Корхоналарда молиявий риск (хатар)ларни бошқариш - Экономика - Рефераты

Корхоналарда молиявий риск (хатар)ларни бошқариш

Загружено в:

04.03.2024

Скачано:

0

Размер:

160.5 KB

Корхоналарда молиявий риск (хатар)ларни бошқариш Режа: 1. Таваккалчилик (риск (хатар)) тушунчаси ва уни бошқариш 2. Таваккалчиликни баҳолаш усуллари 3. Таваккалчиликни камайтириш йўллари 4. Хежлаш

Таваккалчилик (риск (хатар)) тушунчаси ва уни бошқариш Кичик бизнес ҳамда хусусий тадбиркорликни ривожланиб бориши билан хўжалик юритишнинг асосини ташқил этувчи рақобатнинг аҳамияти ортиб бормоқда. Бундай шароитда муваффақиятли фаолият юритиш учун тадбиркорлар самарали бошқарув услубларини билишлари, таваккалчилик чегараларини аниқлай олишлари, мавжуд вариантлардан энг мақбулини танлай олишлари керак. Бу эса тадбиркорнинг ишбилармонлик қобилияти билан белгиланади ва ҳар бир тадбиркордан маълум даражада билим ва малака талаб қилади. Тадбиркорлик - фойда олиш мақсадида ўз мол-мулкини тавакккалчилик асосида бизнесга тикиш жараёни эканлиги туфайли, бундай фаолият доимий равишда маълум бир хатарлар билан боғлиқ бўлади. Мамлакатимиз ва хорижда тўпланган тажрибалар тадбиркорлик фаолиятини таваккалчиликсиз амалга ошириб бўлмаслигини кўрсатмоқда. Шунинг учун ҳам тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланишни ўз олдига мақсад қилиб қўйган инсонларнинг ҳаёти умид ва тушкунлик, тинимсиз меҳнат ва хавотирларга тўла бўлади. Тадбиркор таваккалчилиги юқори бўлган ишга тайёр бўлган одамлар қаторига киради. У таваккалчилиги ўта юқори бўлган лойиҳаларни ечиши ва ҳал қилиши мумкин ёки таваккалчиликнинг даражаси унчалик кучли бўлмаган бизнес билан шуғулланиши мумкин. Таваккалчилик (риск (хатар)) - келгусидаги вазият ноаниқ бўлган шароитда пировард натижа яхши бўлишига умид боғлаб, мол-мулк ёки фойдадан маҳрум бўлиш (тўлиқ ёки қисман) хавфини ўз бўйнига олиб амалга ошириладиган тадбиркорлик фаолиятидир. Тадбиркорлик субъектининг фаолияти билан боғлиқ таваккалчилик турларининг моҳияти ва келиб чиқиш хусусиятларига кўра қуйидагича туркумлаш мумкин: • табиий жараёнлар билан боғлиқ таваккалчилик;

• ишлаб чиқариш фаолиятига оид таваккалчилик; • маҳсулотларни ташиш ва асраш жараёни билан боғлиқ таваккалчилик; • тижорат фаолиятига оид таваккалчилик; • молиявий фаолиятга оид таваккалчилик; • сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий хусусиятдаги таваккалчилик. Таваккалчиликни туғдирадиган хавфларнинг турлари хилма- хил бўлиб, уларнинг баъзи бирлари субъектнинг ўз фаолиятини натижасида юзага келса, иккинчи турлари унга боғлиқ бўлмаган ташқи омилларнинг таъсирида юзага келади. жадвал 12 Таваккалчиликнинг турлари Таркиби Табиий жараёнлар билан боғлиқ таваккалчилик - фавқулодда юз берадиган табиий офатларнинг (ер қимирлаши, ёнғин, сув тошқини, жала, дўл, довул, қурғоқчилик ва бошқа) хавфи; - табиий-иқлимий шароитлар, об-ҳавонинг кескин ўзгариши билан боғлиқ хавф-хатарлар ва бошқалар. Ишлаб чиқаришга оид таваккалчилик - ишлаб чиқариш жараёнининг издан чиқиши ёки тўхтаб қолиши хавфи; - моддий ресурслар бўйича таъминотдаги узилишларнинг хавфи; - технологик асбоб-ускуналарнинг жисмоний ва маънавий эскириши, ишдан чиқиши ва бузилиш хавфи; - бино-иншоотларнинг емирилиши, чўкиши ва қулаши билан боғлиқ хавфлар; - сифатсиз хом ашё оқибатида яроқсиз маҳсулот ишлаб чиқариш хавфи; - меҳнат хавфсизлигига риоя этмаслик оқибатида ходимларнинг жароҳат олиши хавфи ва бошқалар. Маҳсулотларни асраш ва ташишга оид таваккалчилик - транспорт воситаларида юкларни ташиш жараёнида рўй бериши мумкин бўлган йўқотишлар ва нобудгарчиликлар; - маҳсулотларни асраш жараёнида юз бериши мумкин табиий меъёрдаги ва ундан юқори бўлган бузилишлар ва нобудгарчиликлар хавфи; - товар-моддий қийматликларни ўғирлаш ва талон-тарож қилиш оқибатида кўрилиши мумкин бўлган зарарлар.

Тижорат фаолиятига оид таваккалчилик - бозор конъюктурасидаги ўзгаришлар хавфи; - истеъмолчилар талабининг тушиб кетиши хавфи; - бозорда таклиф ҳажмининг кескин ошиб кетиши хавфи; - маҳсулотнинг сотилмай қолиши хавфи; - рақобат кўрашига бардош беролмаслик хавфи; - маҳсулот баҳосининг кескин пасайиши хавфи ва бошқалар. Молиявий фаолиятга оид таваккалчилик - пулнинг қадрсизланиши ва инфляция хавфи; - валюта ҳисоб рақамидаги маблағларнинг салбий фарқланиши хавфи; - инвестицион сарфларнинг ўзини қопламаслиги хавфи; - пул оқимлари ва айланма маблағларнинг етишмаслиги хавфи; - дебитор ва кредитор қарзларнинг кўпайиб кетиши хавфи; - нотўловлар хавфи; - қимматли қоғозлар қийматининг тушиб кетиши хавфи; - қарзга олинган маблағларни қайтаролмаслик хавфи ва бошқалар. Сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий ҳарактердаги таваккалчилик - миллий можаролар, ҳарбий тўқнашувлар, ғалаёнлар, терроризм хавфи; - иш ташлашлар, коррупция ва жиноятчилик хавфи; - кутилмаганда солиқ, божхона ва бошқа меъёрий қонунчилик ҳужжатларининг ўзгариши; - иқтисодий беқарорлик ва ўсиш суръатларининг пасайиши; - экспорт ва импорт тартибини мураккаблаштириш хавфи. Ташқи омилларга боғлиқ бўлмаган таваккалчилик кўпинча қуйидаги сабабларга кўра вужудга келиши мумкин: - бошқарув ходимларининг ишлаб чиқариш, тижорат, молиявий ва бошқа соҳаларда нотўғри қарорлар қабул қилиши; - ходимларни танлаш ва жой-жойига қўйишдаги хатоликлар; - ходимларнинг ўз хизмат вазифасига масъулиятсизлик билан ёндошуви; - субъектни ривожлантириш стратегияси ва бизнес режасини нотўғри шакллантириш; - ўзини қопламайдиган ва аниқ ҳисоб-китоблар қилинмаган лойиҳаларга қўл уриш; - даромадлар ва харажатларни доимий назорат остига олмаслик; - бизнесдаги ташқи шерикларни танлашга масъулиятсизлик билан ёндошув; - бухгалтерия ҳисобини тўғри ва аниқ юритмаслик;

- ҳисобот шаклларини тўғри ва аниқ тўлдириб бормаслик; - бозор конъюктурасини, рақобат муҳитини, талаб ва таклиф нисбатини, истеъмолчиларнинг ҳатти-ҳаракатини ва бошқа омилларни доимий кузатиб бормаслик. Бундай таваккалчиликларнинг турларини субъект бошқарувчилари доимий равишда кузатиб боришлари ва улар натижасида юзага келадиган зарарларни пасайтириш тадбирларини белгилаб боришлари мумкин. Ташқи омилларнинг таъсири натижасида юзага келадиган таваккалчилик турлари субъект бошқарувчилари ёки ходимларининг ҳатти-ҳаракатларига боғлиқ бўлмай, кўпинча фавқулодда шарт-шароитларнинг таъсирида юзага келади. Ҳар қандай тадбиркорлик фирмаси таваккалчилик билан боғлиқ фаолият олиб борар экан, доимий равишда таваккалчилик турларини аниқлайди, маъқул бўлган чегарасини белгилайди ҳамда унинг кескин оқибатларидан ўзини ҳимоялаш йўлларини қидиради. Таваккалчиликдаги хавф даражасини аниқлаш, унинг олдини олиш йўлларини излаб топиш ва оқибатида юз бериши мумкин бўлган зарарларни пасайтириш бўйича чора-тадбирларни амалга оширишга оид фаолият таваккалчиликни бошқариш тизими деб аталади. Тадбиркорнинг таваккалчиликни бошқариш доирасидаги фаолияти ўз субъектининг даромадлигига таҳдид солувчи таваккалчиликларнинг таъсиридан ҳимоя қилишга йўналтирилган. Таваккалчиликни оқилона бошқариш субъектнинг узоқ муддатли истиқболда муваффақиятга эришиш имкониятини оширади, унинг молиявий ҳолатининг ёмонлашиш хавфини бир мунча бўлсада камайтиради. Тадбиркор учун пайдо бўладиган таваккалчиликни тахминий билиш зарурдир, лекин бунинг ўзи етарли эмас. Муҳими, таваккалчиликнинг аниқ тури корхона фаолиятига қандай таъсир кўрсатаётганлиги ва қандай оқибатларга олиб келиши мумкинлигини аниқлаб, уни тўғри баҳолай билиш ва шундан сўнг субъектининг иқтисодий самарадорлигига таъсирини ҳисоблаб топишдир.

Тавакалчиликни бошқариш бир-бирини тўлдириб борувчи бир нечта босқичлардан иборат бўлади. Таваккалчиликни бошқаришда энг аввало юзага келиши мумкин бўлган унинг турлари аниқланади, улар таҳлил этилади ва зарарнинг кутиладиган даражаси ҳисобланади. Кейинги босқичда унинг олдини олиш, кўрилиши мумкин бўлган зарарларни пасайтириш ёки суғурталаш тадбирлари ишлаб чиқилади ва уни бошқариш усуллари танланади. Охирги босқичда эса кўрилган зарарларни қоплаш, оқибатларини таҳлил этиш ва бартараф қилиш чоралари кўрилади. Умуман олганда, таваккалчиликни бошқариш тадбиркорга ресурслардан янада оқилона фойдаланиш, жавобгарликни тақсимлаш, фирма фаолиятининг натижаларини яхшилаш ва таваккалчиликнинг таъсиридан хавфсизлигини таъминлаш имконини яратилади. Таваккалчиликни баҳолаш усуллари Таваккалчиликларни бошқариш жараёнида асосий эътибор уни баҳолашга қаратилади. Таваккалчиликни баҳолаш -унинг даражасини миқдорий ёки сифат ўлчамлари билан аниқлашдир. Таваккалчиликнинг тахминий эҳтимолини аниқлаш турли йўллар билан амалга оширилиши мумкин. Илмий адабиётларда тадбиркорлик таваккалчиликларини баҳолашнинг 4 усули келтирилади: • Статистик усу л; • Эксперт усули; • Аналитик усул; • Комбинациялаштирилган усул. Статистик усулда субъектнинг ва тармоқдаги бошқа турдош субъектларнинг бир неча йиллик фаолияти давомида юз берган таваккалчилик ҳодисалари ҳамда уларнинг таъсирида кўрилган зарарларнинг даражаси ўрганиб чиқилади.

Эксперт усулида иш тажрибаси юқори ва мазкур соҳада эксперт ҳисобланган юқори малакали мутахассисларнинг фикрлари, аниқ ҳисоб- китоблари ва тавсиялари эътиборга олинади. Аналитик усулда иқтисодий-математик усуллар, вазиятли иш ўйинлари ва эҳтимоллар назариясидаги моделлар ёрдамида таваккалчиликнинг даражасига баҳо берилади. Комбинациялаштирилган усул юқорида келтирилган барча усулларни ёки улардан бир нечтасини қўллаш орқали амалга оширилади. Тадбиркорлик таваккалчилигини ҳал қилиш жараёнида тадбиркор олдида мавжуд усуллардан бирини, яъни талабга жавоб берадиганини танлаш масаласи кўндаланг туради. Бунинг учун тадбиркор барча ҳолатларни таҳлил қилиб чиқиши керак. Тадбиркорлик таваккалчилигини баҳолаш ва ҳисобларнинг аниқлиги мутахассисларнинг малакасига ва улар ҳал қилаётган ҳолатга боғлиқ. Ўз фаолияти учун маъқул бўлган таваккалчилик даражаси, қоида бўйича, активлар ва хусусий капиталнинг қиймати, пул оқимларининг миқдори, тўловга қобиллик даражаси, соф фойда ва рентабеллик каби кўрсаткичлар билан аниқланади. Таваккалчиликнинг йўл қўйилиши мумкин бўлган , жиддий зарар туғдирадиган ва ўта хавфли даражалари мавжуд бўлади. Йўл қўйилиши мумкин бўлган таваккалчилик даражасида кўрилган зарарларнинг миқдори субъектнинг ҳақиқатда эришган соф фойдаси миқдоридан ошиб кетмагани маъқул. Зарарнинг миқдори <Соф фойда Жиддий зарар туғдирадиган таваккалчилик даражасида кўрилган зарарларнинг миқдори субъектнинг соф фойдасидан юқори, аммо, жорий ликвидликни таъминлайдиган активларининг қийматидан ошиб кетмаслиги лозим. Соф фойда Зарарнинг миқдори Жорий ликвидли активлар Ўта хавфли таваккалчилик даражасида кўрилган зарарлар субъектнинг жорий ликвидлигини таъминлайдиган активларининг қийматидан ошиб, хусусий

капиталига тенглашиши ҳам мумкин. Ўта хавфли таваккалчилик оқибатида корхонанинг банкротликка учраш эҳтимоли вужудга келади. Жорий ликвидли активлар Зарарнинг миқдори Хусусий капитал Кўрилган зарарнинг миқдори корхонанинг хусусий капиталидан ортиб кетганда ( Зарарнинг миқдори Хусусий капитал ) корхона тўловга қобиллигини йўқотади ва сўзсиз банкрот деб эълон қилинади. Таваккалчиликни баҳолашда коэффициентлар д ан фойда-ланиш мумкин. Соф фойдага, жорий ликвидли маблағларга ва хусусий капиталга нисбатан таваккалчилик коэффициентларини ҳисоблаш мумкин: Бу ерда, Ксф, Кжлм, Кхк - соф фойдага, жорий ликвидли маблағларга ва хусусий капиталга нисбатан таваккалчилик коэффициентларидир; ЗМ - кўрилган зарарнинг миқдори, сўм; СФ - субъектнинг соф фойдаси, сўм; ЖЛМ - корхонанинг жорий ликвидли маблағлари, сўм; ХК - корхонанинг хусусий капитали, сўм. Таваккалчилик коэффициентларини ҳисоблашда қуйидаги ҳолатларга эътиборни қаратиш керак. Агар соф фойдага нисбатан ҳисобланган таваккалчилик коэффициенти бирдан ортиб кетса, кўрилган зарар йўл қўйилиши мумкин бўлган даражадан ортиб, жиддий зарар туғдирадиган таваккалчиликка айланганини билдиради ва зарарни миқдорини корхонанинг жорий ликвидли маблағларига нисбатан солиштириш зарурияти туғилади. Жорий ликвидли маблағларга нисбатан ҳисобланган таваккалчилик коэффициенти бирдан ортиб кетганда эса, таваккалчилик даражаси корхона учун ўта хавфли эканлигидан дарак беради ва зарар миқдорини хусусий капитал билан солиштириш зарурияти туғилади. Ҳар учала формулада ҳам таваккалчилик коэффициентлари бирдан кичик ёки тенг ( Кт<1 ) бўлсагина ҳисобланаётган таваккалчилик мезонига мос келади. Корхона қанча катта капиталга эгалик қилса, ишлаб чиқариш самарадорлиги, рентабеллик даражаси ва жорий активлар ликвидлиги юқори бўлса, унинг

таваккалчиликка таъсири шунча кам бўлади ва тадбиркор таваккалчилик вазиятларида қўрқмасдан масалаларни ҳал қилиши мумкин. Таваккалчиликни баҳолаш ҳар бир тадбиркорнинг ақл- идроқига боғлиқ. Консерватив тоифадаги тадбиркорлар, одатда, янгиликларга кўп интилмасдан, мумкин бўлган ҳар қандай таваккалчиликдан қочишга ҳаракат қиладилар. Бошқа тоифадаги тадбиркорлар эса, агар таваккалчилик меъёр даражасида бўлиб, уни баҳолаш ва олдини олиш ёки оқибатларини пасайтириш мумкин бўлса, таваккал қилиш йўлини танлайдилар. Кўпчилик мутахассислар фикрига кўра, таваккалчиликка бормасдан бизнесда муваффақиятга эришиб бўлмайди. Таваккалчиликка бўлган муносабат тадбиркор эга бўлган сармоя миқдорига ҳам боғлиқ. Масалан, тадбиркорнинг сармояси 100 минг сўмга тенг бўлса, унинг учун 20000 сўмлик зарар жуда катта йўқотиш бўлади. Агар у 10 млн. сўмлик саромояга эга бўлсачи? Бу ҳолда 20000 сўмга тенг зарар билан таваккалчилик қилиш унчалик хавф туғдирмайди. Таваккалчиликни камайтириш йўллари Мавжуд ноаниқликлар ва хатарлар тадбиркорни ўз лойиҳасининг фойдалилигини чуқур таҳлил этишга, ишлаб чиқариш ва бошқа харажатларни тежамкорлик асосида пухта сарфлашга, асосий воситалар ва айланма маблағлардан самарали фойдаланишга, баҳо сиёсатини тўғри белгилашга ундайди. Акс ҳолда корхона фаолияти инқироз билан якун топиши мумкин. Таваккалчиликни камайтиришнинг қуйидаги йўллари мавжуд: 1. Таваккалчиликнинг пайдо бўлишидан қочиш. 2. Таваккалчиликнинг таъсирини камайтириш. Биринчи ҳолатда тадбиркор ўз фаолиятига хавф туғдирадиган ҳар қандай хатарни четлаб ўтишга ҳаракат қилади. Иккинчи ҳолатда эса тадбиркор таваккалчиликнинг субъект ишлаб чиқариш-молиявий фаолиятига таъсирини (зарарни) пасайтириш чораларини излайди.

Таваккалчиликни камайтиришнинг йўналишларини белгилашда қуйидаги ҳолатларни ҳисобга олиш керак: • агар тадбиркорнинг фаолият тури муқаррар равишда таваккалчилик билан боғланган бўлса, бундай ҳолатда уни четлаб ўтиш имконияти бўлмайди; • бир турдаги таваккалчиликдан қочиш унинг иккинчи турини туғдириши мумкин; • таваккалчиликдан қочиш юқори даражада фойда келтирадиган соҳаларда бизнес имкониятларини чеклайди; • тадбиркорлик фаолиятининг кўлами йирик ва кутилаётган фойданинг миқдори қанча кўп бўлса, таваккалчиликнинг юзага келиши эҳтимоли ҳам шунча юқори бўлади ва ҳоказо. Таваккалчиликни камайтиришда тадбиркор унинг таъсирини ўзига олиши, тақсимлаши ёки бошқаларга ўтказиши мумкин. Таваккалчиликни ўзига олиш қуйидаги кўринишларда бўлиши мумкин: 1. Олдиндан режалаштирилган ҳолда зарарларни тўпловчи махсус захира жамғармаларини яратиш. 2. Режалаштирилмаган таваккалчиликдан кўрилган зарарларни фойда ёки активлар ҳисобидан қоплаш. Олдиндан режалаштирилган захира жамғармаларини яратиш ўзини-ўзи суғурталаш жараёнини англатади. Субъект фавқулодда юз берадиган таваккалчилик ҳолатлари учун фойдадан ажратма ҳисобига махсус жамғарма (таваккалчилик жамғармаси) яратади. Масалан, йирик тадбиркорлик субъекти унча қиммат бўлмаган ускунани тасодифий хатарлардан суғурталашни махсус суғурта компанияси орқали амалга оширишни маъқул кўрмайди. Ўзини-ўзи суғурталаш зарар эҳтимоли кичик бўлгандагина мақсадга мувофиқ. Бироқ, захира жамғармаси фойда келтирмайдиган ўлик капитал эканлиги учун, тадбиркорлар бундай жамғармани қисқартиришга ҳаракат қиладилар. Иккинчи ҳолатда, яъни режалаштирилмаган таваккалчиликни ўзига олишда тадбиркорлик фирмаси таваккалчилик натижасидаги йўқотишларни фойда ёки активлардан қоплашига тўғри келади. Агар йўқотишлар ҳажми фойдадан катта

бўлса, жорий ликвидли активлар ёки хусусий капиталнинг бир қисмидан воз кечишга тўғри келади. Тадбиркорлик таваккалчилигини пасайтиришнинг яна бир усули бу таваккалчиликни тақсимлаш ёки бирлаштириш йўли билан йўқотишларни қисқартириш ҳисобланади. Таваккалчиликни тақсимлаш , одатда, тадбиркорлик фирмасининг активларини тақсимлаш йўли билан амалга оширилади. Мулк тадбиркор оиласининг турли аъзолари номига ўтказилади ёки шу мақсад учун яратилган корпорация ва траст фирмалари номига ўтказилади. Бунда бир мақсад атрофида бирлашган тадбиркор оиласининг аъзолари ёки яқин алоқада бўлган тадбиркорларнинг гуруҳи (ширкат, корпорация, концерн ва бошқа) таваккалчилик қилиш оқибатида кўрилиши мумкин бўлган фойда ва зарарларни ўзаро тақсимлайдилар. Таваккалчиликни тақсимлаш орқали камайтириш усулларидан бири - диверсификациялашдир. Унинг моҳияти бир-бири билан боғлиқ бўлган турли хилдаги фаолият кўринишлари ўртасида капитал қуйилмаларни ва товар-моддий ресурсларни тақсимлашдан иборат. Агар таваккалчилик оқибатида бир фаолият туридан зарар кўрилса, бошқасидан кўрилган фойда ҳисобидан уни қоплаш мумкин. Диверсификациялаш ишлаб чиқариш, тижорат ва инвестиция фаолияти соҳаларида таваккалчиликнинг даражасини камайтириш имконини яратади. Уни диверсификациялаш қуйидаги йўллар билан амалга оширилиши мумкин: • капитал сарфларни бир нечта фаолият турларига бўлиб сарфлаш; • ҳар хил турдаги юқори даромад келтирадиган қимматли қоғозларга инвестиция қилиш; • моддий-техник таъминоти бўйича ташқи шерикларнинг сонини кўпайтириш; • турли сигментларни қамраб олган бозор ва истеъмолчиларнинг талабига мос товарлар ишлаб чиқариш; • бозор конъюктураси ва истеъмолчилар сигментига мос келувчи турли баҳо

сиёсатини юритиш; • юк ташувчи турли транспорт субъектларининг хизматидан фойдаланиш; • товар-моддий захираларни бир нечта жойда бўлиб асраш ва ҳоказо. Амалиётда диверсификациялаш таваккалчиликни фақат камайтириши эмас, аксинча ошириши ҳам мумкин. Тадбиркор ўз маблағини самарасиз ишлаб чиқариш фаолиятига сарфлаган тақдирда таваккалчилик эҳтимоли ортади. Таваккалчиликни бирлаштириш икки ёки ундан ортиқ корхоналарнинг қўшилиши натижасида содир бўлади ва бунинг натижасида янги ташкил топган корхона дастлабкиларига қараганда кўп активга эга бўлади. Таваккалчилик хатарларини пасайтириш йўлида тадбиркорларнинг ўз капиталларини бирлаштириши, улар ўртасида олинган фойдани ва зарарларни бўлиш имконини яратади. Ушбу ҳолат корхонани таваккалчиликдан бутунлай ҳоли қилмайди, лекин унинг хатар даражасини бир мунча пасайтиришга ёрдам беради. Таваккалчиликни бошқаларга ўтказиш ёки таваккалчилик трансферти - тадбиркорлик таваккалчилигини камайтиришнинг яна бир усули ҳисобланади. Бунда таваккалчилик хатарлари шартнома асосида иккинчи бир юридик шахс зиммасига ўтказилади. Таваккалчиликни бошқаларга ўтказишнинг икки томон учун ҳам фойдали сабаблари мавжуд: 1. Таваккалчиликни ўзига олишда кўрилиши мумкин бўлган зарарларнинг миқдори таваккалчиликни ўтказишдагига нисбатан кўп бўлиши мумкин. 2. Таваккалчилик ўтказиладиган ташқи субъект хатарларни камайтиришнинг самарали усулларини билиши ва кўпроқ имкониятларга эга бўлиши мумкин. 3. Таваккалчиликни ўтказувчи маълум тўлов эвазига эҳтимол тутилган зарарлардан ўзини ҳимоялашга эришса, таваккалчиликни олувчи ўтказувчилар бадали ҳисобидан даромад кўриш имкониятига эга бўлади. Таваккалчиликни ўтказишнинг қуйидаги шакллари учрайди: 1. Қурилиш шартномалари - бундай шартномани тузиш орқали

тадбиркор турли объектларни қуриш билан боғлиқ бўлган барча таваккалчиликни қурилиш фирмасининг бўйнига ўтказади. 2. Юкларни асраш ва жўнатиш шартномасини имзолаш орқали тадбиркор маҳсулотларни ташиш ва асраш даврида юз бериши мумкин бўлган йўқотишлар ва бузилишлар бўйича хатарни маълум тўлов эвазига транспорт компаниясининг зиммасига ўтказади. 1. Сотиш, хизмат кўрсатиш ва таъминлаш шартномаси тадбиркорга товар ва хизматларни тарқатиш билан боғлиқ таваккалчилик хатарларини дистрибюторлар зиммасига ўтказиш орқали, эҳтимол тутилган йўқотишларни камайтиришга имкон яратади. Бу йўл билан субъект истеъмолчи сифатида асосий воситалар ва асбоб-ускуналарнинг бузилиши, ишдан чиқиши хатарларини кафолат муддати давомида уларни ишлаб чиқарган ёки сотган компаниянинг зиммасига ўтказади. 4. Ижара - таваккалчиликни ўтказишнинг кенг қўлланиладиган усулларидан бири. Кейинги пайтларда кенг тарқалаётган ижара турларидан бири молиявий ижара ёки лизингдир. Ижарага берувчи ўз мулкини маълум бир давр оралиғига ижарага бериб, унинг сақланиши ва ишлатилиши билан боғлиқ таваккалчиликни ижарага олувчининг зиммасига ўтказади. 5. Факторинг - дебитор қарз мажбуриятини фактор воситачига ўтказаётган субъектнинг қарз ундириш таваккалчилигини камайтириш мақсадида тузиладиган шартномадир. Субъектлар ўртасида дебиторлик ва кредиторлик қарзлари муаммоси пайдо бўлганда, яъни товар-моддий қийматликларни жўнатган субъект харидордан маҳсулот ҳақини ўз муддатида ундиролмаса ёки бундай қарзлар шубҳали, уларни ундириш эҳтимоли кам бўлса факторинг воситасида қарзни ундириш амалиёти қўлланилади. Факторингда воситачи корхона (одатда банк) қарз берган субъектдан маълум бир комиссион тўлов эвазига қарздордан маблағни ундириш ҳуқуқини қўлга киритади. Факторинг шартномаси тузилиши билан субъект ундиролмай турган қарзнинг аксарият қисмини факторинг субъектидан (ёки банкдан) олади.

Сўнгра факторинг корхонаси қарздор корхонага қарзни ундириш бўйича даъво қўзғатади. Факторингнинг афзаллиги шундаки, у нотўловлар муаммосини қисман бўлсада ечишга имкон беради. 6. Субъектнинг фаолияти билан боғлиқ таваккалчиликни ўтказишнинг энг самарали усулларидан бири - суғуртадир. Суғурталашда субъектнинг ишлаб чиқариш, тижорат, молиявий фаолияти ёки табиий омиллар таъсирида юзага келиши мумкин бўлган хатарларниннг таваккалчилиги маълум ҳақ тўлаш эвазига, шартнома асосида суғурта компаниясининг зиммасига ўтказилади. Таваккалчиликнинг бирор тури натижасида субъект зарар кўрса, зарарнинг катта қисми суғурта шартномасига асосан суғурта компанияси томонидан қопланади. Суғурта объекти сифатида қуйидагилар чиқиши мумкин: • субъект активларини бузилиш, ишдан чиқиш, ёнғин ва бошқа табиий офатлардан суғурталаш, яъни мулк суғуртаси; • субъект қабул қиладиган ва жўнатиладиган юклар суғуртаси; • қарзга олинган маблағларнинг қайтарилмаслиги, яъни кредит таваккалчилиги суғуртаси; • гаровга қўйилган мулкни суғурталаш; • қишлоқ хўжалиги экинлари ва чорва молларини табиий офатлар, касалликлар ва зараркунандалардан суғурталаш; • ходимларни ишлаб чиқариш жараёнидаги бахтсиз ҳодисалардан суғурталаш ва ҳоказо. 7. Хежирлаш ёки хежлаш - молиявий ёки тижорат фаолиятида баҳоларнинг (валюта курсининг) тебраниб туришидан йўқотишларни камайтириш учун таваккалчиликни фьючерс шартномалари ёрдамида суғурталаш шакли ҳисобланади. Баҳо (курс)нинг ўзгариши таваккалчилигини суғурталашга хизмат қилувчи шартнома «хеж» деб аталади. Хежирлашни амалга оширувчи субъект «хежер» деб аталади.

Хежирлашнинг икки тури мавжуд: 1. Ошишдан хежирлаш; 2. Пасайишдан хежирлаш. Ошишдан хежирлаш келгусида субъект истеъмол қиладиган моддий ресурсларнинг нархлари (валюта курслар) ининг ошиши эҳтимолидан суғурталаниши зарур бўлган ҳолатларда қўлланилади. Масалан, ресурснинг баҳоси (ёки валюта курси, қимматли қоғоз нархи) уч ойдан кейин ўсади деб тахмин қилинмоқда ва у субъектга 3 ойдан кейин керак бўлади. Баҳолар (курснинг) ошишидан кўриладиган йўқотишларни қоплаш учун, ресурсларни бугунги кундаги баҳоларда сотиб олиш шартномасини қўлга киритиш лозим бўлади. Агар 3 ойдан кейин ресурснинг баҳоси ошиб кетган тақдирда ҳам, фьючерс шартномасини сотган субъект ресурсни шартнома сотилган санадаги (3 ой олдинги) баҳоларда етказиб бериш мажбуриятини зиммасига олади. Шу йўл билан ошишдан хеджерлашни амалга оширувчи хеджер ўзини келгусида баҳоларни ошишидан кўрилиши мумкин бўлган зарардан суғурталайди. Пасайишдан хеджирлаш келгусида товарнинг баҳоси пасайиши таваккалчилигидан қочиб, унинг олди-сотди шартномасини фьючерс бозоридаги ҳозирги баҳо даражасида сотиш билан боғлиқ биржа операциясини англатади. Пасайишдан хежерлашни амалга оширувчи хежер келажакда сотадиган товар шартномасини биржада шошилинч сотиб, ўзини келажакда кўриши мумкин бўлган зарардан суғурталайди. Айтайлик, бўрдоқичилик билан шуғулланувчи фермер 6 ойдан кейин бозорга ҳар бири 500 килограммдан бўлган 50 та новвосни сотишни режалаштирган. Бозор ҳолатини таҳлил этиш асосида фермер 6 ойдан кейин 1 кг гўштнинг баҳоси 10000 сўмдан 8000 сўмга тушиб кетади деган тахминга келди. Бундай ҳолатда у 6 ойдан кейин 250 центнер гўшт сотиш шартномасини тахмин қилинаётган йўқотишларни қоплаш мақсадида бугунги кундаги баҳоларда (10000 сўмдан) сотади.

Хежер шошилинч шартномаларни сотиш ёки сотиб олиш ёрдамида бозорлардаги баҳоларнинг ноаниқлигидан келиб чиқадиган таваккалчиликни камайтиришга ҳаракат қилади. Хежлаш 39-сонли МҲХСнинг 121-164 пунктларида хежлаш билан боғлиқ операциялар ва моддаларнинг молиявий ҳисоботларда акс эттирилиши қоидалари белгилаб берилган. Уларга биноан хежлаш дастаклари билан тегишли хежланаётган модда ўртасида хежлаш муносабати мавжуд бўлганда фойда ёки зарарнинг ҳисобга олиниши адолатли қийматнинг ёки пул оқимларининг хежларини ҳисобга олиш талабларига мувофиқ келиши лозим (121-пункт). Хежлаш, бир томондан, хежлаш дастагига, бошқа томондан эса хежланаётган моддага тааллуқли бўлган адолатли қиймат ёки пул оқимлари ўзгаришларидан даромадларнинг пропорционал ўзаро сўндирилиши билан боғлиқ. Сотувчиси компаниянинг ўзи бўлган опцион бўйича потенциал зарарлар тегишли хежланаётган модданинг қиймати потенциал ортишидан анчагина кўп бўлиши мумкин. Шундай қилиб, опционни сотиш соф фойда бой берилиши ёки зарар хатарини камайтириш учун самарали эмас. Шуннинг учун опционни сотиш хежлаш дастаги эмас. Опционни сотишнинг опционни сотиб олиш билан, шу жумладан бошқа молиявий дастак таркибига киритилган опционни сотиб олиш билан биргаликда қўлланиши ҳоллари бундан мустасно. Чақириб олинадиган қарз дастагини хежлаш учун қўлланадиган опционни сотиш хежлаш дастаги эмас. Ва, аксинча, опционни сотиб олишда потенциал фойда зарарлардан кўп ёки уларга тенг, шунинг учун адолатли қиймат ёки пул оқимлари ўзгаришидан соф фойда йўқотилиши ёки зарар хатарини камайтириш имконияти мавжуд. Демак, опционни сотиб олиш хежлаш дастаги талабларига жавоб беради (124-модда). Хежланаётган модда сифатида балансда тан олинган актив (мажбурият), балансда тан олинмаган қатъий мажбурият ёки келажакда кутилаётган, у бўйича ҳозирча мажбуриятлар мавжуд бўлмаган, лекин уни тузиш юқори эҳтимоли бор битим («башорат қилинаётган битим») майдонга чиқиши мумкин. Хежланаётган

модда, биринчидан, алоҳида активдан, мажбуриятдан, қатъий мажбуриятдан ёки башоратланаётган битишувдан, ёки, иккинчидан, активлар, мажбуриятлар, қатъий мажбуриятлар ёки башоратланаётган битишувларнинг гуруҳидан иборат бўлиши мумкин. Иккинчи ҳолда гуруҳнинг алоҳида элементлари хатарнинг бир хилдаги тавсифларига эга бўлади. Берилган ссудалар ва дебитор қарзлардан фарқли равишда сўндирилишига қадар сақлаб туриладиган инвестициялар фоиз хатарини хежлаш борасида хежланаётган модда бўлиб майдонга чиқа олмайди. Чунки инвестицияларнинг «сўндирилишга қадар сақлаб туриладиган» тоифасига киритилиши фоиз ставкаларининг тегишли ўзгаришларини ҳисобга олишдан воз кечилишини билдиради. Лекин, сўндирилишига қадар сақлаб туриладиган инвестициялар валюта хатарларини ва тўламаслик хатарларини хежлаш борасида хежланаётган модда сифатида майдонга чиқиши мумкин (127- пункт). Номолиявий актив ёки мажбурият фақат а) валюта хатарлари борасида ёки б) тўласича ҳамма хатарларга нисбатан хежланадиган модда бўлиб майдонга чиқиши мумкин. Чунки валюта хатарларидан ташқари бошқа муайян хатарлар бўйича пул маблағлари оқимларининг ёки адолатли қиймат ўзгаришининг айнан уларга тааллуқли қисмини ажратиб олиш ва баҳолаш жуда мураккаб (129-пункт). Хежлаш муносабатларининг уч тури мавжуд: а) адолатли қийматни хежлаш - бу балансда тан олинган активнинг (мажбуриятнинг) ёки шу активнинг (мажбуриятнинг) муайян қисмининг адолатли қийматидаги ўзгаришлардан зарарни хежлаш бўлиб, муайян хатарга тааллуқли бўлади ҳамда ҳисобот даврининг соф фойдасига таъсир кўрсатади; б) пул оқимларини хежлаш - бу пул оқимлари ўзгаришларидан зарарни хежлаш бўлиб, у, биринчидан, балансда тан олинган актив ёки мажбурият билан боғланган муайян хатарга тааллуқли бўлади (масалан, ўзгарувчи фоиз ставкали қарз мажбурияти бўйича келажакдаги алоҳида ёки барча фоиз тўловларини хежлаш), шунингдек кутилаётган битишув билан боғлиқ хатарга ҳам тааллуқли бўлиши мумкин (масалан, кутилаётган сотиб олиш ёки сотишни хежлаш); иккинчидан, ҳисобот даврининг соф фойдаси ёки зарарига таъсир

кўрсатади. Активни компания ҳисобот валютасида ифодаланган қайд этилган баҳода сотиб олиш ёки сотиш бўйича балансда тан олинмаган қатъий мажбуриятни хежлаш, ҳатто адолатли қиймат ўзгариши хатарига қарамасдан, пул оқимларини хежлаш каби ҳисобга олинади; в) хорижий компанияга соф инвестицияларни хежлаш 21-сонли МҲХС. «Валюта курслари ўзгаришларининг таъсири» га мувофиқ ҳисобга олинади (137- пункт). 39-сонли МҲХСда таъкидланадики, хежлаш муносабатлари мазкур стандартнинг қоидалари бўйича қуйидаги шартлар бажарилган пайтдагина ва фақат шундагина махсус равишда ҳисобга олинади: а) хежлаш муносабатлари бошланиши биланоқ компаниянинг хатарларни бошқариш соҳасидаги вазифалари ва хежлашни амалга ошириш стратегияси расмий ҳужжатларда баён қилинади. Бу ҳужжатларда хежлаш дастагини, у билан боғланган хежланаётган моддани ёки битишувни, хежланаётган хатарнинг характерини аниқлаб бериш, шунингдек хежланаётган модданинг адолатли қиймати ва хежланаётган битишувнинг пул оқимларининг хежланаётган хатари билан бевосита боғланган ўзгаришларидан йўқотишларни камайтиришга нисбатан хежлаш дастагининг самарадорлигини компания қай тарзда баҳолашини белгилаб олиш лозим бўлади; б) муайян хежлаш муносабати учун аввал бошдан ишлаб чиқилган хатарларни бошқариш стратегиясига мувофиқ равишда хежлаш адолатли қийматнинг ёки пул оқимларининг ўзгаришлари хежланаётган хатари билан боғланган компенсацияни (йўқотишларни қоплашни) таъминловчи юқори самарали дастак бўлиб чиқади деб кутилади; в) пул оқимларини хежлашда хежланиши лозим бўлган кутилаётган битишувнинг амалга оширилиши юқори эҳтимоли зарур, унга пировард натижада соф фойдага ёки зарарга таъсир қилувчи пул оқимларининг ўзгаришлари хатари хос бўлиши лозим; г) хежлаш самарадорлигини етарли даражада ишончли баҳолаш мумкин, яъни хежланаётган модданинг адолатли қийматини ишончли аниқлаш ёки пул

оқимларини ишончли баҳолаш мумкин, шунингдек хежлаш дастагининг ишончли ўлчаниши мумкин бўлган адолатли қийматини аниқлаш мумкин; д) хежлашни баҳолаш доимий тарзда ўтказилган, натижада бутун ҳисобот даври мобайнида унинг юқори самарадорлиги аниқланган (42-пункт). Одатда, аввал бошдан то хежлаш тугалланишига қадар компания хежланаётган модданинг адолатли қиймати ёки пул оқимлари ўзгариши хежлаш дастагининг адолатли қиймати ёки пул оқимлари ўзгаришлари билан деярли тўла қоплаб берилишига мўлжал қила олса, хежлаш юқори самарали ҳисобланади, бунда ҳақиқатда эришилган натижалар 80 фоиздан то 125 фоизгача оралиқда тебранади. Масалан хежлаш дастаги бўйича зарар 120 ни ташкил этса, дастак бўйича пул бозоридаги фойда 100 га тенг бўлса, қоплаб берилиши натижаларини 120:100, яъни 120 фоиз ёки 100:120, яъни 83 фоиз деб баҳолаш мумкин. Компания хежлаш юқори самарали бўлиб чиқди деган хулоса қила олади (146-пункт). Хежлашнинг самарадорлигини баҳолашда, одатда пулнинг вақтдаги қийматини ҳисобга олишга тўғри келади. Хежланаётган модда бўйича қайд этилган ўзгармас ставка адолатли қийматни хежлашда қўлланадиган своп бўйича қайд этилган ўзгармас ставка билан бир хил бўлиши шарт эмас. Худди шу каби фоизли актив (мажбурият) бўйича ўзгарувчи ставка пул оқимларини хежлашда қўлланиладиган своп бўйича ўзгарувчи ставкага мос келиши шарт эмас. Свопнинг адолатли қиймати қолдиқ суммалар бўйича ҳисоб- китоблар қилиш билан аниқланади. Своп бўйича қайд этилган ўзгармас ставка ва ўзгарувчи ставкалар, агар уларнинг ҳар иккаласи битта миқдорга ўзгарса, қолдиқ суммалар бўйича ҳисоб- китобларга таъсир этмаган ҳолда алмашиниши мумкин (152-модда). Агар ҳисобот даври мобайнида адолатли қийматнинг хежланиши 39- сонли МҲХСдаги хежлашни махсус равишда ҳисобга олиш шартларига мувофиқ келса, уни қуйидагича ҳисобга олиш лозим: а) хежлаш дастагини адолатли қиймати бўйича қайта баҳолашдан фойдани (зарарни) ўша заҳоти соф фойда ёки зарарга олиб борилиши зарур; б) хежланаётган модданинг баланс қийматини хежланаётган модда бўйича хежланаётган хатарга мансуб фойдани (зарарни) ҳисобга олиб тузатиш зарур. Бу

фойдани (зарарни) дарҳол соф фойда ёки зарарга олиб борилиши зарур. Мазкур қоида хежланаётган моддани баҳолаш адолатли қиймат бўйича амалга оширилиб, адолатли қийматнинг ўзгаришлари бевосита капитал ҳисобларида акс эттирилганда ҳам амал қилади. Ҳудди шунинг ўзи хежланаётган моддаларнинг баҳоланиши ҳақиқатдаги харажатлар бўйича олиб бориладиган ҳолларга ҳам тааллуқлидир (153- пункт). Қуйида келтирилаётган вазиятлардан ҳар қандай биттаси вужудга келса, компания хежлашда ҳисоб юритишни тўхтатиши зарур: а) ёхуд хежлаш дастагининг муомалада бўлиши муддати тугади, ёхуд дастак сотилди ёки ижро этилди (бундай мақсадлар учун хежлаш дастагини бошқа хежлаш дастаги билан алмаштирилиши ёки муддати узайтирилиши, агар бундай алмаштириш ёки узайтириш компаниянинг ҳужжатлаштирилган хежлаш стратегиясининг бир қисми бўлса, дастакнинг амал қилиш муддати тугаши ёки тўхтатилиши деб қаралмайди); б) хежлаш хежлашда ҳисоб юритишнинг мезонларига энди жавоб бермай қўйди (16-пункт). Агар ҳисобот даври мобайнида пул оқимларини хежлаш 39- сонли МҲХСдаги хежлашда махсус ҳисоб юритишнинг шартларига жавоб берса, уни қуйидагича ҳисобга олиш зарур: а) самарадорлиги аниқлаб олинган хежлаш дастаги бўйича фойда ёки зарарнинг бир қисмини бевосита капиталдаги ўзгаришлар тўғрисидаги ҳисоботдаги капитални ҳисобга олиш ҳисобига олиб бориш зарур: б) самарасиз қисмини қуйидагича акс эттириш зарур: 1) хежлаш дастаги дериватив дастак бўлганида бевосита соф фойда ёки зарарда; 2) хежлаш дастаги дериватив дастак бўлмаган камдан-кам ҳолларда ёхуд соф фойда ёки зарарда, ёхуд 39-сонли МҲХСда рухсат берилгани каби, бевосита капиталда (158-пункт). Агар хежланаётган қатъий мажбурият (кутилаётган битишув) активнинг ёки мажбуриятнинг тан олинишига олиб келса, у ҳолда бу активнинг ёки

мажбуриятнинг тан олиниши пайтида юқоридаги 2-деб кўрсатилган сатрлардаги қоидага биноан бевосита капитални ҳисобга олиш ҳисобига олиб борилган тегишли фойда ва зарарларни капитал ҳисобларидан чиқариб ташлаш ва бу актив ёки мажбуриятнинг қўлга киритилиши қиймати дастлабки баҳоланишига ёки бошқа баланс қийматига киритиш зарур (160- пункт). Олдинги абзацда кўриб чиқилганидан ташқари барча ҳолларда пул оқимларини хежлашда бевосита капитални ҳисобга олиш ҳисобларига олиб борилган суммаларни хежланаётган қатъий мажбурият ёки хежланаётган кутилаётган битишув соф фойда ёки зарарга таъсир кўрсатадиган давр ўзининг ёки даврларнинг соф фойда ёки зарарида акс эттириш зарур (масалан, кутилаётган сотиш реал содир бўладиган пайтда) (162-пункт). Компанияда юқорида тавсифлаб берилган хежлашда ҳисоб юритишни қуйидаги вазиятлардан бирортаси вужудга келса ҳам тўхтатиш лозим: а) ёхуд хежлаш дастагининг муомала муддати тугади, ёхуд дастак сотилди ёки ижро этилди (бундай мақсадлар учун хежлаш дастагининг бошқа хежлаш дастаги билан алмаштрилиши ёки муддати узайтирилиши, агар бундай алмаштириш ёки узайтириш компаниянинг хежлаш ҳужжатлаштирилган стратегиясининг бир қисми бўлса, дастакнинг амал қилиш муддати тугаши ёки тўхтатилиши деб қаралмайди). Бу ҳолда хежлаш дастаги бўйича олинган, хежлашнинг амал қилиш даврида дастлаб бевосита капитал ҳисобларига олиб борилган фойдани (зарарни) капитал ҳисобларида кутилаётган битишув ҳақиқатда бажарилишига қадар алоҳида акс эттириб туриш лозим бўлади. Операция содир бўлганда эса, юқорида кўрсатиб ўтилган умумий қоидалар қўлланади; в) хежлаш хежлашда ҳисоб юритишнинг мезонларига жавоб бермай қўяди. Бу ҳолда хежлаш бўйича олинган, хежлашнинг амал қилиши даврида дастлаб бевосита капитал ҳисобларига олиб борилган фойдани (зарарни) кутилаётган ёки расман тасдиқланган битишув ҳақиқатда содир этилишига қадар капитал ҳисобларида алоҳида акс эттириш лозим. Операция содир этилганда эса, юқорида кўрсатилган умумий қоидалар қўлланади;

г) топшириқ берилган ёки кутилаётган битишув содир этилмайди деб тахмин қилинмоқда. Бу ҳолда бевосита капитални ҳисобга олиш ҳисобларига олиб борилган тегишли олинган соф фойдани (зарарни) ҳисобот даврининг соф фойдаси ёки зарарида акс эттириш лозим (163-пункт). Хорижий ишлаб чиқаришга соф инвестицяларни хежлашни пул оқимларини хежлашни ҳисобга олган тарзда ҳисобга олиш зарур: а) самарадорлиги аниқлаб олинган хежлаш дастаги бўйича фойда ёки зарарни бевосита капиталдаги ўзгаришлар тўғрисидаги ҳисоботдаги капитални ҳисобга олиш ҳисобларига олиб бориш зарур; б) самарасиз қисми қуйидагича акс эттирилади: 1) хежлаш дастаги дериватив дастак бўлганида бевосита соф фойдада ёки зарарда; 2) хежлаш дастаги дериватив дастак бўлмаган камдан-кам ҳолларда 21- сонли МҲХС «Валюта курслари ўзгаришларининг таъсири» га мувофиқ равишда. Хежлаш дастаги бўйича хежлашнинг самарали қисмига мансуб деб топилган фойдани (зарарни) бир валютадан бошқасига ўтишда вужудга келадиган курсдаги ижобий ёки салбий тафовутлар каби туркумлаш зарур (164-пункт).

Адабиётлар : 1. Ванхорн, Джеймс, С, Вахович, мл., Джон, М. Основы финансового менеджмента, 12-е издание: Пер. с англ. — М: ООО "И.Д. Вильяме", 2008. — 1232 с: ил. — Парал. тит. англ. ISBN 978- 5-8459-1074-5 (рус.) 2. Ковалева В. «Финансовый анализ», Москва, «Финансы и статистика», 1996г. 3. Леонтьев В.Е. Финансовый менеджмент: Учебник. - М: Элит, 2005. - 560 стр. 4. Павлова Л.Н. Финансовый менежмент. Учебник. - М: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.- 269с. 5. Тошмуродова Б.Э., Элмирзаев С.Э.,Турсунова Н.Р. Молиявий менежмент. Дарслик Ўз РО ва УМТВ ТМИ.- Т.: «Иқтисод- молия», 2017.- 338 бет

Похожие

Корхоналарда харажатларни бошқариш

Бизнесда таваккалчилик (риск)ни бошқариш

Корхоналарда инвестицион фаолиятни бошқариш

Корхоналарда молиявий режалаштириш ва бюджетлаштириш

Корхоналарда молиявий менежментни ташкил этиш механизми