳмонхона корхоналарининг ўртача руйхатдаги бир ходими қанча мижоз (турист)га хизмат кўрсатишини акс эттиради. У мижоз (турист)лар сонини ходимларнинг рўйхатдаги ўртача сонига нисбати сифатида аниқланади: W Бу ерда, Тс – мижоз ( турист)лар сони, киши. Аммо, ушбу кўрсаткичлар ўз ўзидан меҳнатнинг интенсив лигини тавсифлаб бера олмайди. Уларни олдинги даврдаги унуми билан таққослаш лозим. Меҳнат унумдорлигининг юқорида қайд қилинган кўрсаткич лари турли тенденциялар ва ўзгариш йўналишларига эга бўлиши мумкин. Улар инсон меҳнат активлигига боғлиқ бўлмаган омилларда ўз аксини топади. Нархларнинг ўзгариши, имтиёзли нархларда йўлланма (путёвка) харид қилиш, туристлар сонининг ошиши ваҳоказолар. Шу сабабли, туризм ва меҳмонхона индустрияси ходимлари меҳнат унумдорлиги динамикасини объектив баҳолаш учун меҳнат самарадорлиги динамикасининг комплекс кўрсат кичидан фойдаланиш зарур. У ушбу тармоқда (ҳудудда) ишчи кучидан фойдаланиш самарадорлиги даражасини англатади. У қуйидаги формула бўйича ҳисобланади: Кk Бу ерда, Kk – меҳнат самарадорлиги динамикасининг комплекс кўрсаткичи;

Ук – қиймат баҳоланишидаги меҳнат унумдорлигининг ўзгариш индекси, фоиз; Ун – натурал ифодадаги меҳнат унумдорлигининг ўзгариш индекси, фоиз; Натурал кўринишдаги меҳнат унумдорлигини қўллаш доираси чекланган. Шу сабабли, бу кўрсаткичдан барча туристик маҳсулот йиғиндиси бўйича меҳнат унумдорлигининг ўртача даражасини тавсифлашда фойдаланиб бўлмайди. Шунинг учун барча тармоқлар қатори туризм ва меҳмонхона корхоналарида меҳнат унумдор лигининг даражаси қиймат баҳоланишида ҳисобланади. Қуйидагилар ҳисобланиши мумкин: • ўртача кунлик меҳнат унумдорлиги – маҳсулот (хизмат)ни сотишдан тушган тушумни ишлаган одам – кунлар сонига бўлиш йўли билан; • ўртача соатлик меҳнат унумдорлиги – маҳсулот (хизмат)ни сотишдан тушган тушумни ишланган одам – соатлар сонига бўлиш йўли билан. Меҳнат унумдорлигини ошириш ва ишчи кучидан фойдаланиш самарадорлигига кўп сонли кўрсаткичлар таъсир кўрсатади. Уларни икки гуруҳга бўлиш мумкин: умумиқтисодий омиллар (ташқи) ва корхона даражасидаги (ички) омиллар. Туризм ва меҳмонхона хўжалигида меҳнат унумдорлиги самарадорлигини оширишнинг умумиқтисодий омилларига қуйида гилар киради: • тармоқни интенсификациялаштириш ва ундаги фан техника тараққиёти; • корхоналарни янги асбоб ускуналар ва автотранспорт билан таъминлаш; • йирик туристик ва меҳмонхона индустриясини яратиш;

• малакали кадрларни тайёрлаш бўйича чора тадбирлар, уларнинг малакасини ошириш ва бошқалар. Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари учун ўзига хос бўлган жиҳат − ходимлар сонининг режадан ошишига йўл кўйилмайди. Ходимлар сонининг ўзгариши штат тартибининг бузилишидан далолат беради. Агарда йил давомида фаолият (ишларнинг алоҳида турлари) ҳажмларининг ошиши натижасида штатларни ошириш зарурияти туғилса, уни ўзгартириш масаласи корхона раҳбарияти томонидан кўриб чиқилади. Алоҳида корхона даражасидаги омилларга қуйидагилар киради: • маҳсулот (хизмат)ни ишлаб чиқаришни ташкил этиш шаклларини такомиллаштириш; • истеъмолчиларга қизиқиш уйғотадиган янги сифатлироқ хизматлар ишлаб чиқариш; • туристларга хизмат кўрсатишнинг шакллари ва сифатини такомиллаштириш. Меҳнат унумдорлиги самарадорлигининг ошишига маҳсулот (хизмат)ларини сотиш ҳажми таъсир кўрсатади. Ушбу таъсир икки услуб орқали амалга оширилади: Биринчидан, маҳсулот (хизмат)ларни сотиш ҳажмининг ошиши ишдаги танаффусларнинг камайишига имкон яратади ва шу тариқа бир ўртача рўйхатдаги ходимнинг унумдорлигини ошириш натажасида меҳнат интенсивлигини оширишга имконият яратади. Иккинчидан, туризм ва меҳмондорчиликдаги хизматларни сотиш ҳажмининг ошишини ўртача рўйхатдаги ходим унумдорлиги таъсири шунда намоён бўладики, маъмурий ходимлар сони хизматларини сотишдан тушган тушумга қараганда секин суръатлар билан ошади. Таянч иборалар: иш ҳақи тамойиллари, иш ҳақини тартибга солиш механизми, минимал истеъмол иш ҳақи, меҳнатга ҳақ тўлаш, меҳнатга ҳақ тўлаш шакллари, иш ҳақи фондининг асосий элементлари, меҳнат унумдорлиги.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР Ўзбекистон Республикасининг Қонуни: Хусусий корхоналар тўғрисида, 2003 йил 11 декабрь.  Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодекси, 2007 йил 25 декабрь.  Болтабаев М.Р., Тухлиев И.С., Сафаров Б.Ш., Абдухамидов С.А.  Turizm: nazariya va amaliyot. Darslik. O‗zbekiston Respublikasi Oliy va O‗rta Maxsus Ta‘lim Vazirligi.–Toshkent: Fan va texnologiya, 2018.  Budgets of National Tourism Organizations, 2008 – 2009. World Tourism Organization, Madrid, Spain, 2010.  Здоров А. Б. Экономика туризма. М., Финансы и статистика. 2007.  Макконнелл К.Р, БРЮ С.Л. Экономикс: Принципы, проблемы и политика. В 2 Т.: Пер. С анг. Т. 2. − Таллин, 1993.  Moliya: Korxonalar moliyasi. Darslik / J.R.Zaynalov, S.S.Aliyeva, Z.O.Axrorov va boshqalar. ‒T.: Iqtisod moliya‖, 2018.  Морозов М. А. Экономика и предпринимательство в социально культурном сервисе и туризме. – М.: Академия, 5 е изд., 2009.

Похожие

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги маркетинги

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида инвестиция лойиҳаларининг самарадорлигини баҳолаш

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида меҳнатни ташкил этиш ва ходимларни бошқариш

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарини бошқариш

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарининг айланма маблағлари