Инвестиция лойиҳаларини молиявий-иқтисодий баҳолашнинг услубий асослари - Экономика - Рефераты

Инвестиция лойиҳаларини молиявий-иқтисодий баҳолашнинг услубий асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

122.5 KB

Инвестиция лойиҳаларини молиявий-иқтисодий баҳолашнинг услубий асослари Режа: 1.Инвестиция лойиҳаларини молиявий-иқтисодий баҳолашнинг моҳияти. 2.Инвестиция лойиҳаларини молиявий-иқтисодий баҳолашнинг услублари. 3.Лойиҳаларни молиялаштириш манбалари. 4.Инвестиция лойиҳаларини иқтисодий самарадорлигини баҳолаш усуллари. 5.Инвестицион лойиҳаларни баҳолашни такомиллаштириш йўллари.

Таянч иборалар: Инвестиция лойиҳалари, молиявий-иқтисодий баҳолаш, баҳолаш услублари, дисконтлаштириш концепцияси, соф жорий қиймат, инвестициялар рентабеллиги, ички фойда меъёри, мунозарали лойиҳа, лойиҳаларни молиялаштириш, самарадорлик, инвестиция самарадорлиги, иқтисодий самарадорлик, инвестиция нормаси. 1.Инвестиция лойиҳаларини молиявий-иқтисодий баҳолашнинг моҳияти Реал активларга маблағ сарф қилишнинг мақбул вариантларини танлаш ва асослаб бериш жараёнида инвестиция лойиҳаларини иқтисодий-молиявий баҳолашнинг аҳамияти жуда катта. Бошқа барча жиҳатлари ижобий бўлгани ҳолда ҳам қуйидаги шартларни таъминламаган лойиҳа амалга ошириш учун қабул қилинмайди: − товарларнинг реализация қилинишидан келган даромадлар сарф этилган харажатларни қопламаса; − лойиҳани маблағ билан таъминлайдиган инвестор ўртача фойда меъёридан кам бўлмаган рентабеликка эришмаса; − инвестор учун маъқул келадиган давр ичида харажатлар қопланмаса. Мана шу шартларнинг бажарилиши реал эканлигини аниқлаш инвестиция лойиҳаларини молиявий-иқтисодий баҳолашнинг энг муҳим вазифаси ҳисобланади. Бундай баҳолашни ўтказиш бир қанча сабабларга кўра, анча қийин. Бу сабаблар қуйидагилардир: − биринчидан, инвестиция харажатлари бир марта қилиниши ёки узоқ муддат ичида бир неча марта такрорланиши мумкин; − иккинчидан, инвестиция лойиҳаларини амалга оширишдан натижа олиш жараёни ҳам узоқ давом этиши мумкин; − учинчидан, узоқ муддатли операцияларни амалга ошириш инвестиция лойиҳаларининг барча жиҳатларини баҳолашда ноаниқлик даражаси ошишига, турли хатоликларга йўл қўйилишига олиб келади.

Айнан ана шу омилларнинг мавжудлиги инвестиция лойиҳаларини баҳолашнинг махсус, хатолик даражаси минимал бўлган, етарлича асосланган қарорлар қабул қилиш имконини берадиган услубларини вужудга келтиришни тақозо этди. 2.Инвестиция лойиҳаларини молиявий-иқтисодий баҳолашнинг услублари Ҳар қандай инвестиция лойиҳасини молиявий-иқтисодий баҳолаш мазмунини жуда содда саволга, яъни келгусидаги пул тушумлари ҳозирги қилинган харажатларни қоплайдими ёки йўқми, деган саволга жавоб топиш ташкил этади. Албатта буни олдиндан тез ва юз фоиз аниқлик билан ҳеч ким ҳам ҳисоблай олмайди. Лекин таклиф этиладиган баҳолаш услублари инвестиция лойиҳаларини қабул қилишда камчиликларни (тасодифларини) бартараф қилишга кўмаклашади. Инвестиция лойиҳаларини баҳолаш услубларининг вужудга келишига сабаб, пул маблағларини вақт давомида ўзгариб туришидадир. Ривожланган бозор иқтисодиётига эга мамлакатларда инвестицияларни баҳолашнинг турли лойиҳаларга қўйилган маблағларнинг фойдалилигини таққослашга асосланган усуллари кўп қўлланилади. Бунда у ёки бу лойиҳага инвестиция қилишнинг муқобил варианти бўлиб бошқа объектларга маблағ сарфлаш, шунингдек маблағларни маълум фоиз билан банкка қўйиш ёки уларни қимматли қоғозларга айлантириш имкониятлари ҳисобланади. Албатта буни олдиндан тез ва юз фоиз аниқлик билан ҳеч ким ҳам ҳисоблай олмайди. Лекин таклиф этиладиган баҳолаш услублари инвестиция лойиҳаларини қабул қилишда камчиликларни (тасодифларини) бартараф қилишга кўмаклашади. Инвестиция лойиҳаларини баҳолаш услубларининг вужудга келишига сабаб, пул маблағларини вақт давомида ўзгариб туришидадир.

Шу нуқтаи назардан қараганда, инвестиция лойиҳалари самарадорлигини баҳолаш услублари деганда харажатларнинг фойдалилиги ва қопланиши нуқтаи назаридан турли объектларга (лойиҳаларга, тадбирларга) инвестиция қилишнинг мақсадга мувофиқлигини аниқлаш усуллари тушунилади. Инвестициялар самарадорлигини аниқлашда, уларнинг айрим жиҳатларинигина ҳарактерлайдиган алоҳида кўрсаткичлардан фойдаланиш етарли бўлмайди. Шу сабабли инвестиция лойиҳалари самарадорлигини баҳолаш учун бир неча услублар ва кўрсаткичлар тизимидан фойдаланилади. Инвестиция лойиҳаларини баҳолашда беш асосий услубдан кенг фойдаланилади. Ўз навбатида бу услублар икки гуруҳга ажратилади: 1. Дисконтлаш концепциясини қўллашга асосланган услублар: − соф жорий қийматни аниқлаш услуби; − инвестицияларнинг рентабеллик даражасини аниқлаш услуби; − ички фойда меъёрини аниқлаш услуби. 2. Дисконтлаш концепциясини қўллашни кўзда тутмаган услублар: − инвестиция лойиҳаларига сарфланган маблағларни қоплаш даврини аниқлаш услуби; − инвестицияларнинг бухгалтерия рентабеллилигини аниқлаш услуби. Ушбу услубларни кўриб чиқишдан олдин шуни таъкидлаш зарурки, ҳар бешала услуб инвестицияларнинг мутлақ самарадорлигини аниқлаш усули сифатида кўриб чиқилади, яъни ҳар бир инвестиция лойиҳасини амалга ошириш корхонанинг бошқа лойиҳаларга инвестиция сарфлаш имкониятларига таъсир этмайди, деган шартга амал қилинади. Бундай шартнинг киритилишига сабаб шуки, амалда кўпчилик инвестиция лойиҳаларининг амалга оширилиши бошқа лойиҳаларни амалга ошириш имкониятларини пасайтиради ёки мутлақо йўққа чиқаради. Бундай инвестиция лойиҳалари ўзаро мунозарали лойиҳалар дейилади. Ўзаро

мунозарали лойиҳалар жумласига шунингдек, корхонанинг маълум бир пировард мақсадига эришишнинг турли йўлларини кўзда тутувчи лойиҳалар киради. Турли лойиҳаларнинг мунозарали бўлишига сабаб корхона маблағларининг чекланганлигидир. Корхоналар лойиҳаларни нафақат мутлақ самарадорлиги мезонига кўра, балки маблағ етмай қолганлиги сабаб бошқа лойиҳаларни амалга ошира олмаслиги туфайли ўзи кўриши мумкин бўлган йўқотишлар нуқтаи назаридан келиб чиқиб ҳам танлайди. Бошқача айтганда, корхона инвестиция лойиҳаларини нисбий самарадорлик мезонига кўра танлайди. Инвестициялар самарадорлигини аниқлаш усулларини ўрганиш жараёнида лойиҳа билан боғлиқ бўлган барча харажатлар ва тушумлар пул кўринишига эга деб қаралади. 3.Лойиҳаларни молиялаштириш манбалари Бозор иқтисодиёти шароитида лойиҳаларни молиялаштиришнинг ўзига хос манбалари шакллантирилган бўлиб, бундай манбалар корхоналарнинг ўз-ўзини молиялаштириш тамойилларига асосланган ҳолда қуйидаги турларга бўлинади: 1. Корхона ва жисмоний шахслар жамғармалари; 2. Банк кредитлари ҳисобига молиялаштириладиган инвестициялар: а) хорижий инвестициялар; б) давлат бюджети ва бюджетдан ташқари фондлар маблағлари ҳисобига молиялаштириладиган инвестициялар. Қишлоқ хўжалик корхоналарида лойиҳаларни молиялаштириш манбалари иккига бўлинади: а) ўз маблағлари б) қарз маблағлари. Ўз маблағлари:

- хусусий капитал (устав капитали, тақсимланмаган фойда ва бошқалар); - беғараз ёрдам. Қарз маблағлари: - имтиёзли кредитлар; - умумий тартибдаги тижорат кредитлари; - чет эл кредитлари; - тайёрлов ташкилотларининг маблағлари. Сўнгги йилларда лойиҳаларни инвестициялаш таркиби, хусусан, бюджетдан ажратиладиган инвестициялар ва банк кредитлари аҳамияти кескин ўзгарди. жадвал Лойиҳаларни молиялаштириш манбалари бўйича инвестициялар таркиби ва динамикаси, (%) Манбалар Й и л л а р 2 000 2 001 2 002 2 003 2 004 2 005 2 006 2 007 2 008 Давлат бюджети 2 9,2 2 1,5 2 5,0 1 7,7 1 4,9 1 2,2 1 0,4 9, 0 6, 2 Корхоналар маблағлари 2 7,1 3 1,0 4 0,0 4 1,8 4 3,2 4 6,0 4 8,4 4 7,6 4 2,4 Аҳоли маблағлари 1 2,0 1 0,3 1 2,0 1 1,8 1 2,4 1 1,4 1 1,8 1 1,4 9, 0 Хорижий инвестициялар 2 3,2 2 8,0 2 0,4 2 6,3 2 4,5 2 1,7 1 8,5 2 2,8 2 6,6 Банклар кредитлари 6, 9 8, 1 6, 1 1, 9 2, 3 3, 5 3, 7 5, 0 7, 9 Бошқа қарз маблағлари 0, 4 0, 6 0, 7 0, 8 0, 3 0, 3 0, 4 - - Бюджетдан ташқари маблағлар 1, 2 0, 5 0, 3 0, 4 2, 4 4, 8 6, 8 6, 1 7, 9 Жами : 1 00 1 00 1 00 1 00 1 00 1 00 1 00 1 00 1 00

Давлат бюджетининг лойиҳаларни молиялаштириш бўйича инвестиция сарфлари 2000 йилда 29,2 фоизни ташкил қилган бўлса, 2008 йилда 6,2 фоизга камайган, бу даврда корхоналар инвестицияси 27,1% дан 42,4% га, хорижий инвестициялар 23,2% дан 26,6 гача кўпайган. Монетар сиёсатнинг кучайтирилиши, корхоналар молиявий аҳволининг барқарор ривожланиши, корхона ва жисмоний шахслар маблағларидан молиялаштириладиган инвестицион лойиҳаларнинг ҳажмига ўз таъсирини кўрсатади. Инвестицион лойиҳаларни молиялаштиришга ва корхоналар учун самарали бўлишига иқтисодий инфратузилманинг марказий бўғини, молиявий механизмнинг таркибий қисми бўлган солиқлар механизми ҳисобланади. Чунки солиқлар ҳам ҳар бир корхона миқёсида тузилган инвестицион лойиҳаларнинг иқтисодий самараси тақдирини ҳал қилишда асосий ўринни эгаллайди. Ўзбекистонда ҳам инвестицион лойиҳаларни тузишда ва молиялаштириш учун қулай инвестиция муҳитни яратиш бўйича изчил чора-тадбирлар ишлаб чиқилмоқда. Уларнинг негизида иккита асосий омил ётади: -иқтисодий барқарорлик; -инфляция жараёнларини тартибга солиш ва миллий валюта - сўмнинг тўлов қобилиятини оширишга йўналтирилган макроиқтисодий сиёсат. Ҳозирги пайтда Ўзбекистон Республикасида қулай инвестиция лойиҳаларини тузиш ва уларни молиялаштириш бўйича қуйидаги омиллар мавжуд: -инвестицион лойиҳалар билан шуғулланувчи жисмоний шахслар ёки хўжалик субъектларини рағбатлантириш; -саноатнинг устувор соҳалари, ёқилғи, энергетика мажмуалари бўйича инвестицион лойиҳалар тузишни жадаллаштириш; жадвал Инвестицион лойиҳаларни молиялаштириш манбалари ва иштирокчилари таснифи Гуруҳлар Гуруҳ ишчи Инвестиция фаолияти

гуруҳлари иштирокчилари ташкилий шакллари Давлат бюджети Ҳукумат Иқтисодиёт вазирлиги Бюджет ва нобюджет фондлар Молия вазирлиги Маҳаллий бюджетлар Маҳаллий ваколатли органлар Нобюджет фондлар Пенсия фонди Бандлик фонди Инвестиция фонди ва бошқа фондлар Кредит тизими Банклар Кредит муассасалари Марказий банк Давлат ғазначилиги Инвестицион банклар Кредит уюшмалари Суғурта тизими Суғурта фондлари ва ташкилотлари Давлат суғурта компаниялари Бошқа суғурта компаниялари Молиялаштириш нинг жамоавий шакллари Инвестицион ташкилотлар, банклар, Суғурта ташкилотлари Инвестиция компаниялари ва фондлари Нодавлат пенсия фондлари Суғурта компаниялари Пайли инвестицион фондлар Хорижий инвесторлар Чет эл давлатлари, ҳукуматлари, тижорат банклари, инвестицион банклар ХТТБ ЕТТБ Халқаро молиявий қўмита АҚШ эксимбанки ва бошқалар Корхоналар Мулкчиликнинг турли шаклларидаги ҳар қандай

корхоналар -халқ хўжалигининг илм-фанга талаб кучли тармоқларида ишлаб турган қувватларни янгилаш ва янгиларини барпо этиш бўйича интеллектуал инвестицион лойиҳаларни амалга киритилиши. Инвестицион лойиҳаларни молиялаштиришда айланма капиталга устуворлик берилишини фақат капиталнинг таркибий тузилиши билан тушунтириш озлик қилади. Гап шундаки, дастлабки капитал жамғариш даврида пулни тез тўплаш учун уни капитал айланмаси тез амалга ошириладиган соҳаларга жойлаштирилиши мақсадга мувофиқдир, чунки бу билан юқори фойда нормаси юзага келади. Фойда меъёри юқори жойда эса, уни капиталлаштириш имкони катта бўлади. Бу омил ҳам хусусий секторда пулни айланма капиталга айлантириш учун рағбат яратади. Инвестиция лойиҳаларини иқтисодий самарадорлигини баҳолаш усуллари Иқтисодий самарадорлик – инвестицияга жалб этилган капиталдан фойдаланилганлиги учун олинган фойда, даромад тушунилса, ижтимоий самара эса инвестицияни ишлатишдан олинган фойдадан ташқари, кишиларнинг ҳаёти яхшиланиши, табиатни сақлаш, илмий-техникавий тараққиётнинг ривожланиши ҳам тушунилади. Инвестицияларнинг иқтисодий самарадорлигини баҳолашда «иқтисодий самара» ва «иқтисодий самарадорлик» атамаларига эътибор бериш лозимдир. Иқтисодий самара - қўйилган капиталнинг инвестициялаш натижасида олинган натижаси бўлса, иқтисодий самарадорлик эса олинган иқтисодий самара ёки инвестиция натижасида олинган фойда билан инвестиция миқдори ўртасидаги нисбатни билдиради. Иқтисодий самара бу инвестиция ҳисобига олинган даромаддан қўйилган капитал суммаси айирилиб топилади ва қуйидагича ҳисобланади;

Э = Д − К Бу ерда Э - иқтисодий самара Д - қўйилган капиталдан даромад К - қўйилган капитал суммаси Иқтисодий самарадорлик қўйилган инвестициядан олинган фойда, даромадни қўйилган капитал суммасига бўлиш орқали топилади. Э = Иф К Бу ерда : Э - иқтисодий самарадорлик Иф – инвестициялашдан олинган фойда К - қўйилган капитал Мамалакат иқтисодиёти миқёсида инвестициянинг иқтисодий самарадорлик кўрсаткичи мамалакатда яратилган ялпи миллий маҳсулот миқдорини мамалакат миқёсида қўйилган инвестиция миқдорига бўлиш орқали топилади. Э = ЯММ К Бу ерда : ЯММ – ялпи миллий маҳсулот К - ЯММни яратиш учун қўйилган капиталнинг суммаси. Иқтисодий самара вақт функцияси ҳисобланиб, бошланишида у салбий кўринишда бўлади, чунки қўйилган капиталдан ҳали даромад олинмаган бўлади. Вақт ўтиши билан капитал қайтими бўлган сари даромад орта боради ва бу ижобий натижага эришилади, яъни қўйилган капиталдан олинган даромад вақт ўтган сари қўйилган капитал миқдоридан орта боради. Инвестициянинг миллий даромаддаги ҳиссаси инвестиция нормаси деб аталади. Бу қуйидаги формула асосида ҳисобланади : ЯИН = ЯИС × 100 ЯММ

Бу ерда, ЯИН - ялпи инвестиция нормаси ЯИС - ялпи инвестиция суммаси Қўйилган капиталдан олинган даромад вақт ўтган сари қўйилган капиталга тенглашади. Бу давр инвестицияни қоплаш даври деб аталади. Бу кўрсаткич иқтисоднинг ишлаб чиқариш соҳасига қўйилган капитал қўйилманинг самарадорлигини кўрсатади. Инвестицияни қоплаш даври кичик бизнес соҳасида 2-3 йил, узоқ муддатли қўйилмалар эса 10-15 йилгача давом этади. Капитал қўйилмаларни қоплаш даврининг меъёрлари деган тушунча мавжуд бўлиб, бу халқ хўжалиги ёки тармоқларда қўйилган капитал қўйилмаларнинг қоплаш даврининг ўртача миқдори деб тушунилади. Ўрта ҳисобда инвестицияни қоплаш даври қилиб иқтисодда 6-8 йил деб қабул қилинган. 5. Инвестицион лойиҳаларни баҳолашни такомиллаштириш йўллари Ҳозирда Ўзбекистон Республикаси ҳудудида ишлаб турган чет эллик ташкилотлар ваколатхоналарининг бизнесга техникавий ёрдам бериш ва қўллабқувватлаш салоҳиятидан тўлиқроқ фойдаланиш имкониятлари мавжуд. Масалан, немис иқтисодиёти ваколатхонасида замонавий ишлаб чиқариш технологиялари, ускуналар ишлаб чиқарадиган фирмалар реквизитлари бўйича ахборотлар олиш мумкин. Бундан ташқари, катта экспертлар жамияти маркетинг соҳаси, иқтисодиётнинг турли тармоқларидаги ишлаб чиқариш менежменти бўйича немис мутахассисларининг бепул маслаҳатларини ташкил этади. GTZ, ICE, TIKA, JICA ва хоказолардаги худди шунга ухшаш мутахассисларнинг молиявий ва ташкилий ёрдамларидан фойдаланган ҳолда чет элда экспорт маҳсулотини реклама қилиш ва олға силжитиш бўйича кўргазмалар, шунингдек ўқув семинарлари ташкил этиш мумкин. Энди инвестиция лойиҳаларини молиялаш борасидаги айрим масалаларни кўриб чиқамиз. Ҳозир

Ўзбекистонда молия бозори етарлича ривожланмаганлиги сабабли, лойиҳавий молиялаш кўпчилик ҳолларда банк кредитлаши шаклида амалга оширилмоқда. Бунда жаҳонда кенг ёйилган бошқа усуллар - қимматли коғозлар чиқариш (ўз капитали), инвестиция фондлари, банк консорциумлари, нафақа жамғармалари, лизинг компаниялари ва хоказолардан етарлича фойдаланилмаяпти. Қатор афзалликларга, шу жумладан, солиқ соҳасида имтиёзларга эга бўлган лизинг инвестиция лойиҳаларини молиялашнинг кенг тарқалган усулларидан биридир, Лекин у ҳали етарлича ривожлангани йўқ. Ўзбекистонда лойиҳавий молиялаш корхоналарнинг, айниқса, кичик бизнес корхоналарининг ўз маблағлари етишмаслиги, шунингдек тижорат банклари берадиган кредитнинг нархи амалда барча турдаги маҳсулотлар ишлаб чиқаришдаги унинг молиявий самарасидан юқорироқ эканлиги туфайли олға силжимаяпти. Ҳозирги пайтда инвестиция лойиҳаси қарз маблағлари қайтарилишининг ўртача муддати 5-8 йилдир. Экспортга йўналтирилган лойиҳалар устувор деб топилганлиги сабабли, лойиҳаларнинг катта қисми рақобатбардош маҳсулотлар чиқариш имконини берадиган замонавий юқори унумли технологиялар ва ускуналарни жорий этиш йўли билан амалга оширилмоқда. Ўзбекистонда янги лойиҳаларни амалга ошириш учун асосан тижорат банкларининг кредитлари жалб этилмоқда. Бунда ускунанинг пировард қиймати ускунанинг ҳисоблаб чиқилган нархи (етказиб бериш ва монтаж қилишни ҳам ҳисобга олган ҳолда), кредит линиялари экспорт суғурта мукофотининг қиймати, кредит учун тўланадиган фоизлар, маҳсулот етказиб берувчи фирмалар хизматларининг қиймати, инвестиция давридаги фоизлар ва банк комиссиялари, шунингдек ускуналарни суғурталаш қийматидан таркиб топади. Лойиҳани баҳолашда ушбу лойиҳани таклиф этувчи компаниянинг молиявий-иқтисодий таҳлили зарурий компонент бўлади. Компаниянинг лаёқати ва барқарорлигига ишонч ҳосил қилгандан кейингина лойиҳанинг

ўзини таҳлил қилиш ва унинг молияланиши тўғрисида қарор қабул қилиш мумкин бўлади.

Адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикасининг “Инвестиция фаолияти тўғрисида”ги Қонун. 1998 йил 24 декабр. 2. Ўзбекистон Республикасининг “Чет эл инвестициялари тўғрисида”ги Қонуни (30.04.1998й). – Ўзбекистоннинг янги қонунлари. – Т.: Адолат, 2000 й. 3. Ўзбекистон Республикасининг “Ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида”ги Қонуни. – Ўзбекистоннинг янги қонунлари. – Т.: Адолат, 2000 й. 4. Ўзбекистон Республикасининг “Чет эл инвесторларининг кафолатлари ва уларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш чоралари тўғрисида” ги Қонуни. – Ўзбекистоннинг янги қонунлари. – Т.: Адолат, 2000 й. 5. «Устувор инвестиция лойиҳаларини амалга ошириш учун хорижий инвестицияларни жалб этиш механизмини такомиллашриш тўғрисида»ги Қарор 2004 йил 9 февраль. 6. Қўшма корхоналар ташкил этишга хорижий инвестицияларни жалб этишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида: Қарор. 2002 йил 11 октябрь. 393-сон //Ўзбекистон Республикаси молиявий Қонунлар.-2003.- №12. 135 б. 7. Тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларни ҳуқуқий ҳимоя қилишни кучайтиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Қарори. //Солиқлар ва божхона хабарлари. -2003. -21 (461)-16 май. -9 б. 8. Каримов И.А. «Жаҳон молиявий–иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари»Т.: “Ўзбекистон”-2009 й.

Похожие

Инвестиция лойиҳаларини молиявий-иқтисодий баҳолашнинг асосий усуллари

Инвестиция лойихаларини молиявий-иқтисодий бахолашнинг услубий асослари

Молиявий менжментнинг услубий асослари

Рақобатлашувчи инвестиция лойиҳаларини баҳолаш

Корхоналарда инвестицион фаолиятни бошқариш