Корхоналарда инвестицион фаолиятни бошқариш - Экономика - Рефераты

Корхоналарда инвестицион фаолиятни бошқариш

Загружено в:

04.03.2024

Скачано:

0

Размер:

375.5 KB

Корхоналарда инвестицион фаолиятни бошқариш Режа: 1. Корхона қимматли қоғозлар портфели тушунчаси , уни бошқаришнинг мазмуни 2. Инвестициянинг молиявий ва иқтисодий самарадорлигини баҳолашнинг зарурлиги ва аҳамияти 3. Инвестициянинг молиявий-иқтисодий самарадорлигини баҳолашнинг оддий (анъанавий) усуллари 4. Инвестициянинг молиявий-иқтисодий самарадорлигини баҳолашнинг дисконтлашга асосланган усуллари

Корхона қимматли қоғозлар портфели тушунчаси, уни бошқаришнинг мазмуни Бозор муносабатлари ривожланган шароитида бошқалар томонидан чиқарилган қимматли қоғозларга инвестициялар қимматли қоғозлар портфелини ташкил этади. Бундай инвестицияларнинг мақсади корхона молиявий ресурсларини оқилона ҳаракатлантириб, корхона оладиган фойдани кўпайтиришдир. Қимматли қоғозлар портфелини бошқариш мураккаб жараён бўлиб, у ўз таркибига бир қатор босқичларни олади. Қимматли қоғозлар портфелини бошқариш деганда қимматли қоғозлар протфелини шакллантириш, унинг таркибини таҳлил қилиш ва тартибга солиш, зарур ликвидлик даражаси ва харажатларни минималлаштиришни таъминлаш, портфель олдига қўйилган мақсадларга эришиш учун зарур чора-тадбирларини амалга ошириш тушунилади. Ривожланган бозор иқтисодиёти шароитида қимматли қоғозлар сотиб олиш қуйидаги мақсадларни назарда тутади: • капитал қиймати қадрлилигини сақлаш; • қўшимча фойда олиш; • қимматли қоғозлар курсининг ошиши эвазига капитални кўпайтириш. Бозор иқтисодиёти шароитларида қимматли қоғозлар яна қатор бошқа мақсадларда ҳам сотиб олинади. Бундай мақсадлар жумласига қуйидагиларни киритиш мумкин: • қимматли қоғозлар сотиб олиш йўли билан мулкий ҳуқуқларга эга бўлиш, муайян маҳсулот ва хизматларга эришиш; • муомала шартларига кўра нақд пулнинг ўрнини боса оладиган ва айни пайтда даромад ҳам кетирадиган қимматли қоғозларни сотиб олиш; • мулки таъсир доирасини кенгайтириш ва уни қайта тақсимланишида иштирок этиш; • қимматли қоғозлар курслари ўзгаришлари асосида чайқовчилик қилиш ва ҳ.к.

Портфелнинг ликвидлиги қимматли қоғозлар портфели тўлалигича ёки унинг муайян қисми курс қийматини йўқотмаган ҳолда пулга ёки бошқа қимматли қоғозларга алмаша олишидир. Ривожланган бозор иқтисодиёти шароитида қимматли қоғозларнинг ўндан ортик турлари мавжуд бўлиб, уларнинг айрим турлари ўз навбатида, турли шартлар асосида муомалага чиқарилган ҳар хил шаклларга бўлиниши мумкин. Қуйидагилар қимматли қоғозларнинг асосий турларини ташкил этади: акция, вексел, фьючерс шартнома, облигация, давлат хазина мажбуриятлари, опцион, варрант, банкларнинг жамғариш ва депозит сертификатлари, коносамент, мулкий варақа (масалан, уй- жой олиш ҳуқуқини берувчи қимматли қоғоз). Акция - бу акциядорлик жамиятига маблағ қўйганликни тасдиқловчи ва унинг эгасига дивиденд шаклида акциядорлик жамияти (корхона) даромадининг бир қисмини олиш ҳуқуқини берадиган қимматли қоғоздир. Акциялар муомалага ҳаракат этиши белгиланмаган муддатга чиқарилади. Облигация - бу эгаси пул маблағларини ўтказганлигини тасдиқлайдиган ва белгиланган маълум муддатга, қатъий фоиз тўлов билан чиқарилган қимматбаҳо қоғоздир. Облигация белгиланган маълум муддатга чиқарилади. Давлат хазина мажбуриятлари - давлат қимматли қоғозлари тури бўлиб, улар инвесторлар кенг доирасида ихтиёрий равишда жойлаштирилади. Давлат хазина мажбуриятлари қуйидаги муддатларда муомалага чиқарилади:• узоқ муддатли; • ўрта муддатли; • қисқа муддатли. Узоқ муддатли хазина мажбуриятлари 5 йилдан 25 йилгача бўлган муддатга чиқарилади. Ўрта муддатли хазина мажбуриятлари 1 йилдан 5 йилгача бўлган муддатга чиқарилса, қисқа муддатлилар 3, 6 ва 12 ой муддатга чиқарилади. Банкларнинг жамғариш ва депозит сертификатлари. Банкларнинг жамғариш сертификатлари бу депозит ва у бўйича фоизларнинг белгиланган муддати тугаши билан омонатчи томонидан олиниши ҳуқуқини тасдиқлайдиган

ёзма гувоҳномадир. Жамғариш сертификатлари жисмоний шахсларга мўлжалланган. Банкларнинг депозит сертификатилари бу йирик номиналдаги муддатли сертификатларидир. Улар асосан хўжалик юритувчи суьъектлар учун мўлжалланган. Вексель - бу муддат вақт етиб келганда вексель берувчининг маълум бир суммани вексел эгасига тўлаши тўғрисидаги қатъий пул мажбуриятини тасдиқлайдиган қимматбаҳо қоғоздир. Векселлар оддий ва кўчириладиган бўлиши мумкин. Варрант - (инглиз тилидан олинган бўлиб, warrant -ваколат, ишончқоғози) икки усулда қўлланиши мумкин. Биринчидан, варрант - бу муддатсиз ёки маълум бир муддатга қайд этилган нархда қимматбаҳо қоғозларни эгасига сотиб олиш ҳуқуқини берадиган сертификатни билдиради. Баъзан, варрант қимматбаҳо қоғозлар билан биргаликда уларни сотиб олиш учун тақдим этилади. Иккинчидан варрант бу маълум бир товар сақлашга қабул қилинганлиги ҳақидаги товар омборининг гувоҳномаси ҳисобланади. У товарнинг олди-сотди ва гаровга қўйишда ишлатилади. Варрант номли ва тақдим этилувчи шаклларда бўлиши мумкин. Коносамент - бу аниқ белгиланган товарга мулк ҳуқуқини берадиган қимматбаҳо қоғозлар. Коносамент - денгизда ташиб ўтиш шартномаси шартларини ўзида акс эттирадиган транспорт ҳужжати бўлиб унинг эгасига юкдан фойдаланиш ҳуқуқини берадиган ҳужжат ҳисобланади. Коносаментнинг мазмуни, унинг белгилари тузиш шартлари ҳисобланади. Коносаментнинг мазмуни, унинг белгилари, тузиш шартлари савдо денгиз Кодексида белгиланган. Опцион - маълум бир нархда илгари қайд этилган кунда ёки келишилган давр мобайнида маълум бир активни (қимматбаҳо қоғозни, валютани ва ҳ.к. ни) сотиб олиш ёки сотиш ҳуқуқини (харидор учун) ва мажбуриятни (сотувчи учун) топшириш ҳақида иккитомонлама шартнома (контракт). Опцион уч турга бўлинади: • сотиб олинган нарсага опцион ёки опецион колл ( caII ) - акцияларни,

валютани, бошқа активларни харидорларга сотиб олиш ҳуқуқини (лекин мажбуриятни эмас) берилади; • сотувга бўлган опцион ёки опцион пут ( PUT ) акцияларни валютани, бошқа активларни сотишга харидорга имконият (лекин мажбурият эмас) беради; • қўш опцион ёки опцион стеллеж акцияларни, валютани базис нархида ёки сотиб олиш, ёки сотиш имкониятини (лекин бир вақтнинг ўзида ҳам сотиб ҳам сотиб олиш имкониятини эмас) харидорга беради. Опционда унинг муддати кўрсатилади. Опционнинг муддати маълум бир кун ёки вақт даврдан иборат бўлиб, у ўтганидан сўнг опцион кучини йўқотади. Опционнинг икки хил тури мавжуддир: • Европача; • Америкача. Европача стилга кўра опциондан фақат қатъий белгиланган муддатда фойдаланилиши мумкин. Америкача стилда эса ундан опцион муддати чегарасида исталган пайтда фойдаланса бўлади. Опцион ўзининг курсига эгадир. Опционнинг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, унга кўра олди-сотди битимида сотиб олувчи мулкининг (яъни акциянинг) ўзини сотиб олмасдан, балки уни сотиб олиш ҳуқуқини сотиб олади. Опционнинг олди-сотди битими контракт деб аталади. Фьючерс - келишуви пайтида мўлжалланган нархда сотиб олиш ёки сотиш мажбуриятини белгилайдиган муддатли биржа контрактидир. Фьючерс контракти механик харид билан тугатилиши шарт эмас. Бу ерда, дастлаб биринчи харидор сотувчи билан маълум бир суммага контракт тузилади. Бунда контракт қимматбаҳо қоғоз ҳисобланади ва бутун ишлатилиш даври мобайнида кўп марта сотилиши ва сотиб олиниши мумкин. Мулкий варақа - турар жойга эгалик қилиш ҳуқуқини тасдиқлайдиган ҳужжат. Қимматли қоғозлар ва уларнинг ишончлилиги ҳақида гап кетганда халқаро амалиётда махсус рейтинг агентликлари ва ташкилотлари қимматли қоғозларни чуқур таҳлил асосида гуруҳларга бўлишади. Масалан. Қимматли қоғозлар

«олий сифатли», «юқори сифатли», «ўртадан юқори сифатли», «ўрта сифатли» ва ҳ.к гуруҳларга бўлиниши мумкин. Қимматли қоғозларнинг инвестицион сифати ликвидлик даражаси хамда даромад келтириш қобилияти ва курси қиймати барқарор бўлган шароитдаги риск (хатар) ҳолати каби омилларни баҳолаш асосида белгиланади. Маълумки, қимматли қоғозлар риск (хатар)и паст бўлса. Унинг ликвидлик даражаси шунча юқори бўлади. Лекин риск (хатар) даражаси паст бўлган қимматли қоғозниннг даромад келтириш қобилияти ҳамда аксарият ҳолларда юқори бўлмаслиги мумкин. Қимматли қоғозлар портфели билан боғлиқ бўлган риск (хатар)лар. Капитал риск (хатар)и қимматли қоғозлар қўйилган барча маблағлар учун умумий риск (хатар) бўлиб, у зарар кўрмасдан капитални қайтариб олишнинг реал имкониятларига боғлиқ бўлади. Фонд бозорида йирик таназзуллар рўй бериш пайтларида (масалан, 1998 йилда Жанубий Корея, Япония, Россия, Индонезия, Малайзия ва ҳ.к. давлатларда) капитал риски (хатари) айниқса яққол рўёбга чиқади. Кучли ўзгаришлар рўй бериши билан боғлиқ риск (хатар) натижасида қимматли қоғозлар чиқарилиши, қайта рўйхатга олиниши бекор қилиниши, унинг шартлари тубдан ўзгариши мумкин. Натижада эментет ва инвестор қўшимча харажатлар қилиш ва моддий йўқотишларга дучор бўлиши мумкин. Вақт билан боғлиқ риск (хатар) - қимматли қоғозни сотиб олиш ёки сотиш учун ноқулай вақт танланган ҳолатларда юз беради. Қимматли қоғозларни сотиш ва сотиб олишга мавсумийлик ёки такрор ишлаб чиқариш циклларининг таъсири ўта сезилади. Танлаш риск (хатар)и - қимматли қоғозларнинг сердаромад ва ишончли турларини танлай олмаслик ҳолати билан боғлиқ бўлади. Қимматли қоғозлар инвестицион сифатларини тўғри баҳолай олмаган вазиятда танлаш риск (хатар)и рўй беради. Ликвидлик риск (хатар)и - қимматли қоғозлар инвестицион сифатини баҳолаш ўзгариши шароитида уни сотишдан кўрилган зарар билан ўлчанади.

Инфляцион риск (хатар) - юқори инфляция суръатларида инвесторларнинг қимматли қоғозлардан оладиган даромадлари тезроқ қадрсизланиши риск (хатар)идир. Жаҳон амалиётида инфляцион риск (хатар)ни пасайтиришнинг жуда кўп усуллари бўлишига қарамасдан инфляциянинг юқори даражадалилиги қимматли қоғозлар бозорини бузиб юбориши аллақачон аниқланган. Валюта риск (хатар)и - валюта риск (хатар)и валюта алмашинуви курслар ўзгариши натижасида валюта қимматбаҳо қоғозларига қилинган қўйилмалар билан боғлиқ бўлган риск (хатар)дир. Регионал риск (хатар) - бир ёки икки турдаги маҳсулот ишлаб чиқаришга ихтисослашган ҳудудлар фаровонлигининг шу маҳсулотлар нархининг ўзгариши билан боғлиқ бўлган риск (хатар). Мамлакатда ёки алоҳида регионларда сиёсий ва иқтисодий сепратизмга боғлиқ ҳолда хатарлар вужудга келиши мумкин. Тармоқлар риск (хатар)и - иқтисодиёти тармоқларининг ўзига хос хусусиятларига боғлиқ риск (хатар). Шунга кўра барча тармоқларни бир неча гуруҳларга ажратиш мумкин: а) циклик тебранишларга таъсирчан тармоқлар; б) циклик тебранишларга камроқ таъсирчан тармоқлар; в) барқарор ишлаётган тармоқлар; г) тезда ўсиб борётган ёш тармоқларга. Кредит риск (хатар)и - қимматли қоғозларни чиқарган эмитент чиқарилган қимматбаҳо қоғозлар бўйича фоизлар ёки асосий қарзнинг қайтара олмаслиги билан боғлиқ бўлган риск (хатар). Фоиз риск (хатар)и - бозордаги фоиз ставкаларинининг ўзгариши натижасида инвесторларнининг зарар кўриши билан боғлиқ бўлган риск (хатар). Маълумки, бозор фоиз даражасинининг ўсиши қимматли қоғозлар курс қийматининг пасайишига олиб келади. Бозор риск (хатар)и - бозор умумий фаолиятининг пасайши сабабли қимматбаҳо қоғозлар нархининг пасайиши натижасида инвесторларнинг зарар кўриши.

Мамлакат риск (хатар)и - инвесторларнининг ижтимоий ва иқтисодий номустаҳкам давлатларда жойлашган корхоналарга сармоя қилиш риск (хатар)и. Корхона риск (хатар)и - тармоқлар риск (хатар)ига ўхшаш. Шу булан биргаликда бу риск (хатар)нинг риск (хатар)нинг ўзгаришига корхонанинг фаолияти ҳам таъсир қилади. Бунга мос равишда корхоналарни консерватив, агрессив ва уларнинг ҳар иккаласини биргаликда қўллайдиган «оқилона» корхоналарга бўлиши мумкин. Қайтариб олиш риск (хатар)и - қайтариб олиш ҳуқуқига эга бўлган облигациялар бўйича тўланадиган фоизлар даражасинининг бозоридаги фоизлар дражасиидан ошганлиги сабабли эмитентнининг зарар кўриш риск (хатар)и. Қимматли қоғозлар портфелинининг типлари. Қимматли қоғозлар портфелини бошқариш бир-бири билан боғлиқ бўлган кўплаб операциялардан иборат бўлиб, уларнинг қай бири қачон ва қайси шартлар билан қўлланиши, портфелни ким ва қандай мақсадларда бошқариши билан белгиланади. Қимматли қоғозлар портфели унининг эгаси ёки эгасининг топшириғига кўра бошқа шахс томонидан бошқарилиши мумкин. Биз қуйида портфелни унинг эгаси томонидан бошқарилиш жараёнида содир бўладиган операцияларининг асосийлари билан таништириб ўтамиз. Портфелни унинг эгаси топшириғи бўйича бошқа шахс бошқарганда ҳам шу операцияларнинг аксарияти бажарилади. Бошқаришнинг иккала усули мазмунан бир-биридан кескин фарқ қилмайди. Уларнинг фарқи операцияларни амалга ошириш шаклида бўлади. Яъни, портфель эгаси ҳамма вақт ўз номидан иш кўради, иккинчи усулида эса алоҳида шахс унинг топшириғи бўйича бошқарув операцияларини бажаради. Бу операциялар фонд бозори коньюнктурасини ўрганиш ва прогноз қилиш, қонунчилик ҳақида маълум йиғиш, қимматли қоғозлар билан ўтказиладиган операциялар бўйича услубий ва меъёрий ҳужжатлар тайёрлаш, касбий тайёрлаш, портфель умумий стратегияси ва тактикасини ишлаб чиқиш, портфелни

бошқаришни назорат қилиш, қимматли қоғозларни баҳолаш, дивиденд сиёсатини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш каби муҳим чора-тадбирларни ўз ичига олади. Таъкидланганидек, молиявий қўйилмалар ўз ичига корхоналар, ташкилот ва давлатнинг қимматли қоғозларига ва бошқа корхоналар, ташкилотларнинг устав капиталига қўйилмаларни олади. Молиявий менежмент ҳар хил кўринишдаги қимматли қоғозларнинг қийматини баҳолайди ва таҳлил этади. қимматли қоғозлар номиналидан юқори баҳода сотилса, корхонанинг фойдаси ортади, агар қимматли қоғозлар арзон нархга сотилса, ундай ҳолда корхона фойдаси камаяди ёки зарар кўрилади. Молиявий менежернинг асосий вазифаси алоҳида олинган қимматли қоғозларнинг даромадлилигини ва шу билан бирга инвестиция портфелининг (акциялар, облигация ва депозитли сертификатларнинг) ўртача даромадлилигини аниқлашдан иборатдир. Қимматли қоғозлар билан операциялар даромадлилиги даражасининг нисбий миқдор сифатида олиб қараш лозим. Қимматли қоғозларнинг даромадлилиги муқобил даромад билан, маблағлар бошқа тарзда йўналтирилганда олиниши мумкин бўлган даромад билан таққосланади. Муқобил даромад сифатида Ўзбекистон Республикаси Марказий банки белгилаб қўйган қайта молиялаш даражасини олиш мумкин. Қимматли қоғозлардан даромадлар таҳлилида инфляцияни ҳам эътибордан четда қолдирмаслик лозим. Акцияларнинг даромадлилиги акция курси деб ном олган кўрсаткичда ифодаланади:

Бу ерда: Q - даромадлилик даражаси; Р - облигация учун белгиланган жами даромаднинг облигация номинал қийматига нисбати (облигация бутун муддати учун жами фоиз коэффициенти); К - облигацияни сотиб олиш баҳосининг унинг номинал қийматига нисбати (фоиз); n -облигациянинг муомалада бўлиш муддати. Бозор муносабатлари шароитида корхона векселларини сотиб олиш ва сотишдан, депозит сертификатларига қўйилмалардан, давлат хазина мажбуриятларини сотиб олишдан даромадлар олиши мумкин. Хар бир давр учун молиявий қўйилмалардан даромадлар уларни қўлга киритиш учун қилинган реал харажатлар билан таққослаб борилади. Инвестициянинг молиявий ва иқтисодий самарадорлигини баҳолашнинг зарурлиги ва аҳамияти Инвестиция самарадорлигини баҳолаш жуда муҳим жараён ҳисобланиб, у ўз ичига техник-иқтисодий ва молиявий кўрсаткичларни таҳлил қилиш ва баҳолашни қамраб олади. Инвестиция лойиҳалари самарадорлигини баҳолаш орқали маблағларни самарали жойлаштириш йўлларининг энг оптималини танлаш мумкин.

Ҳар қандай инвестиция лойиҳасини баҳолашнинг мазмуни бугунги харажатларни лойиҳадан олинадиган даромадлар оқлайдими? -деган саволга жавоб топишдан иборатдир. Бироқ, бу савол шунчалик оддий бўлишига қарамасдан, агар диққат билан кўриб чиқилса, унинг кўплаб қирралари очиладики, баъзан унга бир хил маънодаги жавобни топиш жуда мушкул. Ҳар қандай инвестиция лойиҳаси, гарчи у кўпгина ижобий тавсифларга эга бўлсада, унга қўйилган маблағлар, яъни қилинган инвестиция харажатлари лойиҳа маҳсулоти (иш, хизмат) сотишдан келган даромадлар билан қопланмаса, кўрилган фойда даражаси кўзда тутилган даражада бўлмаса, у амалга оширилмай қолади. Инвестиция лойиҳаларини таҳлил қилиш ва баҳолашдан асосий мақсад, айнан кўзда тутилган натижаларга эришишнинг реаллигини баҳолашдир. Инвестиция лойиҳалари самарадорлигини баҳолашда лойиҳадан кўриладиган даромаднинг кўплигига, меҳнат ресурсларининг кам сарфланишига, лойиҳанинг амалга ошириш муддатининг қисқалигига, лойиҳа бўйича ишлаб чиқариладиган маҳсулотнинг сифатига, бозорда тутган ўрнига, шунингдек, харажатларнинг тўғри олиб борилишига кўпроқ эътибор берилади. Шу билан бирга, баҳолашда пул оқимини тўғри ишлатилиши ва назорат қилиниши ҳам катта аҳамиятга эга. Бунда капитал харажатларни ерни ижарага олиш, у ерда бино ва иншоатлар қуриш, машина ва жиҳозлар яратиш ёки сотиб олиш, мутахассислар тайёрлаш каби ишларга сарфланиши, жорий харажатлар эса, хом ашё ва материаллар сотиб олиш, сув, энергия, меҳнат ва бошқа ресурсларга сарфланиши эътиборга олинади ҳамда даромадлар асосий фаолиятдан келадиган даромадлар, ишлаб чиқариш харажатларини пасайтириш, роялти, давлатнинг облигациялари орқали келадиган даромадларга эътибор қаратилади. Инвестиция лойиҳаларини турли усуллар билан баҳолаш мумкин, лекин барча усулларда энг асосий эътибор лойиҳаларнинг даромадлилик даражаси ҳамда кўриладиган фойданинг ҳажмини аниқлашга қаратилади. Инвестиция лойиҳалари самарадорлигини баҳолашда аниқ натижаларга эришиш, яъни лойиҳалаштиришни якунлаш, бозорга чиқиш ва унда ўз ўрнини мустаҳкамлаш, белгиланган фойдага эришиш, қилинган инвестиция

харажатларини қоплаш каби натижаларга эришиш учун белгиланган муддат ҳам айниқса муҳимдир. Шунингдек, баҳолашда илмий-тадқиқот ва конструкторлик ишларининг самарадорлиги ҳам ҳисобга олинади. Бунинг муҳимлиги шундан иборатки, тадқиқот ва илмий изланишлар ишининг қисқа бўлиши бир томондан маблағларнинг кам сарфланишига олиб келса, иккинчи томондан нисбатан кам муддатда лойиҳа амалга оширилиб, бозорга эртароқ янги маҳсулот олиб чиқилади ва ҳеч бўлмаганда, қисқа муддат ичида корхона ушбу маҳсулоти билан бозорда монопол мавқега эга бўлиши мумкин. Саноати ривожланган мамлакатларда йирик ишлаб чиқариш ва молия корпорациялари ана шундай моделлардан фойдаланадилар. Шунингдек, бундай моделлардан инвестиция лойиҳаларини ўрганувчи ва самарадорлигини аниқловчи турли маслаҳатчи фирмалар ҳам фойдаланадилар. Чет эл мамлакатларининг тажрибасини, шу билан бирга ЮНИДО ( United Nations Industrial Development Organization ) тавсияларини ҳисобга олган ҳолда инвестиция самарадорлигини баҳолаш икки мезон асосида, яъни молиявий ва иқтисодий баҳолаш орқали амалга оширилади. Инвестиция самарадорлигини баҳолашнинг бу иккала мезони ҳам бир-бирини тўлдириб туради. Молиявий баҳолаш инвестицияни амалга ошириш жараёнидаги ликвидлигини таҳлил қилишда ишлатилади. Бошқача айтганда, молиявий баҳолаш вазифаси, лойиҳани белгиланган муддатларда амалга ошириш учун, унинг жами молиявий мажбуриятларини бажаришга корхонанинг етарли молиявий ресурслари бўлишини белгилашдир. Иқтисодий баҳолаш эса, инвестициянинг потенциал қобилияти, шу лойиҳага қўйилган маблағларнинг қийматини сақлаб қолишда ва уларнинг ўсиши суръатини етарли даражасини яратиб беришда фойдаланилади. Тақдим этилаётган объектни инвестициялашда молиявий баҳолаш (ёки молиявий асосланганлик баҳоси) инвестиция жараёнининг ажралмас қисми ҳисобланади. Инвестор молиявий ҳолати номаълум бўлган юридик ёки жисмоний шахслар билан ҳеч қандай муносабатлар олиб бормайди. Бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатларда, корхоналар молиявий ҳисоботларини оммавий

ахборот воситалари орқали ёки ҳар хил тўпламлар ҳолатида чоп этилиб, эълон қилиш нормал ҳолат ҳисобланади. Бу тўпламлар орқали компанияларнинг молиявий ҳолати тўғрисида маълумотлар олиш мумкин. Қуйидаги расмда ҳар бир мезон бўйича асосий аниқлаш усуллари келтирилган: Жаҳон амалиётида инвестициянинг иқтисодий самарадорлигини баҳолашнинг бир қанча усуллари ишлаб чиқилган бўлиб, уларни шартли равишда икки катта гуруҳга бўлиш мумкин: • Оддий (ёки статистик) баҳолаш усуллари; • дисконтлашга асосланган баҳолаш усуллари. Биринчи гуруҳга қуйидагилар киради: • инвестиция қоплаш муддати ( Payback Period , PP );

• инвестиция самарадорлиги коэффициенти (Accounting Rate of Return, ARR). Иккинчи гуруҳга қуйидагилар киради : • соф жорий қийматни аниқлаш усули (NetPresentValue, NPV); • фойданинг ички меъёрини ҳисоблаш усули (Internal Rate of Return, IRR); • инвестицияларнинг рентабеллигини ҳисоблаш усули (Profitability Index, PI); • дисконтлашнинг қоплаш муддатини ҳисоблаш усули (Discount Payback Period, DPP). Инвестициянинг молиявий - иқтисодий самарадорлигини баҳолашнинг оддий ( анъанавий ) усуллари Инвестициянинг иқтисодий самарадорлигини баҳолашда қўлланиладиган қоплаш муддати ва рентабеллик даражаси усуллари ҳам аввалдан маълум бўлиб , улар миллий ва чет эл амалиётида то пул тушумларининг дисконтланишига асосланган усулларнинг кенг қўлланилишига қадар асосий кўрсаткичлар сифатида амал қилиб келган . Ушбу усулларнинг соддалиги ва тушунарлилиги ва махсус иқтисодий билимга , кўникмага , малакага , тайёргарликка ва тажрибага эга бўлмаган ходимлар ўртасида ҳам қўлланилишига сабаб бўлади . Ҳозирги кунда тижорат банклари ва бошқа кредит муассасалари салоҳиятли қарз олувчиларга инвестицион ресурсларни тақсимлаш шартларини маълум қилишда , одатда , ушбу иккита усулдан , яъни қоплаш муддати ва рентабеллик даражаси кўрсаткичларидан фойдаланмоқдалар . Инвестицияларнинг қоплаш муддатини ҳисоблаш усули пул оқимларини дисконтлашга асосланган усуллардан фарқли равишда инвестицияларнинг номинал миқдорда қайтарилиши мумкин бўлган даврни аниқлашга хизмат қилади . Шунга кўра, бу усул инвестиция лойиҳасини амалга оширишдан олинадиган даромадлар ҳисобига қилинган инвестиция сарфларини қоплаш

даврини аниқлашга асосланган. Қоплаш муддатини аниқроқ тушунадиган бўлсак, бу лойиҳани якунлаш давридаги ёки ундан олинган даромад инвестициялар суммасига тенг бўлгандаги даврга тенгдир. Уни ҳисоблаш формуласи қуйидагичадир: бу ерда, I0 - бошланғич инвестициялар; CF t - инвестиция лойиҳасини амалга оширишдан олинган йиллик пул тушуми суммаси. У соф фойдани ёки йиллик даромад (Д) ва харажат ( X ) ўртасидаги (амортизациясиз А) фарқни ифодалайди. Мисол. Фараз қилайлик, инвестиция лойиҳаси учун 140 млн. сўм миқдорида инвестициялаш кўзда тутилмоқда ва лойиҳани амалга ошириш жараёнида олинадиган пул тушумлари миқдори йиллар бўйича қуйидагини: биринчи йилда - 37750 минг сўм, иккинчи йилда - 42390 минг сўм, учинчи йилда- 47430 минг сўм, тўртинчи йилда - 51140 минг сўм ва бешинчи йилда 60030 минг сўмни ташкил этади. Бунда қопланиш муддати ( PP ) неча йилга тенг эканлигини аниқланг? Бунда уч йиллик пул тушумлари йиғиндиси бошланғич инвестициялар миқдоридан кичик, яъни йил 127570 минг сўмни ташкил этади. Тўрт йил бўйича катта (178710 минг сўм) эканлигини ҳисобга олсак, инвестицияларнинг аниқ қопланиш муддати инвестиция лойиҳасининг тўртинчи йилги фаолиятига боғлиқлигини кўрамиз. Уч йиллик олинган даромадларнинг (127570 минг сўм) бошланғич инвестициялардан (140 млн. сўм) фарқи 12430 минг сўмни ташкил этишини ҳисобга олсак (140000 - 127570), ушбу қолдиқ сумманинг тўртинчи йилда олинган даромадларга нисабти унинг қопланиш муддатини кўрсатади, яъни 12430/51140қ0,24 коэффициентни, йил ҳисобида эса 2 ой-у 28 кунни (3 йил+2 ой-у 28 кун) ташкил этишини ҳосил қиламиз. Шундай қилиб, инвестиция лойиҳасининг қоплаш муддати, яъни лойиҳани амалга оширишдан олинадиган тушумлар қилинган харажатларни қоплаш вақти ҳисобланади.

Иккинчи ёндашувда, яъни қоплаш муддатида инвестицияларнинг бошланғич суммаси йиллик тушумларнинг (ўртача йиллик) миқдорига бўлинади. Бу кўрсаткич пул тушумлари йиллар бўйича тенг бўлган ҳолларда қўлланилади. Инвестицияларнинг бухгалтерия рентабеллик даражаси (А RR ) ёки фойданинг оддий меъёри ( ROI ) бухгалтерия ҳисоботи маълумотларига асосланган ҳолда аниқланадиган ўртача даромадни инвестицияларнинг ўртача йиллик ҳажмига бўлиш орқали аниқланади. Бунда ҳисоб-китоб ишлари фоизларни ва солиқларни тўламасдан аввалги фойда миқдорига асосланиб амалга оширилиши мумкин ёки у солиқларни тўлагандан кейинги, лекин фоиз тўловларигача бўлган даромадга асосланади. Энг яхшиси солиқ тўлангандан кейинги соф фойда миқдори танлаб олинганлиги афзалроқдир. Чунки у корхона таъсисчилари ва инвесторлар оладиган ҳақиқий фойдани ифодалайди. У қуйидаги формула асосида ҳисобланади: бу ерда, D - фоиз ва солиқ тўловларигача ёки солиқ тўланиб, фоизлар тўлангунгача бўлган даромад; С с - солиқ тўлаш ставкаси; С а ъ , Са° - активларнинг кўриб чиқилаётган даврига бўлган бошланғич ва охирги суммаси, қиймати. Мисол. Фараз қилайлик, инвестиция лойиҳаси учун 140 млн сўм харажат қилинган, лойиҳани амалга ошириш жараёнида олинадиган соф фойда миқдори йиллар бўйича қуйидагича: биринчи йил - 3350 минг сўм, иккинчи йил - 10990 минг сўм, учинчи йил - 15480 минг сўнг, тўртинчи йил - 21640 минг сўм ва бешинчи йил - 22790 минг сўмни ташкил қилса, у ҳолда фойданинг оддий меъёри ( ROI ) қандай ҳисобланади? Бу лойиҳа бўйича олинадиган соф фойда йиллар бўйича ўзгарувчан бўлганлиги сабабли, аввалом бор ўртача йиллик фойдани ҳисоблаб топамиз. Р ч қ (3350+10990+15480+21640+22790) минг сўм: 5қ 74250 минг сўм: 5қ14850 минг сўм

Шундан сўнг фойданинг оддий меъёрини ( ROI ) ҳисоблаймиз: ROI қ 14850 минг сўм: 140.000 минг сўнг қ 10,6 %. Бу фойда меъёри инвестор талаб қилган меъёрни беради. Шунинг учун бу лойиҳанинг жалб этувчанлиги тўғрисида, яъни уни маъқуллаш мумкин. Бу усуллар асосий афзалликлари шуки, ҳисоб-китоб ишларининг оддийлиги ва қулайлигидир. Камчиликлари эса келгуси пул тушумларининг қийматини жорий вақтга нисбатан ҳисобга олинмаслигидадир. Инвестициянинг молиявий-иқтисодий самарадорлигини баҳолашнинг дисконтлашга асосланган усуллари Ҳар қандай лойиҳанинг молиявий-иқтисодий жиҳатдан баҳоланиши пул оқимлари ҳақидаги маълумотларга асосланади. Пул оқимлари ҳақидаги маълумотларга эга бўлмасдан туриб инвестиция лойиҳасининг самарадорлигини баҳолаш мумкин эмас. Инвестиция лойиҳасини баҳолаш лойиҳани амалга оширишдан олдин бажарилиши сабабли, пул оқимлари ҳақидаги маълумотлар ҳам олдиндан режалаштирилади. Лойиҳа самарадорлигини баҳолашда пул оқимларини режалаштириш ва уларни ҳисобга олиш жараёни асосий ўринни эгаллайди ва инвестиция лойиҳаларининг ҳақиқий самарадорлигини аниқлашга жиддий таъсир кўрсатади. Дисконтлаш усули (ноанъанавий усул) нинг мазмуни шундан иборатки, пул маблағларининг қиймати муайян вақтда бир хил эмаслиги, яъни бугунги бир сўм бир йилдан кейинги бир сўмга (истеъмол қиймати бўйича) тенг эмаслиги концепциясига асосланади. Дисконтлашга асосланган усулларнинг барчаси (соф жорий қийматни аниқлаш усули ( Net Present Value , NPV ), фойданинг ички меъёрини ҳисоблаш усули ( Internal Rate of Return , IRR ), инвестицияларнинг рентабеллигини ҳисоблаш усули ( Profitability Index , PI ), дисконтлашнинг қоплаш муддатини ҳисоблаш усули ( Discount Payback Period , DPP )да инвестиция лойиҳаларининг муайян даврдаги барча кирим ва чиқимларнинг

ўртасидаги фарқ - соф пул оқими ( Cash Flow - CF ) аниқланиб, дискотлаштириш йўли билан ҳисобланади. Бинобарин, дисконтлашга асосланган усулларнинг моҳиятини тушуниш учун аввало, корхона пул оқимларининг мазмунини ва соф пул оқимини аниқлаш формуласини билиб олишимиз керак бўлади. Корхона пул оқимлари асосан қуйидагилардан ташкил топади: • операцион фаолиятнинг соф пул кирими/чиқими (4-шакл, 050- қатор); • инвестицион фаолиятнинг соф пул кирими/чиқими (4-шакл, 100- қатор); • молиявий фаолиятнинг соф пул кирими/чиқими (4-шакл, 180- қатор). Буни қуйидагича 2-расм орқали тасвирлаш мумкин: жадвал 10 Корхона пул оқимининг характеристикаси. Корхона фаолияти тури Фойда (кирим ) Харажатлар (чиқим) Инвестиция фаолияти а) асосий воситаларни сотиш. б) номоддий активларни сотиш. в) узоқ ва қисқа муддатли инвестцияларни сотиш. г) оборот капиталининг камайиши ҳисобига тушумлар а) капитал қўйилмалар. б) номоддий активларни сотиб олиш. в) оборот капиталининг ўсиши ҳисобига харажатлар. г) узоқ ва қисқа муддатли инвестицияларни сотиб олиш. Операцион фаолият а) маҳсулот (товар, иш ва хизмат) ларни сотишдан келиб тушган пул маблағи. б) операцион фаолиятнинг бошқа пул тушумлари. а) материал товар, иш ва хизматлар учун мол етказиб берувчиларга тўланган пул маблағлари. б) ходимларга ва улар номидан тўланган пул маблағлари. в) операцион фаолиятнинг бошқа пул тўловлари. Молиявий фаолият а) акциялар чиқаришдан ёки хусусий капитал билан боғлиқ а) хусусий акциялар сотиб олингандаги пул тўловлари.

Пул тушумлари ва чиқимларини таҳлил этиш инвестиция лойиҳаларини баҳолашда жуда муҳим саналади. Инвесторларни бойликни ўстирувчи тушумнинг қанчалиги, пул маблағлари кирими ва чиқимигина қизиқтирмасдан, балки корхонанинг бюджет олдидаги мажбуриятлардан ҳоли бўлгандаги, яъни солиқларни тўлагандан кейинги қоладиган натижа (фойда) қизиқтиради. Буни қуйидаги кўринишдаги формула орқали аниқлаш мумкин:

Инвестиция лойиҳаларининг самарадорлигини дисконтлаш асосида баҳолаш усуллари ҳар қандай инвестиция лойиҳасининг даромадлилигини, самарадорлилигини, фойдалилигини ҳамда уларнинг жалб этувчанлигини аниқлаб бера олади. Лекин айрим ҳолларда инвестиция лойиҳаларини баҳолашда барча усулларни қўллаш зарурияти бўлмаслиги ҳам мумкин. Бу усулларнинг қўлланилиши таҳлил қилинаётган ҳар бир лойиҳанинг ўзига хос жиҳати ва хусусиятларини инобатга олган ҳолда амалга оширилиши лозим. Лойиҳанинг жалб этувчанлигини баҳолаш усуллари унинг барча хусусиятларини очиб бера олмаса ҳам, лойиҳанинг ҳақиқий самарадорлигини аниқлашда асосий хизмат вазифасини ўтайди. Соф жорий қиймат ( NPV ) - инвестициялаш объектидан фойдаланиш даврида олдиндан қатъий белгиланган ва ўзгармас фоиз ставкасида олинадиган даромадлар ва қилинадиган харажатларнинг алоҳида муайян даврдаги барча кирим ва чиқимларнинг дискотлаштирилиши йўли билан олинган ва улар ўртасидаги фарқни ифодаловчи қиймат. Унинг моҳияти шундаки, йиллик соф пул оқими миқдори ҳар бир давр учун лойиҳани амалга оширишнинг бошланғич йилига келтирилади ва у оқибатда ўзини пул миқдорида соф жорий қиймат ёки соф дисконтлаштирилган даромад сифатида намоён этади. бу ерда, NPV - соф жорий қиймат; d - дисконтлаш ставкаси; I 0 - бошланғич инвестиция; CF t - t давр охирида келиб тушган пул оқими. Мисол. Бирон - бир инвестиция лойиҳаси учун 140 миллион сўм инвестиция қилиш талаб этилади ва ундан кутиладиган натижа йиллар бўйича 18, 40, 75 ва 80 млн. сўмни ташкил этди. Ўзгармас шароитда доимий дисконт ставкаси - 11%. У ҳолда,

Бу ерда, I t - t давридаги инвестициялар сарфи. NPV ни ҳисоблашда, одатда, доимий ставка ( d ) қўлланилади. Аммо баъзи бир вазиятларда, масалан, ҳисоб (фоиз) ставкасининг ўзгариши кутилаётган пайтда йиллар бўйича индивидуал дисконтлаш ставкасидан фойдаланиш мумкин. Бу эса ўз навбатида ҳисоб-китоб ишларини мураккаблаштиради. Дисконт ставкаси меъёри капитал бозоридаги узоқ муддатли ссудалар бўйича фоиз ставкасига ёки ссуда олувчи томонидан тўланадиган фоиз ставкасига, ҳақиқатда, тенг бўлиши керак. Бошқача сўз билан айтганда, дисконт меъёри инвесторнинг ўзи учун ундан пасти самарасиз деб ҳисобланган минимал фойда меъёри бўлиши керак. Инвестиция лойиҳаларини соф жорий қиймат усули асосида баҳолашдан олинган натижа, яъни соф жорий қиймат ижобий миқдорга эга бўлса ( NPV >0), у ҳолда инвестицияларнинг рентабеллиги дисконт миқдоридан юқори бўлади, NPV қ0 ҳолатда лойиҳа рентабеллиги дисконт ставкасига (минимал қоплаш меъёрига) тенг бўлади, агар NPV <0 бўлса, лойиҳа рентабеллиги минимал миқдордан паст бўлади. Биринчи икки ҳолатда инвестиция лойиҳасини амалга ошириш мумкин. Бунда биринчиси инвестор капиталининг ўсиши таъминланишини кўрсатса, иккинчиси кўпаймаслигини ҳам, камаймаслигини ҳам билдиради. Учинчи ҳолатда эса лойиҳадан кутиладиган даромадни олиш имконини бермайди. Соф жорий қиймат усули бошланғич инвестиция миқдорининг, яъни инвестор бойлигининг қанчалик ўсишини миқдорий жиҳатдангина кўрсата олади, ҳолос.

Лекин, инвестициялашнинг нақадар самарадорлигини аниқлашда миқдорий ўзгаришлар ва натижаларнинг ўзи етарли бўлмайди. Шунинг учун инвестицияларнинг қандай нисбий ўсишга эга эканлиги ва унинг ўсиш даражасини аниқлаш учун иқтисодий баҳолашнинг бошқа усулларидан фойдаланишга тўғри келади. Фойданинг ички меъёри усули ( IRR ) - бу пул тушумларининг дисконт қиймати пул чиқимларининг дисконт ставкасига тенг бўлгандаги даромадлилик даражаси ёки бўлмаса лойиҳадан олинган соф тушумларнинг дисконтланган қиймати инвестицияларнииг дисконтланган қийматига, соф жорий қиймат эса нолга тенг бўлгандаги дисконт меъёридир. Бу кўрсаткични аниқлаш учун соф жорий қийматни аниқлашда ишлатилган формуладан фойдаланилади ва соф жорий қиймат нолга тенглашадиган минимал фоиз ставкаси топилади. Айнан шу фоиз ставкаси фойданинг ички меъёри усули деб номланади. Бу усул иқтисодиётда рентабелликнинг ички меъёри, қоплаш ёки самарадорлик коэффициенти, капитал қўйилмаларнинг чегаравий самарадорлиги деб ҳам юритилади. Фойданинг ички меъёрини аниқлаш вазифаси бирмунча қийин бўлиб, инвестицияларнинг бир ёки ундан кўп марта амалга оширилишига, лойиҳадан олинган пул тушумларининг, ҳеч бўлмаса, бир марта ёки бошида салбий бўлишлигига ва ушбу пул тушумларининг миқдоран бир хил бўлмаслигига асосланади. Уни ҳисоблаш формуласини қуйидаги тенгламада ифодалаш мумкин: Агар инвестиция лойиҳаси бир неча йиллар давомида молиявий ресурсларнинг кетма-кет молияланишини талаб этса, унда ( IRR ) ни қуйидаги формулада ифодалаш мумкин:

Бу ерда d миқдорини топиш лозим бўлади. Топилган миқдор фойданинг ички меъёри деб номланади. Бу меьёр соф жорий қиймат нолга тенг бўлиб, инвестиция лойиҳасининг самарадорлигини баҳолашда IRR миқдори қўлланилганида, фирманинг бойлиги ўсишини таъминламаслигини ва унинг камайишига ҳам йўл қўймаслигини кўрсатади. IRR лойиҳадан кутилаётган даромадлиликни кўрсатади ва қилиниши мумкин бўлган максимал харажатлар чегарасини белгилаб беради, яъни IRR олинаётган кредит бўйича банк фоиз ставкасини юқори чегарасини кўрсатади, айни шу фоиз чегарасидан юқори миқдорга эга бўлинганда лойиҳа даромад келтиради. Шундай ҳолатлар ҳам бўлиши мумкинки, инвесторнинг ўзи инвестиция лойиҳасини молиялаш учун бирор субъектдан муайян фоиз остида кредит олиши мумкин. Бу пайтда лойиҳадан кутиладиган натижа кредит учун фоиздан, албатта юқори бўлиши лозим ёки инвестор ўзининг мақсад қилган фойдасини олиш даражасини ҳам билиши керак. Мана шу ҳолатлар, яъни кредит учун фоиз ёки фойда олиш даражаси, одатда баръерли (тўсиқли) коэффициент ( hurdle rate ) ( HR ) деб ҳам номланади. Бу кўрсаткич фойданинг ички меъёри билан солиштирилади (таққосланади). IRR ва HR ларни таққослаш натижасида улар орасида қуйидаги боғлиқ ҳосил бўлади: • агар IRR > HR , лойиҳа самарали ҳисобланади ва у фойдаланиш учун қабул қилинади; • агар IRR < HR , лойиҳа самарасиз (зарарли) бўлиб, уни амалга ошириб бўлмайди; • агар IRR қ HR , ихтиёрий ечимни қабул қилиш мумкин, яъни лойиҳани амалга оширишдан зарар ҳам, фойда ҳам кўрилмайди. Ушбу кўрсаткич ёрдамида: • инвестиция суммалари тенг бўлган; • давомийлиги бир хил бўлган; • риск (хатар) даражаси тенг бўлган;

• пул тушумларининг шаклланиш схемаси бир хил бўлган ҳолларда лойиҳаларни фойдалилик даражаси бўйича таққослаш тўғри ечим қабул қилишни енгиллаштиради. Бу кўрсаткич қанчалик юқори бўлса, лойиҳа шунчалик самарали деб топилади. Фойданинг ички меъёрини бошқача кўринишда, яъни интерполяция усули орқлаи ҳам ифодалаш мумкин: бу ерда, NPV 1 - d 1 дисконт меъёри ставкасидаги соф жорий қийматнинг ижобий миқдори; NPV 2 - d 2 дисконт меъёри ставкасидаги соф жорий қийматнинг салбий миқдори. Фойданинг ички меъёрини аниқлашда d1 ва d 2 кўрсаткичлар миқдори асосий ўринни эгаллайди . Уларнинг таъсири натижасида соф жорий қийматнинг ўзгаришини ва бунинг оқибатида эса фойданинг ички меъёри ҳам ўзгаришини кузатиш мумкин . Шунга кўра : - d1 - бу NPV нинг ижобий қийматинини минималлаштирувчи фоиз ставкаси ; d 2 - бу NPV нинг салбий қийматини максималлаштирувчи фоиз ставкаси ҳисобланади . Инвестицияларнииг рентабеллиги усули (РI) дисконтлаштирилган даромадларнинг дисконтлаштирилган инвестиция харажатларига нисбатини ҳисоблаб топишга асосланган . Бу қандай ҳолатда инвестор бойлиги ўсиши мумкинлигини кўрсатиб беради ва қуйидагича аниқланади :

бу ерда I 0 - бошланғич инвестициялар , CF-t даврда олинган пул тушумлари . Инвестиция рентабеллиги кўрсаткичи фирма ( ёки инвестор ) маблағлари 1 сўм ҳисобида қандай ҳолларда ўсишини аниқлаш имконини беради . Агар инвестиция сарфлари турли даврларда ( узоқ амалга оширилса , ( Р I) ни аниқлаш формуласи қуйидагича бўлади : Инвестицияларнинг рентабеллиги ва соф жорий қиймат кўрсаткичларини таққослама баҳолаш шуни кўрсатадики, соф жорий қиймати ўсиши билан инвестициялар рентабеллиги ҳам ўсади ва аксинча. Агар рентабеллик кўрсаткичи «1» га тенг ёки ундан кичик бўлса , лойиҳа рад этилиши керак , чунки у қўшимча фойда келтирмайди . NPV =0 да инвестицияларнинг рентабеллиги ҳамиша 1га тенг бўлади. Оддий бўлиб кўринишига қарамасдан, лойиҳаларнинг рентабеллигини аниқлаш муаммоси муайян қийинчиликлар билан боғлиқдир. Бу ҳол, айниқса, инвестициялар турли хил валюта, турли хил вақтда, яъни бир қанча йиллар оралиғида амалга оширилганда уни аниқлаш муаммоси пайдо бўлади. Буни қуйидаги мисолда кўриб чиқамиз. Мисол. Фараз қилайлик, инвестиция лойиҳаси учун 140 млн. сўм харажат қилинган. Инвестиция лойиҳасини амалга ошириш натижасида биринчи йил - 37750 минг сўм, иккинчи йил 45390 минг сўм, учинчи йил - 47430 минг сўм, тўртинчи йил- 51140 минг сўм ва бешинчи йил- 60030 минг сўм пул тушумлари олиниши кўзда тутилмоқда. Бу ҳолда инвестиция лойиҳасининг дисконтлашган инвестиция рентабеллиги қандай ҳисобланади? жадвал 10 Рентабеллик индекси ҳисоб-китоби Т/Р Кўрсаткичлар Сумма, минг сўм 1 йил 2 йил 3 йил 4 йил 5 йил

1 Пул тушумлари (оқими) 37750 45390 47430 51140 60030 2 Дисконт кўпайтирувчи ( d қ7%) ёки дисконтлаш коэффициенти 0,9346 0,8734 0,8163 0,7629 0,7130 3 Соф дисконтли тушум (оқим) ёки жорий қийматга келтирилган пул оқими. 35281,1 39643,6 38717,1 39014,7 42801,4 Бунда рентабеллик индекси қуйидагига тенг бўлади: PI = (35281,1 + 39643,6 + 38717,1 + 39014,7 + 42801,4) мингсум :1 40.000 мингсум= = 195457,9 мингсум: 140.000 мингсум= 1,396ёки « 1,4 Инвестицияларнинг рентабеллик кўрсаткичи авваллари қўлланилган капитал қўйилмаларнинг самарадорлиги коэффициентидан шуниси билан фарқ қиладики, бунда даромад сифатида баҳолаш жараёнида жорий қийматга келтирилган пул оқими қатнашади. Инветициялар рентабеллиги кўрсаткичи, нафақат таққослама баҳолаш учун, шунингдек лойиҳани амалга оширишга қабул қилишдаги мезон сифатида ҳам қўлланилади. Инвестиция лойиҳаларининг самарадорлигини аниқлашнинг қоплаш муддати усулини анъанавий (оддий) баҳолаш усулларида кўриб ўтдик. Лекин мазкур усулнинг келгуси даврлардаги пул тушумларининг қийматини ҳисобга олмаслиги уни дисконтлаштирилган усуллар ёрдамида ҳам ҳисоблаш зарурлигини тақозо қилади. Бунинг учун дисконтлаштиришни ҳисобга олган ҳолда инвестицияларни қоплаш муддатини ( DPP ) ҳисоблаш усули дисконтлаштирилган йиллик пул тушумларини дисконтлаштирилган инвестицияларга бўлиш орқали амалга оширилади. Мазкур усулнинг тушунарли бўлиши учун қуйидаги мисолни келтирамиз. Мисол. Фараз қилайлик, корхона меҳмонхона қурилиши учун 300 млн. сўм инвестиция қилди (маблағ сарфлади). Меҳмонхонани фойдаланишдан келадиган йиллик пул тушумлари 85, 100, 120 ва 160 млн. сўмни ташкил этади.

Бунинг учун РР — инвестицияларни қоплаш муддати ҳисобланади. Сўнгра, инвестицияларнинг дисконтлаштирилган қоплаш муддатини ( DPP ) ҳисоблаймиз. У қуйидаги формула орқали аниқланади: бу ерда, I o - бошланғич инвестициял ар; DCF (Σ) -дисконтлаштирилган йиллик пул тушумлари. Мазкур кўрсаткични ҳисоблашда юқорида берилган 5.5. -мисолга асосланиб тузилган қуйидаги 5.6-жадвалга мурожаат қиламиз. Ушбу жадвалда инвестицияларнинг қоплаш муддати билан бирга дисконтлаштирилган қоплаш муддати кўрсаткичининг ҳисобланиши келтирилган. Уларнинг бир-биридан фарқ қилишининг ўзига хос жиҳатлари ушбу кўрсаткичларни аниқлаш хусусиятларидан келиб чиқади. жадвал 10 Дисконтланган қоплаш муддатини ҳисоблаш Т/Р Кўрсаткичлар 0 1 йил 2 йил 3 йил 4 йил 1 Тушумлар, млн сўмда. 85 100 120 160 2 Дисконтлаштирилган тушумлар, млн. сўмда. ( d қД6%) 73 74 77 89 3 Тўловлар (бошланғич инвестициялар) 300 4 Қоплаш муддати (РР) 2,96 й 5 Дисконтлаштирилган қоплаш муддати (DPP) 3,85 й Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, инвестиция ларнинг қоплаш муддати 2,96 йилни, дисконтланган қоплаш муддати эса 3,85 йилни ташкил этади. Уларнинг ҳисобланиши қуйидаги кўринишга эга:

10кун. Кўриб ўтган юқоридаги мисолга, асосан, шундай хулоса қилиш мумкинки, инвестицияларнинг дисконтланган қоплаш муддати уларнинг дисконтланмаган қоплаш муддатига қараганда бироз узоқ вақтни, яъни 3 йилу 10 ой 10 кунни ташкил этди. Бу эса инвестицияларнинг дисконтланган қоплаш муддатининг келгуси пул тушумлари ва инвестицияларнинг жорий қийматини ҳисобга олиши билан изоҳланади. Демак, инвестицияларнинг қоплаш муддати бўйича ҳисоблаш усули қилинган инвестицияларнинг жорий (реал) қиймати бўйича тўлиқ қопланиш муддатини тавсифлаб беради ва шу жиҳатдан у инвестицияларнинг қоплаш муддати усулидан фарқли равишда афзалроқ ҳисобланади. Инвестициялар бир қатор риск (хатар)лар билан боғлиқдир. Шу сабабли инвестиция олди босқичида ҳар бир лойиҳанинг молиявий ва иқтисодий жиҳатдан самарадорлиги баҳоланиши талаб этилади. Бу ишларнинг самарали амалга оширилиши учун, замонавий ахборот технологияларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Чунки янги технологиялар ёрдамида лойиҳанинг самарадорлигини баҳолаш ишлари ҳам сифатли, ҳам тезкор равишда амалга оширилишига эришиш мумкин. Ҳозирги кунда амалиётда инвестиция лойиҳасининг иқтисодий самарадорлигини баҳолаш учун, асосан, ТЭО - ИНВЕСТ ахборот технологиялари дастуридан фойдаланилмоқда. ТЭО - ИНВЕСТ - бу лойиҳаларни молиялаштириш ва уларни самарадорлигини таҳлил қилиш учун комплекс дастурий таъминот бўлиб ҳисобланади. Мазкур дастурий таъминот орқали инвестиция лойиҳалари молиявий ва иқтисодий жиҳатдан таҳлил қилинади ҳамда уларнинг иқтисодий самарадорлиги анъанавий ва дисконтлашга асосланган усуллар асосида баҳоланади.

Амалиётда инвестиция лойиҳасининг иқтисодий самарадорлигини баҳолаш учун, асосан, ТЭО - ИНВЕСТ информатцион технологиялари дастурларидан фойдаланмоқда. ТЭО - ИНВЕСТ - бу лойиҳаларни молиялаштириш ва инвестицион лойиҳаларни самарадорлигини таҳлил қилиш учун комплекс дастурий таъминот бўлиб ҳисобланади.

Адабиётлар : 1. Ванхорн, Джеймс, С, Вахович, мл., Джон, М. Основы финансового менеджмента, 12-е издание: Пер. с англ. — М: ООО "И.Д. Вильяме", 2008. — 1232 с: ил. — Парал. тит. англ. ISBN 978- 5-8459-1074-5 (рус.) 2. Ковалева В. «Финансовый анализ», Москва, «Финансы и статистика», 1996г. 3. Леонтьев В.Е. Финансовый менеджмент: Учебник. - М: Элит, 2005. - 560 стр. 4. Павлова Л.Н. Финансовый менежмент. Учебник. - М: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.- 269с. 5. Тошмуродова Б.Э., Элмирзаев С.Э.,Турсунова Н.Р. Молиявий менежмент. Дарслик Ўз РО ва УМТВ ТМИ.- Т.: «Иқтисод- молия», 2017.- 338 бет

Похожие

Корхоналарда харажатларни бошқариш

Инвестицион рискларни бошқариш усуллари

Корхоналарда молиявий риск (хатар)ларни бошқариш

Ташқи иқтисодий фаолиятни ташкил этиш ва бошқариш

Ташқи иқтисодий фаолиятни ташкил этиш ва бошқариш