logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Экономика
  4. Инвестицион рискларни бошқариш усуллари

Инвестицион рискларни бошқариш усуллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

310.5 KB
Скачать
Инвестицион рискларни бош қ ариш усуллари Режа : 1. Иқтисодиётни либерализациялаштириш ва модернизациялаш шароитида инвестицион рискларни бахолаш 2. Таваккалчиликни бошқариш босқичлари, таваккалчиликни бахолашнинг асосий мезонлари ва унинг услублари.............................. 3. Инвестиция лойиҳаси рискини баҳолаш усуллари орасида 4. Статистик, экспертлик, ўхшашлик услубидан фойдаланиш ва комбинациялашган бахолаш услублари..... 5. Дельфи услуби. Сезувчанлик тахлилини, сценарий ва тава к калчиликни Монте Карло усули ва бошқалар..... 6. Рискка тортилганлик 7. Риск ва иқтисодий карорлар. 8. Хўжалик дучор бўлган рискни турлари. 9. Компания дучор бўлган риск турлари. 10. Рискни бошқаришда давлатни роли. 11. Рискни бошқариш 12. Рискни ани қ лаш 13. Рискни бахолаш 14. Рискни бошқариш усулларини танлаш. 15. Натижани бахолаш 16. Риск утказишни уч схемаси 17. Хеджирлаш 1.Иқтисодиётни либерализациялаштириш ва модернизациялаш шароитида инвестицион рискларни бахолаш Иқтисодий категория сифатида риск - бу бўлиши мумкин бўлган ёки аввалдан айтиб бўлмайдиган ҳодиса. Агар бу ижобий ҳодиса бўлса (фойда, даромад ёки бошқа тушум) ва салбий (ҳаражатлар, зарар, йўқотиш) натижа бўлиши ёки ҳеч қандай натижа бўлмаслиги мумкин. Молиявий операциялар риск даражасини баҳолашни, унинг миқдорини аниқлашни ва уни камайтириш чора-тадбирларини қўллашни талаб қилади. Мамлакат иқтисодиётига ўз сармоясини киритаётган инвестор нуқтаи- назарида, шу мамлакатдаги ҳолат, вазият инвестицион муҳит деб аталади. Инвестицион муҳит бир қатор риск омилларини ўз ичига олади. Бу омиллар ривожланиш истиқболлари, ички ва ташқи шарт-шароитлар ва вазият таъсири остида вужудга келади. Кўп ҳолларда мамлакатдаги ижтимоий- сиёсий ҳолат ва унинг ривожланиш истиқболларига қараб ижтимоий-сиёсий, ички ва ташқи рисклар тахмин қилинади. И нвестиция лойиҳасини рискларини таснифини турли тизимлари мавжуд. Биринчидан, лойиҳа фаолиятининг бос қ ичлари ва фазалари бўйича таснифлаш: инвестициялаш олди фазасидаги, инвестициялаш фазасидаги, ишлаб чиқариш фазасидаги рисклар. Иккинчидан, лойиҳа фаолияти иштирокчилари учун риск таҳдидларига таъсир этишнинг имкониятларини мезонлари бўйича таснифлаш. Шу нуқтаи-назар бўйича рискни: ички ва ташқи рискларга ажратиш мумкин. Ташқи рискларга сиёсий рисклар ва форс-мажор рисклари киради. Форс- мажор рискига табиий офатлар: ёнғин, сув тошқини, қурғоқчилик кабилар киради. Ташқи рисклар лойиҳа фаолиятининг барча фаза ва босқичларида мавжуд. Учинчидан, рискдан ҳимоялаш имкониятлари нуқтаи-назаридан таснифлаш: 1. Суғўрталанадиган рисклар; 2. Суғўрталанмайдиган рисклар. Суғўрталанадиган рисклар ўз навбатида: a) кафолат; b) суғўрта; c) заҳира фонди ҳисобига қопланадиган рискларга бўлинади. Бундан ташқари, лойиҳа фаолиятининг ҳақиқий амалиётига асосланган, энг кўп учрайдиган рисклар ҳам бўлиб, уларга лойиҳа иштирокчилари эътибор берсалар ҳам, ҳеч бир гуруҳлаш мезони доирасига кирмайдиган рисклар ҳам мавжуд. Улар:  Иқтисодий қонунларнинг ва иқтисодий ҳолатнинг ўзгариб туриши, инвестициялаш ва фойдадан фойдаланиш шартлари билан боғлиқ рисклар;  ташқи иқтисодий рисклар-савдо ва маҳсулот етказиб беришга чеклашлар киритиш, чегараларнинг берқилиши ва шу каби эҳтимолликлар риски;  сиёсий ҳолатнинг ноаниқлиги, ҳудуддаги ёки мамлакатдаги номаъқул ижтимоий-сиёсий ўзгаришлар риски;  техник-иқтисодий кўрсаткичлар динамикаси, янги техника- технология параметрлари, маҳсулот сифати ҳақидаги маълумотларнинг тўлиқ эмаслиги ёки ноаниқлиги;  бозор конъюнктурасининг, яъни аниқ даврдаги иқтисодиётнинг жорий ҳолатини ҳарактерловчи белгилар, масалан, баҳо, валюта кўрслари, ялпи ички маҳсулот ва бошқаларнинг ўзгариб туриши;  табиий иқлим шароитларининг, табиий офатлар эҳтимолининг ўзгариб туриши;  ишлаб чиқариш техник рисклари-асбоб-ускуналарнинг бўзилиши ва тўхтаб қолиши, ишлаб чиқаришдаги брак ва бошқалар;  лойиҳа иштирокчиларининг ўзларини тутишлари, қизиқишлари, мақсадларининг ноаниқлиги, уларнинг молиявий ҳолати ва ишдаги обрўси ҳақидаги маълумотларнинг тўлиқ эмаслиги, ноаниқлиги. Иқтисодиётнинг айрим тармоқлари ва лойиҳанинг айрим турлари бўйича рисклар бўлиши мумкин. Масалан, кончилик ва нефть-газ қазиб чиқариш саноатида геологик рискка, яъни заҳираларни тўғри баҳолаш рискига алоҳида эътибор берилади. Кимё саноати, кон қазиб олиш, қора ва рангли металлургия лойиҳаларида экологик рискка катта эътибор берилади. Юқорида келтирилган таснифлашларга асосланган ҳолда, лойиҳа фаолиятидаги рискларни қуйидаги гуруҳини келтириш мумкин: 1. Лойиҳа иштирокчилари риски; 2. Лойиҳа смета қийматининг ошиш риски; 3. Қурилишни ўз вақтида тугамаслик риски; 4. Иш ва объект сифатининг пастлиги риски; 5. Конструкцион ва техник рисклар; 6. Ишлаб чиқариш риски; 7. Бошқарув риски; 8. Сотиш риски; 9. Молиявий риск; 10. Мамлакат риски; 11. Маъмурий риск; 12. Ҳуқуқий риск; 13. Форс-мажор риски. Ўзбекистон иқтисодиётига инвестицияларни муваффақиятли жалб этиш маълум даражада уч гуруҳ омилларга боғлиқ бўлади. Биринчидан, инвестиция қувватининг мавжудлигига. Уни табиий, меҳнат заҳиралари, шунингдек, ишлаб чиқариш, истеъмол, молиявий, инновация, институционал ва инфратўзилмавий қувватлар ташкил қилади. Иккинчидан, мамлакатдаги мавжуд инвестиция шароитлари муҳим аҳамиятга эгадир. Буларга: умумиқтисодий, бозор, меъёрий-ҳуқуқий, ахборот билан таъминланиш, экологик, ижтимоий, маданий ва ижтимоий-маданий шароитлар киради. Учинчидан, инвестиция таваккалчилиги омилларидир. Улар хорижий инвесторларнинг инвестиция қуввати ва инвестиция шароитларининг қулай афзалликларидан фойдаланиш бўйича вазифаларига қарама-қарши туради. Барча гуруҳлар бир-бири билан чамбарчас боғлиқ бўлади. Мисол учун, етарли даражада жалб қилувчи бўлмаган инвестиция шароитлари, ҳатто, юқори қувватли инвестиция лойиҳаларини амалга ошириш имкониятларини ҳам пасайтириб юборади. Ўтиш иқтисодида бўлган, ички ва ташқи инвестицияларни жалб қилиш бўйича шароитларни шакллантираётган давлатлар учун инвестиция риски рискнинг муҳим турларидан биридир. Шунинг учун ҳам рискни, унинг манбаларини ва унинг олдини олиш усулларини аниқлаш ривожланаётган мамлакатлар учун ҳаётий вазифа бўлиб ҳисобланади. Инвестицион лойиҳалар келажакка тегишли бўлганлиги сабабли, уларни амалга ошириш натижаларини аниқ тахмин қилиш муаммодир. Бундай лойиҳалар кутилиши мумкин бўлган рисклар ва ноаниқликларни ҳисобга олган ҳолда бажарилиши керак. Инвестицион қарор бир қатор кутилиши мумкин бўлган оқибатларга эга бўлган ҳолларда, қарор рискли ёки ноаниқликларга эга деб аталади. Рискни маълум бир қарорни қабул қилиш натижасида заҳираларни йўқотиш имконияти, даромадларни ололмаслик ёки қўшимча ҳаражатлар зарурати сифатида белгилаш мумкин. Риск - бу башорат қилинаётган лойиҳани амалга оширишда ҳақиқий шароитлардан озгина чекинилганда даромадларни ололмаслик ёки зарарларнинг пайдо бўлиб қолиш эҳтимолидир. Лойиҳа риски - бу инвестицион лойиҳани амалга оширишга ҳалақит берадиган ёки лойиҳа самарадорлигини пасайтирадиган рискларнинг йиғиндисидир. Риск, бошқача қилиб айтганда, кутилиши мумкин бўлган хатар -бу инвестициядан мўлжалланган фойдани олиш жараёнига хос бўлган ноумидсизликдир. Шу билан бирга потенциал инвестор томонидан қўйилган пул маблағларини йўқотиш мумкинлиги ҳамдир. Риск тушунчасига жуда ҳам яқин бўлган ноаниқлик тушунчаси ҳам мавжуд бўлиб, у рискнинг аниқ турларини таснифлаш учун &#34;риск&#34; атамасининг синоними сифатида қўлланилади. Ноаниқлик деганда, инвестицион лойиҳани амалга ошириш шарт-шароитлари ҳақидаги маълумотларни тўла ёки аниқ эмаслиги тушунилади. Масалан, инфляция ҳақидаги, техника ва технологиялардаги ўзгаришлар ҳақидаги, лойиҳа қувватининг, объектнинг қурилиш ва фойдаланишга топшириш муддатлари, ҳаражат ва натижаларнинг нотўғри ҳисоб-китоби каби маълумотларнинг тўла ёки аниқ эмаслиги натижасида ноаниқлик келиб чиқади. Бундан ташқари ноаниқлик деганда, мамлакатдаги ижтимоий-сиёсий ҳолатга етарлича баҳо бермаслик ва бошқа шу кабилар тушунилади. Лойиҳани амалга ошириш жараёнида юзага келиш имконияти билан боғлиқ кўнгилсиз ҳолатлар ва оқибатлар ноаниқлиги риск тушунчаси билан изоҳланади. Риск билан ноаниқликнинг фарқи шундаки, натижалар эҳтимоллиги жорий давр маълумотлари асосида баҳоланаётган вақтда риск эътиборга олинади. Ноаниқлик эса бундай эҳтимоллик ўтган ва келаси давр маълумотлари етишмаслиги ёки тўла эмаслиги сабабли субъектив аниқланган вақтда эътиборга олинади. Ҳар қандай ҳолда ҳам келгуси иқтисодий ҳолатлар истиқболини белгилаш (инфляция, фоиз ставкаси, талаб ва таклиф, ишлаб чиқариш ва сотиш ва бошқалар) келажакнинг маълум эмаслиги сабабли фақат тахминий ва ноаниқ натижалар бўлиши мумкин. Чунки ўтган давр маълумотлари асосида фақат номаълум келажакда юз бериши мумкин бўлган ўтган ривожланиш тенденциясини аниқлаш мумкин. Инвестицион ривожланишга қуйидагилар таъсир кўрсатади: сиёсий, ижтимоий, савдо ва ишга алоқадор муҳитдаги кўпгина ўзгаришлар; техника- технологиядаги, меҳнат унумдорлиги ва баҳолардаги ўзгаришлар; атроф- муҳит ҳолати; амалдаги солиққа тортиш, ҳуқуқ бўйича ва бошқалар бўйича муаммолар таъсир кўрсатади. Буларнинг барчаси лойиҳаларда аниқ рискнинг мавжудлигини - лойиҳани муваффақиятсизликка учраш хатарини ёки фойдани ўрнига зарар олиши мумкинлигини олдиндан аниқлаб беради. Иқтисодий категория сифатидаги риск агар бу ижобий ҳодиса бўлса (фойда, даромад ёки бошқа тушум) ва салбий (ҳаражатлар, зарар, йўқотиш) натижа бўлиши ёки ҳеч қандай натижа бўлмаслиги мумкин. Молиявий операциялар риск даражасини баҳолашни, унинг миқдорини аниқлашни ва уни камайтириш чора-тадбирларини қўллашни талаб қилади. Мамлакат иқтисодиётига ўз сармоясини киритаётган инвестор нуқтаи- назарида, шу мамлакатдаги ҳолат, вазият инвестицион муҳит деб аталади. Инвестицион муҳит бир қатор риск омилларини ўз ичига олади. Бу омиллар ривожланиш истиқболлари, ички ва ташқи шарт-шароитлар ва вазият таъсири остида вужудга келади. Кўп ҳолларда мамлакатдаги ижтимоий- сиёсий ҳолат ва унинг ривожланиш истиқболларига қараб ижтимоий-сиёсий, ички ва ташқи рисклар тахмин қилинади. Ноаниклик - келгусидаги холатлар хақида гапиришни имкони бўлмаган холатларга айтилади. Риск -оддий ноаниклик эмас балки у ёки бу харакат қилаётганда этиборга олиш керак бўлган холат бўлиб, кишиларни моддий яшашига таъсир этади. Хар бир рискли холатлар ноаниклик бўлиб, ноаниклик ва риск мавжуд. Бу мухокамадан келиб чиқиб,кредит беришни режалаштираётганда сиз учун хамма холатлар бир хилдек бўлиб кўринади, кредит қайтадими ёки йукми .Бу холда риск бўлмай, ноаниклик юзага чиқади. В этом случае есть неопределенность, но нет риска 1 . Куп холларда риск билан боғлик холатнинг эхтимоллиги оддий бўлиши мумкин, бу тўғридан тўғри даромадли ёки зарарли бўлишини аниклайди. Мисол учун сиз пулингизни қимматли қоғоз сотиб олиш учун қўймокдасиз. Агар сизни қимматли қоғозли портфелингиз қиймати камаяётган бўлса, - бунда зарарли холат, агар ортса у холда даромадли хисобланади. Оддий 1 Нюанс: если вы решили провести вечеринку в складчину по причине неопределенности относи дельно числа гостей, значит, существует риск. Устройство вечеринки в складчину есть действш второе вы предпринимаете с целью управления ситуацией, связанной с риском. қилиб, риск - келаётган зарарнинг даражаси бўлиб, бу кўзланган даромадни олиш имконияти бўлмайди. Шунинг учун халқаро амалиётда рискларни аввало унеинг юзага келиш сабаблари кўриб чиқилади ва сўнг унга таъсир этувчи омилларни бошқариб борилади ёки таъсир этувчи омилларни таъсирини камайтириш йўллари тахлил қилиб натижалар баоланиб борилади. 2.Таваккалчиликни бошқариш босқичлари, таваккалчиликни бахолашнинг асосий мезонлари ва унинг услублари. Охирги ўн йилларда лойиҳани тайёрлаш ва амалга ошириш малакавий фаолиятнинг алоҳида бир кўринишига айланди. Кўпгина саноати ривожланган мамлакатлар иқтисодиётининг давлат ва хусусий секторларида лойиҳани тайёрлаш ва амалга ошириш бўйича тажрибалар тўплана бошланди. Лойиҳани бошқариш доирасида ечиладиган масалалардан бири - бу лойиҳа фаолиятининг рискини бошқаришдир. Бу масала лойиҳани бошқаришнинг бошқа функцияларидан алоҳида эмас. Молиявий талабни аниқлашда ҳам, смета ва бюджетни ҳисоблашда ҳам, шартномаларни тайёрлаш ва тўзишда ҳам лойиҳа фаолияти иштирокчиларини турли хил рисклардан ҳимоялаш билан боғлиқ масалалар ечилади. Рисклар лойиҳа фаолиятининг барча босқичларида бўлганлиги сабабли, лойиҳа рискларини бошқариш функцияси лойиҳа тугагунга қадар давом этади. Лойиҳа рискларини бошқаришда қуйидаги масалаларга эътибор қаратилади: - лойиҳа рискларининг таснифи; лойиҳа рискларини аниқлаш ва баҳолаш усуллари; лойиҳа рискларини бошқаришнинг ахборот таъминоти; рискларнинг мониторинги ва истиқболини белгилаш; рискларни камайтириш технологиялари; рискларни бошқаришни ташкил этиш; рискларни бошқариш ҳаражатларининг оптимал даражасини асослаш ва самарадорликни баҳолаш. Рискни бошқариш турли фаолият доираларида рискни камайтириш бўйича технологияларни ва билимни талаб қилади. Ҳозирги вақтда рискни бошқариш фаолиятини қуйидаги асосий босқичларга бўлиш мумкин: 1. Рискни аниқлаш. 2. Рискни баҳолаш. 3. Рискни бошқариш чоралари ва усулларини танлаш. 4. Рискни олдини олиш ва назорат қилиш. 5. Рискни молиялаш. 6. Натижаларни баҳолаш. Рискни аниқлаш ва уни баҳолаш босқичлари рискни таҳлили деб, ҳам аталади. Бунда рискни аниқлаш сифат таҳлилига, рискни баҳолаш миқдор таҳлилига киради. Риск таҳлилининг миқдор усуллари орасида рискни бошқариш назариясида энг машҳурлари қуйидагилар: статистик усул, статистик тажрибалар усули; мақсадга мувофиқ келадиган ҳаражатлар таҳлили; эксперт баҳолари усули; аналитик усуллар ва бошқалар. Риск таҳлилининг аҳамияти лойиҳанинг потенциал иштирокчисига лойиҳани мақсадга мувофиқ тарзда амалга ошириш ҳақидаги қарорларини қабул қилиши учун зарурий маълумотларни беришдир. Рискни бошқариш чоралари ва усулларини танлаш жуда муҳим босқич ҳисобланади. Аниқ танланган усул доирасида аниқ чора-тадбирларни қўллаш мумкин. Бу босқич лойиҳани амалга оширишни бошлаш ҳақидаги қарорни қабул қилишдан аввал ўтказилиши керак. Танлашда кечиқиш лойиҳа иштирокчиси учун жиддий салбий оқибатларни келтириб чиқариши ёки иштирокчилар ўртасида жиддий келишмовчиликлар келиб чиқишига сабаб бўлиши мумкин. Рискни бошқаришда чора ва усулларни оптимал вариантини танлаш барча лойиҳа иштирокчилари ўртасида жиддий музоқаралар бўлишини талаб қилади. Рискни олдини олиш ва назорат қилиш босқичи маълум режа ва дастурлар асосида аниқ ташкилий-техник тадбирларни кўриб чиқади. Бу босқичда қуйидаги тадбирлар амалга оширилади: рисклар мониторинги; рискни истиқболини белгилаш; таҳдид солувчи хатарлар ҳақида раҳбарларга маълумот бериш ва бу билан боғлиқ кўрсатмаларни ишлаб чиқиш; рискни олдини олиш ва назорат қилиш дастури доирасида махсус ташкилий-техник тадбирлар. Кўп рискларни олдини олиш ва назорат қилиш мумкин. Лекин шундай рисклар мавжудки, уларни олдини олиш ёки камайтириш мумкин эмас, яъни улар лойиҳа иштирокчилари таъсиридан ташқарида бўлади. Шундай рисклар кўп ҳаражат талаб қилганлиги сабабли, уларни молиялаш усули қўлланилади. Бунда лойиҳа иштирокчиларини ўз-ўзини суғўрталаш, тажрибали суғўртачи ёрдамида суғўрталанишга маблағ ажратиши тушунилади. Суғўрта шартномаларида рискнинг кўпгина турлари бўйича суғўртачининг зарурий чора-тадбирларни амалга ошириши кўриб ўтилган моддалар мавжуд бўлади. Рискни бошқаришда лойиҳа иштирокчиларидан ташқари, суғўрта ташкилотлари ҳам бевосита иштирок этади. Улар рискни баҳолашда ўз усуллари ва йўлларини амалга оширадилар, бу амалга ошириш режа - дастурларини назорат қилиб борадилар. Натижаларни баҳолаш - бу маълум бир лойиҳа доирасидаги риск - менежменти бўйича фаолиятларининг йиғиндиси. У кенг маълумотлар тўплами асосида ўтказилади ва риск таҳлилига тўзатишлар киритиш, риск- менежментининг алоҳида чораларини қўллаш самарадорлигини баҳолаш, рискни бошқаришда барча қилинган ҳаражатларни баҳолаш мақсадида ўтказилади. Натижаларни баҳолаш орқали олинган кўрсатма ва хулосалар кейинги лойиҳаларни амалга оширишда қўлланилади. 3. Инвестиция лойиҳаси рискини баҳолаш усуллари . Инвестиция лойиҳаси рискини баҳолаш усуллари орасида энг кўп қўлланиладиганлари қуйидагилар: 1. Лойиҳанинг сезгирлик таҳлили. 2. &#34;Зарарсизлик нуқтаси&#34;ни аниқлаш. 3. Барқарорликни текшириш. Сезгирлик таҳлили лойиҳанинг ўхшаш параметрларидан бири ўзгарганда, лойиҳа самарадорлиги қай даражада ўзгаришига миқдорий баҳо беришда қўлланилади. Сезгирлик таҳлилини инвестиция лойиҳалари натижаларига сезиларли даражада таъсир этувчи омилларни аниқлаш ва уларни таққослаш таҳлили учун ўтказиш тавсия этилади. Бу омиллар билан боғлиқ вазифаларни ечишда қуйидаги кетма-кетликка амал қилинади. Аввало, соф жорий қийматни ҳисоблашга ёрдам берадиган омиллар аниқланади. Кейин маълум оралиқларда омиллардан бири ўзгартирилиб, соф жорий қиймат ҳисоблаб чиқилади, ушбу йўл ҳар бир омил учун такрорланади. Бундан сўнг ҳамма ҳисоблар жадвалга жойлаштирилади, ҳар бир омил ўзгаришига нисбатан лойиҳанинг сезгирлик даражаси солиштирилади ва лойиҳанинг муваффақиятига энг кўп даражада таъсир этувчилари аниқланади. Сезгирлик таҳлили ёрдамида, ҳисоблар учун зарур бўлган турли хил ўзгарувчилар берилганда, нақд фойда ёки инвестиция рентабеллигининг энг зарурий ўзгаришларини аниқлаш мумкин. Турли хил ўзгарувчиларга ишлаб чиқариш ҳаражатлари, сотиш ҳажми, инвестиция даври давомийлиги, кредит фоизи, хом-ашё ва ёқилғи қиймати, солиқлар миқдори ва бошқалар мисол бўлади. &#34;Зарарсизлик нуқтаси&#34; ни аниқлаш усули ёрдамида маҳсулот сотишдан келган тушум уни ишлаб чиқариш ҳаражатларига тенг бўлган ҳолдаги сотиш ҳажми аниқланади. Агар сотиш ҳажми бу нуқтадан паст бўлса, корхона зарарларни қоплаши мумкин, агар пул кирими ҳаражатларга тенг бўлса, корхона ишини зарарсиз олиб бораётган бўлади. &#34;Зарарсизлик&#34; таҳлили лойиҳа қуввати ёки ишлаб чиқариш ҳажми миқдорини топиш мақсадида қўлланилади. Агар ишлаб чиқариш ҳажми паст бўлса, корхона зарарга ишлаётган бўлади. Бу таҳлил лойиҳани баҳолашда турли нарх ва қийматни ҳисобга олишга бир қатор зарарсизлик нуқталарини ҳисоблашга имкон беради. Барқарорликни текшириш усули ёрдамида инвестиция иштирокчилари учун энг хатарли вариантларда инвестиция лойиҳасини ривожлантириш режасини ишлаб чиқишни олдиндан кўриб чиқиш мумкин. Ҳар бир режада ҳар бир иштирокчининг режалаштирилаётган даромади, йўқотишлари, самарадорлиги эътиборга олинади. Агар барча кўриб ўтилган ҳолатларда иштирокчилар қизиқишлари кўзатилса, кутилаётган кўнгилсиз мунобатлар мавжуд заҳира ва резервлар ҳисобига чеклатилса ёки суғўрта тўловлари билан қопланса, лойиҳа барқарор ва самарали деб ҳисобланади. Лойиҳанинг барқарорлик даражаси уни амалга ошириш шароитларининг эҳтимолли ўзгаришларга нисбатан ишлаб чиқариш, нарх ва маҳсулотнинг энг юқори даражадаги қиймати орқали ифодаланиши мумкин. 4.Статистик, экспертлик, ўхшашлик услубидан фойдаланиш ва комбинациялашган бахолаш услублари. Юқорида кўриб ўтилган рискни бошқариш босқичлари ва рискни баҳолаш усуллари ёрдамида риск сабабли бўладиган йўқотишларни пасайтириш, улар билан боғлиқ кўнгилсиз оқибатларни камайтириш қуйидаги усуллари қўлланилади. Лойиҳаларни молиялаштиришда рискни тақсимлаш усуллари сифатида қуйидагиларни кўрсатиш мумкин: кафолатлар; ҳарид ҳақидаги форвард келишув; ишлаб чиқариш тўловлари; хеджирлаштириш, суғўрта ва своплар. Одатда, кафолат берувчи томонлар сифатида ёки лойиҳа эгалари- ҳомийлар ёки манфаатдор томонлар бўлиши мумкин. Лойиҳа эгалари-ҳомийлар. Давлат, шўъба корхоналарини назорат қиладиган компаниялар, қўшма корхоналардаги ички ва ташқи инвесторлар ва бошқа эгалар-ҳомийлар лойиҳани ишлаб чиқувчи компания қарзининг кафолатини беришлари мумкин. Агар компания лойиҳани ўз ҳисобидан молиялаштириш учун капитали етишмаса ёки етарли тажрибага эга бўлмаса, кредиторлар, одатда, ушбу шаклдаги кафолатни талаб қиладилар. Манфаатдор томонлар. Бу жуда муҳим гуруҳга қуйидагилар киради: 1. Ускуна ва материалларни сотувчилар. Лойиҳа учун ускуна ва материалларни сотишда, заводни ёки ускунани ижарага беришда манфаатдор томонлар кафолат беришга тайёр бўладилар. Масалан, ўзида ортиқча ускунага эга бўлган компания, шу ускунага муҳтож лойиҳани кафолатлаши мумкин. 2. Хом ашё ва ярим тайёр маҳсулотларни етказиб берувчилар. Мол етказиб берувчилар лойиҳа тугагандан кейин ўзларини бозор билан таъминлаш учун кафолат беришлари мумкин. Улар лойиҳани амалга ошиш мобайнида яратилган янги қувватларда фойдаланишдан ютишлари ҳам мумкин. 3. Лойиҳанинг якуний маҳсулотидан фойдаланувчилар. Булар кафолат беришлари ва ҳатто бевосита молиялаштиришлари мумкин. Барқарор мол етказиб берилишидан манфаатдор аниқ бир хом ашё истеъмолчиларини мисол қилиб келтириш мумкин. 4. Қурилиш ташкилотлари. Лойиҳада иштирок этадиган пудратчилар, одатда қурилиш билан боғлиқ ишларни бажарадилар ва келгусида буюртма қабул қилиш мақсадида кафолат беришга тайёр бўладилар. 5. Миллий ҳукумат ва халқаро агентликлар. Бу ташкилотлар мамлакатнинг иқтисодий, сиёсий ва ижтимоий талаблари билан қизиқадилар. Ҳукумат кафолатлари, лойиҳанинг бошқа иштирокчилари қоплай олмайдиган рискларни қоплаш учун жуда зарур ва шу сабабли, молиялаштиришнинг ютуғи учун ҳаётий жиҳатдан муҳимдир. 6. Бошқа томонлар. Кўп ҳолларда, юқорида саналганлардан ташқари, лойиҳа қурилишидан аниқ бир даромад оладиган бошқа томонлар ҳам бўлади ва улар кафолат беришга тайёр бўладилар. Масалан, лойиҳа билан бир қаторда амал қилаётган компания лойиҳа амалиётида ривожланган инфратўзилмадан ютиши мумкин, шунингдек лойиҳа амалга ошиши натижасида миллий иқтисодиётни ривожланишидан ҳам ютиши мумкин. Рискни тақсимлашда кафолат энг аҳамиятли усул, лекин бундан бошқа усуллар ҳам бор. Кўп ҳолларда ҳарид ҳақидаги форвард келишув ва ишлаб чиқариш тўловлари қўлланилади. Ҳарид ҳақидаги форвард келишув. Форвард ҳарид ҳақидаги оддий келишувни молиялаштиришда, кредитор етказиб берилмаган ёки яратилмаган минераллар ёки бошқа ресурсларни сотиб олиш учун кредит беради. Лойиҳа ишга тушгандан кейин ва минераллар қазиб олиниши бошлангандан кейин, кредиторлар қарзни ўзиш жадвалига мувофиқ келадиган миқдорни олиш ҳуқуқига эгалар. Форвард шартномаларидан олинадиган даромадлар қатъий фоизга ва барқарор тушумга эга эмас. Чунки улардан олинадиган даромадлар битим валютасининг спот курсини ўзгаришига боғлиқ. Ғарбий Европадаги бир қатор тижорат банклари, шу жумладан, Дойче банк фаолиятида форвард шартномасидан фойдаланиш тажрибалари шуни кўрсатдики, агар форвард курси спот курсидан юқори бўлса, банк форвард шартномаси бўйича сотиб олинадиган миқдордаги валютани битим имзоланиши билан спот шарти бўйича сотади ва баҳоловчи валютада олинган тушумни шартнома муддати тугагунга қадар бошқа банкка муддатли жамғарма сифатида жойлаштиради. Бунда форвард шартномаси бўйича сотиб олинаётган валюта муддатли депозит шаклидаги валюта резервлари ҳисобидан тўланади. Агар форвард курси спот курсидан кичиқ бўлса, банк шартома бўйича сотиб олинаётган валюта миқдоридаги маблағни кредитга беради. Одатда кредитни қайтариш муддати форвард шартомасининг тугаш муддатига мос келади. Агар битим валютаси ва баҳоловчи валюта бўйича фоиз ставкалари тенг бўлса ва бу тенглик узоқ вақт давом этадиганлигига трейдер ишонса, унда форвард курси даражасида бўлади. Бунда трейдер икки мамлакатдаги фоиз ставкаларининг шу давргача бўлган ҳолатини таҳлил қилади ва шунга қараб устама ёки дисконтнинг даражасини аниқлайди. Ўзбекистон республикаси тижорат банкларида бухгалтерия ҳисобини юритишнинг янги қоидалари ва ҳисоб варақлари режасига кўра, Марказий банк форвард шартомаларини муддатидан қатъий назар ҳисоботларда қайта баҳолаш натижаларини акс эттиришни талаб қилмоқда. Ушбу талабномага кўра, банк форвард шартомаси қийматини қайта баҳолаши зарур. 11.Айтайлик, форвард шартомаси уч ойга тузилган, яъни 10 сентябрда тузилган бўлиб, 10 декабрда тугайди. Банк 1 октябрь ҳолатига Марказий банкка ҳисобот топширяпти дейлик. Ушбу ҳисоботда у мазкур шартнома бўйича фойда ва зарар суммасини аниқлайди. Бунинг учун сотиб олиниши лозим бўлган валютанинг ҳисобот давридаги кўрс бўйича сўмдаги эквиваленти унинг форвард курси бўйича сўмдаги эквиваленти билан солиштирамиз. Агар фойда ҳосил бўлса, у қуйидаги бухгалтерия проводкаси орқали- фойда счётига олиб борилади: Дебет 16901 Реализация қилинмаган фойда - форвард валюта курси 100000 сўм. Кредит 45405 Форвард (опцион) фьючерс валюта битимлари бўйича фойда 100000 сўм. Демак, юзага келган фойда суммаси асосий фойда счётига кирим қиланади. Бизнинг фикримизча, бу мақсадга мувофиқ эмас. Чунки ҳали банк баланси бўйича ҳеч қандай маблағлар ҳаракати содир бўлмади. Бундан ташқари, Марказий банк хоҳлаган вақтда форвард операциялари бўйича зарар суммасини аниқлаш имкониятига эга. Қайта баҳолаш натижасида зарар юзага келса, у ҳам тўғридан-тўғри зарарлар счётига олиб борилади. Бунда қуйидагича бухгалтерия проводкаси берилади: Дебет 55306 Форвард (опцион) фьючерс битимлари бўйича хорижий валютадаги зарарлар 100000 сўм. Кредит 22802 Реализация қилинмаган зарарлар - форвард валюта курси 100000 сўм. Демак, банкнинг фойда ва зарарлар суммаси мавҳум суммага кўпаяди ёки камаяди. Буни ҳатто потенциал фойда ёки зарар деб ҳам баҳолаш мақсадга мувофиқ эмас. Чунки банк форвард операциясини амалга оширишда маълум рискни зиммасига олади ва бунда фойда олиш мақсадини кўзлайди. Реализация қилинмаган фойда ва зарарлар суммаси форвард операцияси ҳақиқатда амалга оширилган вақтда тескари проводка бериш йўли билан воз кечилади: Дебет 45405 100000 сўм Кредит 16901 100000 сўм ёки Дебет 22802 100000 сўм Кредит 55306 100000 сўм Форвард операциясини амалга ошираётган банк учун риск даражасини юқори эканлигини ҳисобга олиб, бизнинг фикримизча, банкларда аналитик ҳисоб жараёнларини чуқурлаштириш лозим. Бунинг учун ҳар бир валюта бўйича сотиш ва сотиб олиш миқдорини мувозанатлаштириб бориш лозим. Қуйида мазкур жадвални тахминий кўринишини келтирамиз. 1 - жадвал. Форвард операцияларини ҳисобга олиш жўрнали Операцияла рр р Амалга ЕВРО(млн.) USD ( млн ) фар қисотиб о лиш сотиш суммасини фа рқи сот иб сотиш суммасини 1\V- 200 6 й. 10 10 0 148 50 14850 0 1\VII – 2006 й. 10 10 0 147 76 14774 200 0 Жадвал маълумотларидан шу нарса кўринадики, бунда форвард шартномаси бўйича 10 миллион. ЕВРО га 14774 минг АҚШ доллари сотиб олиш тўғрисида келишилган. Бунда форвард курси қуйидагича: 1 ЕВРО = 1,4850- 0,0076 = 1,4774 $. Бу ерда фоиз ставкаларини жиддий ўзгариш хавфи мавжуд. Чунки дисконт даражаси 76-74 ни ташкил қилади: 1.4850 - 0.0074 = 1.4776 $ . Банк раҳбарияти трейдерга лимит ўрнатади. Масалан, уч ой муддатга амалга ошириладиган форвард операциялари учун лимит белгилайди. Айниқса, нобарқарор валюталар билан боғлиқ форвард операцияларига нисбатан қатъий лимит белгилаш лозим. Бу лимитларга риоя этилиши доимий назорат остида бўлмоғи керак. Бунинг устига кўпгина банклар ўз валюта бўлинмалари учун анча тор, позицион деб аталадиган лимитларни белгилаб кўядилар. Улар, бир томондан, кун давомида туғиладиган хатарларнинг юқори чегарасини (кундўзги лимитларни), иккинчи томондан эса, эртаси куни вужудга келиши мумкин бўлган хорижий валютадаги позиция учун юқори чегарани (тунги (overnight) лимитлар) белгилаб қўядилар. Лимит белгилаш банкни юқори даражада зарар кўриш хавфидан сақлайди. Лимит доирасида трейдер фаолиятининг молиявий натижаси аниқланади. Масалан, юқоридаги жадвалда 2000 доллар миқдорида фойда олинганлигини аниқлаш мумкин. Ҳозирги кунда жаҳон банк амалиётида 30 та валютада форвард операцияси амалга оширилмоқда, шундан 15-16 таси ликвидлилик даражаси юқори бўлган валюталардир. Форвард операцияси билан шуғулланаётган банк ходимлари фоиз ставкалари ўртасидаги фарқни доимий тарзда кўзатиб борадилар. Ишлаб чиқариш тўловлари. Бу усул кредитнинг асосий суммаси учун кредиторлар томонидан лойиҳанинг келгусидаги ишлаб чиқаришининг маълум қисмини сотиб олишини англатади. Бу усулнинг ҳарид ҳақидаги форвард келишувдан фарқи шундаки, келгусидаги тўловлар оқими олдиндан аниқ қарзни ўзиш жадвалига эмас, балки ҳақиқий ишлаб чиқаришга боғлиқ. Одатда бу усул тоғ-кон қазилмаларини ишлашда қўлланилади, кредиторлар қазилмаларда улушга эга бўлганлари учун ишлаб чиқариш тўловлари одатда таъминланган. Ишлаб чиқариш бошланганда, ҳаридор-кредитор ҳар бир даврда умумий ишлаб чиқаришдан олдиндан келишилган улуш бўйича ўз фойда улушини олади. Хеджирлаштириш, суғўрта ва своплар. Бу усул ва механизмлар лойиҳа иштирокчилари томонидан риск улушини бутунлай назорат қилиш учун қўлланилади. Ҳар бир усулнинг ўз ҳаражатлари бўлиб, улар риск/фойда нисбатида киритилиши керак. Рискни бошқаришда асосий вазифа – бу амалдаги бозор конъюнктурасига мос даражада рискларни минималлаштириш, кредитлаш хизматлари бозорида банк позициясини минимум сақлаб қолишдир. Рискни бошқаришда асосий йўллар қуйидагилар:  рискни ажратиш;  рискни иштирокчилар ўртасида тақсимлаш;  моддий таъминотни олиш (гаров);  молиявий таъминотни олиш (кафолат ёки кафиллик);  рискни кредит бўйича юқори фоиз ставкасига кўчириш;  рискни венчур кредитлашга қабул қилиш;  қарзлар бўйича йўқотишларни қоплаш учун фондларни шакллантириш;  суғўрталаш. Булар рискни бошқариш бўйича қуйидаги иш йўналишларини талаб қилади:  ҳар бир мижоз бўйича доимий мониторингни олиб бориш;  маълум бир мижознинг асосий хўжалик фаолиятига алоқадор тармоқ ҳолатининг доимий мониторинги;  кафолатни жалб қилиш ва таҳлил этиш;  риск учун компенсация олиш (гаров, кафолат ва бошқаларни амалга ошириш). Рискни ажратиш босқичида кредит суммаси инвестиция лойиҳасининг ҳақиқий қиймати қўшув зарурий резервларни шакллантириш ҳаражатларига мувофиқ бўлиши керак. Булар лойиҳанинг ҳарактери ва уни амалга ошиш муддатидан келиб чиқиб ҳисобланади. Рискни минималлаштириш баҳонасида кредит суммасини камайтириш, лойиҳа тўлиқ молиялаштирилмаслиги ёки уни охирги босқичда амалга ошмай қолиш хатари туфайли рисклар кўпаяди. Бу айтилганлар кредит муддатини танлашга ҳам тегишли. Кредитнинг узоқроқ муддати унинг рискини оширади, лекин кредит муддатини сунъий камайтириш қарздор учун салбий таъсир кўрсатиши мумкин, уни ўта рискли ва ҳатто хато хўжалик қарорларини қабул қилишига мажбур қилиши, натижада эса қарздорнинг ҳам банкнинг ҳам умумий рисклари ошиши мумкин. Юқори фоиз ставкаси рискларни бошқаришнинг асосий воситаларидан биридир. Лекин жаҳон тажрибаси кўрсатишича, банкларнинг кичиқ бизнес корхоналари билан алоқасида, рискларни бошқаришда бу восита кам самара беради. Агар бундай ҳолда давлат томонидан кичиқ бизнесни қўллаб- қувватлашнинг ривожланган механизми ва банклараро кучли рақобат мавжуд бўлса, рискни компенсациялаш омили сифатида юқори фоиз ставкасини амалда кўллаб бўлмайди. Рискларни ажратиш деганда, молиялаштириш манбаларининг ҳаракатидаги оғирликни қарздорнинг ўзи билан биргаликда бошқа бир неча инвесторлар ўртасида бўлиниши тушунилади. Йирик қарздорларнинг лойиҳаларини молиялаштиришда бу табиий, бу амалиёт кичиқ тадбиркорлик доирасидаги тадбиркорлар учун кенг тарқалмаган. Бу шу билан боғлиқки, сўралаётган кредитнинг чегараланган суммасида инвесторлар ўртасида рискларни тақсимланиши ва назорати бўйича операцион ҳаражатлар банк кредитлаш рискини камайтиришга қилинадиган иқтисодни ошириши мумкин. Инвестицион кредитлашда рискларни тақсимлаш шаклларидан бири кредит бўйича кафолатни жалб қилишдир. Одатда, бу лойиҳа қийматининг тахминан 50%идан 2/3 қисмигача ва кредит қийматининг 75-80%ини қамраб олади. Рискни тақсимлаш шаклларидан бири бўлган рискни бўлиниши кичиқ тадбиркорлик сферасига йўналтирилаётган кредит ресурслари учун айниқса ҳарактерли бўлиб, бунда ресурслар бевосита қарздорларга эмас, балки кичиқ бизнес эҳтиёжлари учун мўлжалланган ва ишлаб чиқилган йўналишлар, кадрлар ва бошқаларга эга бўлган оралиқ молиявий институтларга йўналтирилади. Бундай институтларга кичиқ корхоналарнинг кредит бирлашмалари, хусусий тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш ҳудудий фондлари, тадбиркорлик субъектларига маълум хизмат турларини кўрсатувчи лизинг компаниялари киради. 5.Дельфи услуби. Сезувчанлик тахлилини, сценарий ва тава к калчиликни Монте Карло усули ва бошқалар. Инвестиция лойиҳаси риски ва у билан боғлиқ йўқотишлар эҳтимолини аниқлашнинг бир неча усуллари мавжуд. 1) Объектив усул , бу лойиҳада бўлиш эҳтимоли бўлган йўқотишлар ва уларнинг давр оралиғини аниқлигидир. Бу оралиқни аниқлаш риск даражасини камайтиришга ёрдам беради. Йўқотишлар оралиғини қуйидаги формула билан аниқланади:; С ЙХ Й  (11.1) бу ерда, Й – йўқотишлар оралиғи даражаси; ЙХ – йўқотишларга олиб келувчи ҳолатлар сони; С – статистик таҳлил қилинаётган ҳолатнинг умумий сони. 11.2. Фараз қилайлик, инвестицияга йўналтирилган маблағ бўйича 200 ҳолатдан 80 ҳолатда 25 минг сўм фойда олмаслик мавжуд. Бунда йўқотишлар оралиғи даражаси (80:200)=0,4 ташкил этади. Инвестиция лойиҳаси бўйича оралиқ йўқотишлар даражаси ва у билан боғлиқ риск даражаси жуда юқори чиқиши мумкин, яъни йўқотишлар оралиғи даражаси О<Й<1 оралиғида бўлади. Агар йўқотишлар оралиғи даражаси «О» сонига яқин бўлса, лойиҳа бўйича риск даражаси шунча кичиқ бўлади. 2) Субъектив усул , бунда инвестиция лойиҳасидаги барча мезонлар бўйича маълумотлар таҳлил қилиниши лозим. Бу усул рискни таҳлил қилувчи экспертларнинг, молиявий маслаҳатчиларнинг малака даражасига асосланади. Бу усулда кўрилиши мумкин бўлган зарарлар эҳтимолини иккита мезон ёрдамида баҳолашга асосланган: а) Кутилаётган ўртача қиймат; б) эҳтимол қилинган натижанинг ўзгарувчанлиги. Кутилаётган ўртача қиймат тушунчаси , бу лойиҳа бўйича вазиятнинг ноаниқлиги билан боғлиқ бўлиб, эришилиши мумкин бўлган барча натижаларнинг ўртача қийматидан иборат. Инвестиция лойиҳаси бўйича эҳтимол қилинган натижалар х 1 ва х n қийматга эга бўлса, уларнинг ҳар бирининг эҳтимоллиги р 1 ва р n бўлса, кутилаётган ўртача қиймат ) (_ _ х р У қуйидагича бўлади: n n x р х р х р х р У       ... )( 2 2 1 1 _ _ ; (11.2) Мисол. 11.3. Фараз қилайлик, инвестицияга йўналтирилган маблағ бўйича 120 ҳолатда, яъни 48 ҳолатда 25 минг сўм (эҳтимоли 0,4), 36 ҳолатда – 20 минг сўм (эҳтимоли 0,3) ва 36 ҳолатда – 30 минг сўм (эҳтимоли 0,3) фойда олинган бўлса, кутилаётган ўртача қиймат қуйидагича бўлади: . 25 9 6 10 )3,0 30 3,0 20 4,0 25( ) (_ _ мингсум мингсум мингсум мингсум мингсум мингсум мингсум х р У            Кутилаётган ўртача қиймат – мавжуд қийматларга сон жиҳатдан ўртача таъриф беради ва бирор бир лойиҳага қўйилган маблағ томонига ёки фойдасига ёндашишга йўл қўймайди. Шунинг учун инвестиция лойиҳаси бўйича қарор қабул қилишдан олдин эҳтимол қилинган натижанинг ўзгарувчанлик даражасини аниқлаб олиш лозим. Олиниши мумкин бўлган натижаларнинг ўзгарувчанлик даражаси кутилаётган натижанинг ўртача қийматидан қай даражада фарқ қилишини кўрсатади. Буни аниқлаш мақсадида икки хил математик мезон қўлланилади. Булар дисперсия ва ўртача квадратик фарқланишдир. Дисперсия – бу ҳақиқий эришилган натижалар ўртача тортилганининг ўртача кутилаётган натижалар фарқланиш квадратининг кўзатувлар сонига нисбати билан ифодаланади, яъни      N n x x 2_ 2 ) (  ; (11.3) бу ерда, σ 2 = дисперсия х – ҳар бир кўзатилаётган операция бўйича кутилаётган натижа_x - ўртача кутилаётган натижа, n – операциялар ёки кўзатувлар сони. Ўртача квадратик фарқланиш , бу дисперсиянинг квадрат илдизи бўлиб, қуйидагича аниқланади:      N n x x 2_) (  ; (11.4) Бу кўрсаткичлар абсолют ўзгарувчанлик параметрларидир, яъни олинадиган натижанинг ўзгарувчанлик даражасининг абсолют миқдорини аниқлайди. Инвестиция лойиҳаси бўйича олинадиган натижаларнинг ўзгарувчанлик даражасининг нисбий миқдорини вариация коэффициентини ҳисоблаш орқали аниқланади. Бу кўрсаткич қуйидаги формула билан ҳисобланади: % 100 _    x V  . (11.5) V – вариация коэффициенти, - % σ – ўртача квадрат фарқланиш _x - ўртача кутилаётган қиймат. Вариация коэффициенти 0 дан 100% гача ўзгариб туриши мумкин. Вариация коэффициенти қанчалик юқори бўлса, фарқланиш ёки риск даражаси шунчалик юқори бўлади. Вариация даражасини баҳолашда қуйидаги интерваллардан фойдаланилади, яъни 0 дан 10% гача – кам фарқланиш; 10 дан 25%гача – меъёрида фарқланиш; 25 дан ортиқ - юқори фарқланиш. Инвестиция лойиҳалари бўйича риск даражаси вариация коэффициентига тўғри пропорционал. Энди юқоридаги кўрсаткичлар асосида инвестиция лойиҳалари бўйича қўйилган капиталнинг ўртача квадратик фарқланишини аниқлашингиз мумкин. 2 - жадвал А ва Б инвестиция лойиҳаларига қўйилган капиталнинг дисперсияси (рақамлар шартли) № ҳоди са Олинад иган фойда (х), минг сўм Кўзати в ҳолатлари сони ( n ) (x - _x ) (x- _x ) 2 (x- _x ) 2 · n A – лойиҳа 1 2 3 25 20 30 48 36 36 - -5 +5 - 25 25 900 900 _x =25  120 N  1800 Б- лойиҳа 1 2 3 40 30 20 30 50 20 +10 - -10 100 - 100 3000 2000 _x =30  100 N  5000 А-Инвестиция лойиҳасига капитал қўйилишнинг ўртача квадратик фарқланиши, . 87,3 120 1800 мингсум минг     Б – инвестиция лойиҳаси бўйича: . 07,7 100 5000 мингсум минг     У ҳолда А ва Б инвестиция лойиҳаларига қўйилган капитал бўйича вариация коэффициенти қуйидагича: А - лойиҳа бўйича, % 48, 15 % 100 25 87,3      мингсум мингсум V Б – лойиҳа бўйича, %. 57, 23 % 100 30 07,7      мингсум мингсум V Олинган натижалар шуни кўрсатадики, А-лойиҳа бўйича вариация коэффициенти – 15,48%га тенг бўлса, Б-лойиҳа бўйича кутилаётган даромад қисман юқори бўлса-да, бу лойиҳа бўйича капитал қўйишда вариация коэффициенти 23,57%ни ташкил этади, яъни лойиҳани молиялаштиришнинг рисклилик даражаси А-лойиҳага нисбатан 1,5 марта юқори. Шунинг учун риск даражасига қараб, А-лойиҳани молиялаштириш мақсадга мувофиқдир. Инвестиция лойиҳаларига капитал қўйишнинг ўртача квадратик фарқланиши ва вариация коэффициентини бошқача ҳисоб-китоб усулидан фойдаланиш мумкин, яъни ;) ( ) ( 2 min _ min 2 _ max max 2 x x P x x P      (1 1 .6) 2   % 100 _    x V  (1 1 .7) бу ерда, maxP - максимал даромад (фойда) олиш эҳтимоли; maxx - максимал даромад (фойда) миқдори; _x - ўртача даромад (фойда) миқдори; minP - минимал даромад (фойда) олиш эҳтимоли; min _ x - минимал даромад (фойда) миқдори; Юқоридаги маълумотлар асосида, А – лойиҳа учун:   мингсум мингсум 15 ) 20 25(3,0 ) 25 30(3,0 2 2 2       мингсум 15  = мингсум 87,3 % 48, 15 % 100 25 87,3      мингсум мингсум V Б-лойиҳа бўйича: . 60 30 30 100 3,0 100 3,0 ) 20 30(3,0 ) 30 40(3,0 2 2 2 мингсум мингсум мингсум мингсум мингсум мингсум мингсум мингсум мингсум              мингсум 60   = мингсум7,7 %.6, 25 % 100 30 7,7      мингсум мингсум V Олинган натижалардан шуни кўриш мумкинки, эҳтимоллиги бир хил вазиятда даромад олиш интервалнинг катта фарқланиши лойиҳа бўйича риск даражасининг юқори бўлишига олиб келади. Бу ҳисоб-китоб бўйича ҳам А-лойиҳага қўйилган капитали кам рисклигини аниқлаш мумкин. Инвестиция лойиҳалари бўйича рискларни таҳлил қилишда юқоридаги усуллар асос бўлиб, улар эҳтимоллик назарияси қоидаларига асосланган. 6. Рискка тортилганлик Хар бир бизнес маълум хусуси я тга, харатерга эга асослари билан боғлик рискни махсус формаларига дучор бўла ди , у холда сизда махсус рис к ка тортилганлик мавжуд бўлади. Мисол, агар сизни ишга вақтинчалик қабул қилишди, у холда сизни ишдан б ў шатиш рискини тортилганлик даражаси юқори. Агар, сиз катта университетда штат бўйича ў китувчисиз, у холда сизни ишдан б ў шатиш рискини тортилганликк даражаси та ққос лаганда камрокдир. Агар сиз фермерсиз, у холда бу ғ дой хосилини бўлмаслик рискига тортилган, худди шундай бу ғ дойга бўлган бахолар и ни тушиш риски хам шундайдир. Агар сизни бизнесингиз товарни эскпорт ва импорт билан боғлик бўлса, у холда алмаштириш курсини ёмон томонга ўзгариш риска тортилган. Агар сизни уйингиз ёнгинга, сув остида колишга, ўғ ирланишга, ер қ имирлаш бўйича риска тортилган бўлса, у холда уйингизни бозор бахоси тушиб кетади. Шундай қилиб, риск активларни бошқариш ва шартномаларни бажариш билан боғлик бўлиб, буни бошқа омилларни хисобга олмай , уни бахолаш қийин жараён ёки абстрактли . Бир хил шароитда у ёки бу мулкни сотиб олиш ёки сотиш сизни риска тортилганлигинизни оширади, бошқа холларда мазкур операциялардаги рискини камайтириш мумкин. Мисол, агар мен ўз хаётимни су ғу рталаш мақсадида суғурта полисини сотиб оляпман, мен ўз оилам учун рискни камайтиряпман, чунки агар менинг фавкулотда ги ў лимим бўлиб қ олса, суғурта пулини т ў ланиши оиламни қисқараётган даромадини маълум қисми компенсациялаяпти. Агар кишилар, мисол мен билан туғилиш им билан яшаш им ўртасидаги боғлик бўлмаса, у холда улар мени хаётимни суғурта қ иляпти, у холда менинг оилам учун рисклар камаймайди. Худди шу вақтда улар, маълум давр ичида ў лишимни белгилашади. Ёки, мисол учун, фермер унда қайсики я қ ин кунлар ичида бу ғ дой пишиши етиляпти, уни сотиш бўйича кат ъ ий белгиланган бахода маълум муддат ичида келгусида шартнома тўзиляпти. Шундай шартнома лар рискни камайтириш учун хизмат қилади. Кимни омоборхонасида бу ғ дой бўлмаса, мазкур шартномаларда т у зилса, бу ғ дой тушиши учун олиб сотиш орқали бу ғ дойни бахоси тушиши мумкин . Олиб сотишлик ёки бозорли ў йинда инвестор бўлиб, уни у ёки бу риск турига тортилганликни оширувчи ўзининг харак а тлар и билан боғлиқ холатини оширишга ишонган холда қабул қ ил ади. (Чайқовчига қарама қаршилик хедже ): Сотиб сотувчиларни карама каршилиги хедже: (hedger) —бу инвестор бўлиб, унинг харакати риска тортилганликни камайтиришга қаратилган. 7. Риск ва иқтисодий карорлар. Айрим молиявий қ арорлар, мисол учун турли хил рисклардан суғурта шартномалари қ андай ва қайси суммада т у зиш жараёни тўғридан тўғри рискни бошқариш б илан боғлик.. Биро қ умумий характерга эга бўлган к ў п қ арорларда турли хил активларга маблағ қўйиш, жумладан; жам ғ ариш ва инвестициялаш тўғрисида, молиялаштириш учун қ арорлар хам маълум риск даражасига э га хисобланади. Шунинг учун буларн и маълум даражада рискни бошқариш бўйича қ арорлар қабул қилиш киради. Тортилганлик сифатида уй хўжаликларни ўзини химоялаш даражасини ошириш мақсадида пул жам ғ аришини кўриб чиқамиз. Шунинг учун келгусидаги кўринмаган харажатларни қ оплаш усулларидан бири бўлган активларни сотиб олинади. Иқтисодчилар буни огохлантирувчи жамғарма (precautionary saving).деб юритадилар. 5 бўлимда биз, хўжаликлар хаёт давомида ўз жамғармаси хақида оптимал қ арор қабул қилишда пулни даврий қиймати концепциясидан фойдаланиш мумкин. Биро қ бу тахлилни бажаришда, биз хеч қ ачон қилинмаган оилани хақиқийдунёсидаги риск омили ва огохлантирувчи жамғармани четда қ олдирдик.Бу бўлимда қабул қилаётган оилами, корхонами, давлатми, ким бўлишидан катъий назар айрим молиявий қ арорларга рискни таъсирини ў ргана м из. Молиявий тизимни охирги функцияси – уй хўжаликларнинг маблағларини i ни турли хил активларга жойлаштириш ва истеъмолини оптимал структурасини шакллантиришга олиб боради . Корхона, давлатга ўхшаш иқтисодий субъектлар бу охирги функцияни амалга оширишни енгиллаштирувчиси, албатта биринчи навбатда мавжуд. Шунинг учун, уларни реак ц иясидаги риск ларни хисобга олган холда молиявий-иқтисодий тушунмаган кишиларни, маълум тамойиллар орқали оптимал ишлаш га тушун ч а берамиз. 8. Хўжалик дучор бўлган рискни турлари. Умуман олганда риск бир неча хиллари мавжуд бўлиб , б улардан қайсики хўжаликлар тўғри келувчи қўйидаги 5 турини кўриб чиқамиз. • Ў лим, мехнат кобилиятини йу қ отиш, касаллик риски. Кутилмаганда касаллик ёки бахтсиз ходиса лар натижасини даволаш, касалга қ араш, ёмон холатлар окибатидаги ишлаш кобилиятини тиклагунга қадар манбаларни йу қ отишга олиб келувчи қўпроқ харажат қилишга мажбур қилади. • Ишсизлик риски . Бу риск оила аъзоларини бирини иш йукотиши билан боғлик. • Узоқ муддат истеъмол товарларига эгалик қилиш билан боғли қ риск. Бу риск зарарлар келтири б, узоқ муддат уйга, машинага ва бошқа товарларга эгалик қилиш билан боғлик хисобланади . Зарарлар фавкулотдаги холатлар натижасида хам бўлиши мумкин- ёнгин ёки ўғ рилик-ёки жисмоний эскириш ва бошқалар. • Бошқа кишилар-субъектлар олдидаги жавобгарлик б илан боғлик риски. Бу риск молиявий характерга эга бўлиб, сизни харакатингиз орқали келтирилган зарардир. Мисол, сизни эхтиётсизлигингиз орқали автомобил аварияси бўлди. • Молиявий активларга қўйилмалар б илан боғлик риск. . Бу риск, агар уй эгаси турли хил молиявий активлар га эгалик қилаётган бўлса, худди оддий акция ёки қ ат ъ ий даромадга эга қимматли қоғозларга ўхшаш, деноминирован бир ёки бир неча валюталарга қўйилса ортиб боради. Бундай турга эга рискларни манбаси, мумоала да ги қимматли қоғозларни чи қ арувчи иқтисодий субъект, корхона ёки давлат дучор бўлган холатларни ривожлантиришдаги ноаниликлар хисобланади. Уй хўжаликлар дучор бўлган рискларни тури ха қ и қ атда унинг барча иқтисодий қ арорларига таъсир этади. Кўриб чиқами, мисол учун бир инсон-киши олий маълумот олиш учун пул сарфлашга қ арор қил ди . Бир 5 бўлимда, риск омили инкор - чегаралаб қилиб пулни қийматини келгуси даромадлар орқали бахоладик. Бу хам етишмагандек, зарур сабаб мавжуд бўлиб, бу маълумот олиш учун пулни қўйсин: бу кишилик капиталини самарасини оширади. Киши олган мълумот олишга нисбатан қўпроқ ишсизлик рискига қ арши юту қ ли туриш яхширо қ дир. 9.9. Компания лар учраган риск турлари. Компания ёки фирма – асосий ва биринчи функцияси бўлган хизмат к ўр сатиш ва товар соту в чи корхонадир. Хохлаган корхона фаолияти тури турли хил риск даражалари б илан боғлик. Риск хохлаган бизнесни зарур ва асосий қисми бўлиб киради. Компаниянинг тадбиркорлик рискини турлари ўзини харакати билан бирга хар бир субъектлар нуқтасига етиб борувчи асосий фаолият билан боғли қ жараёндир: акционерларга, кредиторларга, мижозларга, товар жунатувчиларга, мавжуд ходим ва хукуматлар шулар жумласидандир . Бу вақтда компания, молия тизими ёрдамида рискни ў тказиши мумкин, қайсики бошқа иштирокчилар хам дучор бунга бўлади. Махсус молиявий компаниялар мисол учун суғурта компаниялар рискларни ў тказиш ва бирлаштириш бўйича хизматларни бажаради. Умуман олганда барча рисклар компания иши б илан боғлик бўлиб , бу ахолини шубхага ( порождаются ) солади. Кўриб чиқамиз, мисол, нон бўлочкалари ишлаб чиқариш б илан боғлик риск л ар. Нон ишлаш заводи компания сифатида ўз фаолияти б илан боғлик бўлган қ у йидаги рискларга дучор бўлади. • Ишлаб чиқариш билан боғли қ риск. • Ишлаб чиқарилаётган товар лар га бахоларни ўзгариши билан боғли қ риск. • Ишлаб чиқариш омилларига таъсир этувчи бахони ўзгариши. Тадбиркорликка кириш риски нафакат нон заво ди эгаларини, б а лки улар нинг барчасини зимммасидадир . Рискни қисми ўз навбатида менеждерлар ўз ва компания ходим(персо н ал)лари зиммасига олади. Агар компанияни даромади паст ёки агар ишлаб чиқариш технологияси ўзгарса улар иш ха қ ини йу қ отиш рискига дучор бўлади, айрим холларда умуман ишини йу қ отиши хам мумкин. Заводни ихтисосли рахбарли ги учун маълум рискни бошқариш зарур. Завод менеджери турли хил усуллар орқали мавжуд риск турларини бошқаради: мисол, уни етиштиришдаги рискни камайтириш мақсадида омбо р хонада захира ни са қланиши . Уларни махсулотига талаб бўлган прогнозини хисобга олиб, маркетинг фирма доимий мижоз бўлиши учун ёки жихоз учун тайёр эхтиёт қ исм захира кўринишда ушла б туриши мумкин. Шунингдек, жихозни ўғ ирлаш ёки персонални ишлаб чиқариш трамваси холатлари б илан боғлик рисклар учун суғурта полиси сотиб олиш хам мумкин, Айрим рискларни камайтиришни усуллари хам мавжуд: форвардли, фючерсли ва опционли бозорлардаги мос товарли, чет э л валютаси ва фоиз ставкали шартномаларни т у зиш ёки бевосита истемолчи ва жунатувчилар ўртасида фиксирланган бахолар хақидаги шартномалар шулар жумласидандир. Рискларни камайтириш бўйича чора тадбирларга харажатларни акл б илан баланслаштириш – завод ни бошқариш лозим . Компанияларни ташкилий структураси ва хажми ўз ўзига риска тортилади. Завод турли хил хажм ва формаларда бўлади. Бу бир томондан- кичиқ заводлар ва магазинчалар бўлиб, буни қайсики, ўзлари оиласи билан эгалик қилади ва бошқаради. Бошқа томондан, -буюк корпорациялар, мисол учун Continental Baku Company бўлиб, минглаб ишчилари билан мехнат қилади, акционерлари ундан хам қўпроқ. Буюк корпорация кўринишдаги масштабли корхоналарни аксосийларидан бири, бизнесни амалга ошиишда бахоли, истеъмол, ишлаб чиқариш билан боғлик рискларни яхшилашдан иборат. 10. Рискни бошқаришда давлатни роли. Рискни бошқаришда давлат барча даражаларда асосий рол уйнайди. Давлат айрим рискларни й ўқ отади ёки қайта тақсимлайди. Кишилар табий офат, турли хил фавкулотдаги бахтсиз ходисалар ва бошқалар бўлганда хукуматдан молиявий ёрдам сифатида хукуматни химояси да бўлади. Иқтисодий ривожлантиришда давлатни иштироки капитал қўйилмалар рискини солиқ тўловчилар ўртасида тенг тақсимот сифатида бўлади. Хукумат чиновниклари айрим холларда ўзини рискни стратегик бошқариш орқали амалга ошириш учун молиявий тизимдаги бозор ва институтлардан фойдаланилади. Нодавлат корхонаси бўлган компания билан боғлик барча рисклар охир окибатда ахоли зиммасига тушади. Давлат ахолига табий офатдан суғурта қилишни таклиф этса ёки банклар жамғармаларни қайтаришдан отказ қ илса, бу хол ишларимиз га бир томондан давлатимиз томонидан химоя бўлса, бунга қўшимча равишда риск учун салбий холатлар юзага чиқади.Демак риск холатлардаги қарама қаршиликлар орқали юзага чиқади. 11. Рискни бошқариш Мисол учун, сизни банкет ўтиришингиз омборчи учун имконияти йук, мос холда холатларни ривожланишидаги ноаниқликларни хисобга олиш керак. Бундан ташқари, сиз овқат етиши учун етарли захира тайёрлашни, қайсики барча мехмонларга етиб, бу муаммоли холатдан чиқиб кетиш учун сиз хохлаяпсиз. Бу холатда сизни ихтиёрингизда қайсики маълум харажатлар билан боғлиқ неча хил вариантларингиз мавжуд. Биз бу рискларни камайтириш мақсадида асосан факт қўшимча харажатлар билан боғлик бўлиб, рискни камайтиришлар ўртасида самара ўртасидаги қарама- қаршиликка (копромиссга) борамиз. Қарама қаршиликни ишлаб чиқиш жараёни зарур мазкур харажат ва уни ўртасида самарали баланс ютуқларига йўналтирилади, шунингдек инвестицион рискларни бошқариш билан боғлик қарорлар қабул қилишга йўналтирилади. (risk management). Ахолининг фикрлаш вақти келиб, рискни камайтириш учун қимматли қорор қабул қилиш учун чоралар курсин. Бу ўз навбатида салбий прогноздан сўнг уларни шубхаланиши табии бўлиб, бу тасдикланмади. Шу вақтни ўзида бахоларни иккинчи марта ўсиши вақтида, агар сиз рискли акцияларни сотдингиз, сиз ўз вақтида карорингизни (омадли) натижаси сиз учун омад келтиради. Бирок, бу маълум ноаникликларни йукотиш чораларида барча ноаниклик билан боғлик бўлган карорларни эслаш керак. Қарор қабул қилиш вақтда асосан маълумотлар асосида қабул қилиш мумкинлигини хисобга олиш керак, Бизнинг барчамиз «катъий берилган акл - заковат » ( &#34;крепки задним умом&#34; ) ва хеч к им аник прогноз беришга ожиздир. Мазкур амалиётда имкониятни кўришни қ аерда тугаши ва оддий омадни бошланишини ани қ лаш қ ийиндир. Ани қ ланиши бўйича рискни бошқариш бўйича қ арорлари ноани қ лик шароитида қабул қилинади, мос холда холатни ривожлантиршни бир неча вариантлари маждуд. Охирги натижада, факат би т та вариант жорий этилади. Ахамиятсиз қ орорларингизни барчасини хатоли деб айбламаслик керак, чунки қ арор қабул қилган вақтда маълумотлар олингандан сўнг кўринади. Рискни бошқариш бўйича қ арорни адекватлиги қ ачонки мазкур қ арорлар қабул қилинган рухсат асосида маълумотлар орқали (в свете) кўриб чиқилади. Мисол, агар, сиз ё ғ маётган ём ғ ирни ё ғ ишини эхтимол қилмай уйидан чиқишда зонтик олмай чиқсангиз, у холда сиз ўзингизни тўғри қ арор қилганлигингизни ишонтириш қилиш шарт эмас. Бошқа вариант: мисол учун барча мете о маълумотчилар юқори ём ғ ир бўлиш эхтимолини айтмокда, а сиз зонтикни олмадингиз. Агар ёмғир бўлмаса ўзингизни мудрийлигингизни ва олдиндан кўра билишлигингизни мақтовга шошилманг. Сиз оддий бахтлисиз. Рискни бошқариш жараёни - бу рисни ишлаб чиқиш ва қабул қилишда уни энг ками миқдорига тушуриш тахлилларининг систематик ишидир. • Рискни ани қ лаш • Рискни бахолаш • рискни бошқариш усулларини танлаш • Танланган усулларни амалга ошириш. • Натижаларни бахолаш 12. Рискни ани қ лаш Рискни ани қ лаш иқтисодий субъектларнинг қайси объектлар рис к ка қўпроқ тортилган тахлилида к орхона ва хўжаликлар ўзи дучор бўлган рисклар бўйича хисобот бермайди. Мисол, инсон синиқ( трамва ) ва кассаллик бўйича иш кунидан қ олмаган, бу хо л да у ишсизлик қ облияти риски ха қ ида ў йлаши хам мумкин эмас. Балким, ишсизлик қ об и лиятин и йу қ отишни суғурта қилиш фикри ечилмо қ да. Бошқа томондан, рискнинг турлари мавжуд, Мисол, к ў п якка кишилар х е ч кими учун ғ ам ташвиш қ илмайди, ўз жамғармасини пенсион фонда суғурта бадалларини ў тказиб, кейин пенсия вақтида т ў планган суммасидан фойдаланадилар. Агар шундай кишилар пенсияга чиқкунга қ адар ў либ қ олса, фонддаги унинг суғуртасини умумий суммаси ўз хисобига ў тказилади. Мос холда, агар якка кишиларни қ арамо ғ ида киши ва меросхўрники бўлмаса, унга бундай химоя керак эмас.Рискни ани қ лашни самараси учун бунга таъсир этувчи барча омилларни муаммоли рискни кўриб чиқиш зарур. Тахлил этамиз, мисол, фонд бозоридаги операциялар билан боғлик инсон риски. Агар сиз биржа брокери бўлиб ишлаётган бўлсангиз, у холда сизни келгуси даромадингиз фонд бозоридаги ишларга боғлик бўлади. Сизни ўз имкониятингиз ва мехнат қ облиятингиз( ёки кишилик капитали )дан келаётган даромад сизни фонд бозоридаги активлигингизга боғлик бўлади: мос холда сизга қ олган капитал акцияси( пул кўринишда )га жам ғ арма қўйиш зарур эмас. Даромад, сизни фонд бозоридаги активлигингизга боғлик бўлиб, сизни мехнат янгиликлар ва имкониятларини қўллашингизга боғлик. Бошқа томондан, сизни ў рто ғ ингизга- хукуматни ишчисидир. Кўриб чиқамиз, мисол учун ноани қ лик компания фаолиятига таъсир этувчи валюта курсини ў йнаши б илан боғли қ бўлиб, бу қайсики чет э л валютасида фиксирланган бахолар бўйича хом ашёни сотиб олади ва ўз махсулотини чет элга сотади. Компания ме не джери учун валютани алмаштириш курси билан боғлик ноаникликни таъсир этишини кўриб чиқиш лозим эмас , факат компания савдо тушуми ва унга этилган харажатлари хисобга олинади . Компания акциясини барча ушловчилар учун мазкур ноани қ ликни таъсири ахамиятли хисобланади-компания даромад-харажатлар. Компания даромади ва харажатлар ўртасидаги фарқ унчалик фарқ қилмаса хам алмаштирш курси билан бу нолга тенг бўлса хам боғлик бўлиб компаниядаги ноаникликни умумий ми қ дорига таъсир этади. Фермерлар билан бўлган мисолни кўриб чиқиш мумкин, келгуси хосилни хажми ва бахоси кимнинг даромадига бу ноаниқлик таъсир қилади. Мисол учун хама вақт бугдой хисилининг центнерини камайиши, бахоларни ортишига олиб боради, фермер даромади(махсулотни барча сонига бахони тенглаштириш )ни доимий хажми мавжуд. Фермер иккала рискка хам дучор бўлган- бахоси ва сони рискларга, умуман даромадини умумий миқдорига қараб хеч қандай риск йуқ хам дейиш мумкин. Бунда хам фермер 2 ала риска тортилган; 1- бахо риски; 2- сонли риск, фермерни умумий даромадидаги риски бўлмаслиги мумкин. Фермер товарларининг бахолар и ни ўзгариш риски ни камайти р иш бўйича қ арама қ арши тадбир қабул қ ил ин са, у холда тескари самара бериши мумкин- уни умумий даромад хажмига нисбатан ноани қ лиги ортади. Рискларни турларини самарали ани қ лашда, қўпроқ уни мазкур корхона учун риск потенциал турларини келтирилган руйхатини т у зиш зарур ва булар ўртасидаги боғли қ ликни хам. 13. Рискни бахолаш Рискни бахолаш - бу рискни турлари билан боғлик, қайсики рискни бошқаришни 1 чи этапида аниқланган сонли харажатларни аниқлашдир. Мисол учун, эндигина колледжни тугатган ёш якка-ягона аёлни иш фаолиятини бошланишини кўриб чиқамиз. Колледжда ўқиётган вақтда у ота оналарини касалдан суғурта қилган, энди унинг ўзида суғурта йўк, шу сабабли у аёлдаги касалликнинг асосий рискидир. Унинг риска тортилганликни бахолаш учун маълумотлар зарур? Уни қайси ёшида касал бўлиш эхтимоли қ андай . Т ў лаш учун мос маълумотлар олиш та ъ бий хол. Бундай маълумотларни та қ дим этиш –суғурта компаниясини асосий ва зарур бўлган биринчи функциясидир. Бу б илан математика ва статистика нуқтаи назаридан мавжуд махсус маълумотга эга мутахассис лар шу ғ улланади. У мазкур рискларни турлари ва бошқа шунга ўхшаш бахтсиз холатлар, касаллик эхтимолларини тахлил қилади ва маълумотларни тахлил қилиб, йиғади. Молиявий активлардаги инвестицион рискига таллукли, у холда уй хўжаликлари ва компаниялар эксперт маслахатларидан кам талаб қилади, қайсики у ёки бу риска тортилганлик даражаси аниклашга ёрдам беради ва икки хил активлар мисол учун акция ва облигацияларга инвестициялашдан даромад ва рисклар ўртасидаги нисбатни сонли томони кўрсатиб берилади. Бундай холларда асосан инвестиция бўйича ихтисосли маслахатчиларга, рискларни тўғри бахоловчи молиявий хизматлар кўрсатувчи молиявий фирма ва воситачилар хамда ўзаъро фондларга муражаат қилади. 14.Рискни бошқариш усулларини танлаш. Рискни камайтириш учун 4 та асосий рискни бошқариш усуллари мавжуд (risk-management techniques). • Рискдан қочиш • Зарарни камайтириш. • Рискни ўзига қабул қилиш. • Рискни ўтказиш Буларни кўриб чиқамиз. Рискдан қочиш (risk avoidance) — аниқланган-маълум риск турларига тортилмайди деган ақлли қарорлар қабул қилишдир. Кишилар маълум ишлаб чиқариш тармоғи ишидан кетиш билан боғлиқ қандайдир компания иши ёки қандайдир йўналиш билан боғлик холатлар бўйича, ўзини риска тортмаслиги мумкин, чунки улар нихоятда юқори риксли хисобланади. Бу рискдан қочиш хамма вақт хам бўлавермайди. Мисол, хар бир киши касал бўлиш рискига тортилади - бу оддий холат бўлиб, барча инсонлар касалланиши мумкин. • Зарарни камайтириш (loss prevention and control) –унинг натижаси (оқибати)ни камайтириш учун ва йўкотиш эхтимолини камайтириш учун қабул қилинадиган харакатлар йиғилади. Бундай харакатлар зарар бўлгунга қадар қилинадиган амаллар хисобланади. Мисол учун сиз касаллик рискини камайтирш учун, яхши овкатланиш, яхши дам олиш ва бошқа амалларни бажариш зарур. Агар сизда шамолаш вужудга келди, ётиб даволаниш режимига ўтиш ва натижада шамоллашни енгил ўтиб кетиши учун шароит яратган бўласиз. • Рискни қабул қилиш (risk retention) зарарни ўз маблағлари хисобига коплашдан иборат. Айрим холарда кишилар ўз ўзидан амалдаги риск хақида билмай, эътибор бермай колади. Шундай холатлар хам бўладики, кишилар билган холда шу рисккка Карши боради. Шундан айримлар ўз соглигини ўзайтириш учун ёки химоя қилиш учун ўз пулидан кочиб даволаниш суғуртасидан бош тортади. Оилани огохлантирувчи жамғармаси-рискни қабул қилиш Билан боғлик харажатларни енгиллаштирш учун асосий маблағдир. • Рискни утказиб юбориш (risk transfer) рискни бошқа шаксларга утказиб юборилади. Рискли қимматли қоғозларни кимгадир бошқасига сотиш ва суғурта полисини сотиб олиш-бундай стратегияни мисоли рискни бошқариш. Бошқа мисол, рискдан кочиш учун сиз хеч кандай харакат қилмаяпсиз, ва келтирилаётган зарарни кимнидир хисобига коплашни хисоблаяпсиз- уйлаяпсиз. Рискни утказиб юборишни 3 усул ёрдамида амалга оширилади: хеджирлаш, суғурталаш и диверсификациялаш. . 15. Натижа лар ни бахолаш Рискни бошқариш –бу қайсики карор қабул қилаётганда карама Карши бўлган динамик жараён бўлиб, бу доимий қайта кўриб чиқарилади ва тахлил этилади Вақт кетаверади, мажбуриятлар ўзгаради ва бошқача жавобгарликка ў тади: янги рисклар ани қ ланади ёки янги рисклар тури ха қ ида маълумотлар ёки рискни бошқариш стратегияси орзонлашади. Мисол, келгусидаги якка кишилар хаётни суғурталашдан воз кечиш ха қ ида қ арор қилишнгиз, а хаёт-холатлар ўзгармокдаки, сиз уйландингиз ва фарзандлар кўрдингиз - бу қ арорларни ўзгартиришга олиб келади. Ёки акцияга қўйилган сизни инвестицион портфелингиз улушини ў лчаш хақида қ арор қабул қилишингиз лозим . 16.Риск ўтказишни уч схемаси Рискни бошқаришни 4 усули ичида рискни бошқа шахсга ўтказиш ёки умуман ўтказиб юбориш шундай риск турига кирадики бунда молиявий система асосий рол уйнайди. Рискни ўтказишни асосий бош усули –бу қайсики унинг манбаси хисобланган активларн и сотиш хисобланади. Мисол, уй эгаси камида 3 рискка учрайди: ёнгин, табии офат ва мулк бахосини тушиши. Уйни сотиб, унинг эгаси барча рисклардан қу тилади. Мисол учун, бирок, хеч ким рискли активларини сота олмайдими хам сотишни хохламайди хам. Бундай холатда бундай рискларни бошқариш мумкин, факатгина бошқа усуллар ёрдамида. Мисол учун, агар уй эгаси ёнгин ва табиий офатдан суғурталанган бўлса, у холда у мулкни бахосини пасайиш рискини ў зида қ олдиради. Риск ў тказишни фарқланувчи 3 усули риск ў тказишни 3 схемаси дейилади: бу хеджирлаш,суғурталаш ва диверсификациялаш. 17. Хеджирлаш Рискни хеджирлаш –рискни камайтириш учун зарар келтириш харакатлари билан боғлик бўлиб, шу вақтнинг ўзида даромад олиш имкониятсизлигига олиб боради. Мисол, агар фермер мазкур асосий бўлган бахоларни пас а йиш рискидан қ очиб келгусидаги бу ғ дой хосилини фиксирланган бахода сотади, у холда у хосилни ў риш вақтида бахоларни ўсиши билан боғлик бўлган қўшимча даромадни камайтиради. Фермер бу ғ дойни бахолар ини пасайиш рискига тортилишини хеджирлаяпти. Агар сиз жўрналга обуна бўлишни 1 йиллик эмас , 3 йиллик бўлганингиз, у холда обуна учун бахоларни ўсиш имконияти ни су ғ урт алади гиз. Сиз зарарлар рискидан қ утилишга харакат қилиб, қайсики обуна учун бахоларни ўсиш натижасидаги зарарга олиб борасиз, а сиз агар обуна арзонлашса хеч нарса ютмайсиз. 18. Суг у рталаш Суғурталаш зарардан кочиш макадида сугутра бадали (суғурта учун тўлов бўлиб, бу қайсики бахо) ёки премиясини тўлашдир. Суғурта полисини сотиб олиш билан сиз, суғуртани йуклиги билан боғлик буюк зарарни келтириш эхтимолини кафолатланган харажатларга алмаштиришга борасиз. Мисол, атомобил сотиб олсангиз, бахтсиз ходисалардан химоялаш учун бирор хил суғурта турига аъзо бўласиз. Бугун суғурта взноси 1000 долл га тенглашади. Буни тўлаб, сиз 1 йилда келаётган зарарни суғурта қилишингиз, қайсики кўрилмаган мажбуриятларни ёпиш учун харакат қиласиз. Кафолатланган 1000 долл харажат бошқа минглаб дол..га эга катта харажатли эхтимолга алмашади. Хеджирлаш ва суғурталаш ўртасида фундаментал фарқи мавжуд. Хеджирлашда даромад олиш имкониятлардан воз кечиб сиз келтирилган зарарли рискни бартараф этасиз. Сугуртлашда эса сиз суғурта взносини тўлаб, келтирилган зарарли рискни бартараф этиш билан бирга қўшимча даромад олиш имкониятини саклаб коласиз. Масалан, мисол сиз АКШ да яшаб экспорт –импорт операцияларини амалга оширувчи фирмага эгаси хисобланаси з. Сизга маълумки, 1 ойдан сўнг сиз 100   000 немец маркасини оласиз. Хозир 1 марка 1,50 долл туради, у холда 1 ойдан сўнг валюта курсини қанча бўлишини билмайсиз. Мос холда сиз учун к у рсли риски мавжуд. Бу рискни бартараф этиш учун хеджирлаш ёки суғурталашдан фойдаланиш керак. Хеджирлашда, сиз хозир 100   000 маркани фиксирланган бахода мисол учун ой охирида 1,50 долл меёрида сотиш учун шартнома т у засиз. Шартномани т у зиш, қайсики марка курсини тушишидан сизни химоя қилади, сиздан хеч нарса кетмайди, факат сиз бу вақтни ичида марка курси пасайса қўшимча даромад олиш имкониятидан бекор бўла с из, а кўтарилса унинг тескариси сақланиб қолади . Бошқа вариант: хозир суғурта взносини опцион «пут» бўйича қайсики мазкур 1 ой даврида сизни 100   000 марка пулингизни 1,50 долл АКШ бахосида сотиш хуқуқи орқали марка курсини пасайишни суғурталашингиз мумкин 2 . Агар марка курси 1,50 долл дан пасайиб кетса, у холда сиз аввалдан коплай олмайсиз, чунки бу 1 ой давомида ўз опцион «пут» шартномангиздан фойдаланишингиз мумкин ва маркани 1,50 АКШ доллар бахосида сотасиз. А агар марка курси ор т са, у холда сиз ўзингизни 100   000 маркангизни юқори к у рс бўйича сотаси з , натижада қўшимча даромад оласиз. 19. Диверсификация Диверсификациялаш (diversifying) – фа қ ат бир хил бўлган барча капитал қўйилмаларни концентрация қилиш ўрнига, куп рискли активларга эгалик қилишдир. Шунинг учун диверсификациялашда фа қ ат ягон а активларни турлари б илан боғли қ бўлган сизни рис к ка тортилганлигингиз чегараланади. 2 Опцион &#34;пут &#34; — это вид ценных бумаг, который дает своему владельцу право продать не активы за фиксированную цену, называемую ценой исполнения опциона, в некий определе срок или до него Установление цены опциона &#34;пут &#34; более подробно рассматривается в главе 15 Кўриб чиқамиз, мисол бизнес сферасидаги рискларн диверсификациялаш. Мисол учун, я қ ин бир неча йил давомида катта даромад олиш имконияти боғли қ наслли инженерияга асосланган, янги ликни шакллан тир иш учун биотехнология учун 100   000 долл. қўйишга эришмокчисиз. Агар сиз компанияларингиздан бири 100   000 долл қўйиб, қайсики янги препарат ишлаб чиқармокда, у холда сизни биотехнология учун инвестициянгиз факат концентирланади , а диверсификацияланмайди. Қўйилмани диверсификациялаш ху д ди фонд бозоридагига ўхшаш якка инвесторлар хам бажариши мумкин, хамда тўғри инвестиция орқали хам диверсификациялаш мумкин. Мана биотехнологияга сиз ўз инвестициянгизни қ андай диверсификациялашингиз мумкин. • Бир нечта компанияларга инвестиция қилиш, қайсики булардан хар бири янги бит т а препарат ишлаб чиқаради. Бит т а компанияга инвестироват, қайсики турли хил препаратлар ишлаб чиқарилади . Энди диверсификация қ андай қилиб сизни рискингизни камайтиришини кўриб чиқамиз. Бунинг учун, икки холатни таққослаймиз: 1-сиз бир хил янги препарат ишлаб чиқариш лойихасига 100   000 долл. қўйдингиз, 2- икки хар хил препарат ишлаб чиқариш лойихасига хар бирига 50   000 долл дан қўйдингиз. Агар, икала холатда хам қўйилмага нисбатан натижа оладиган ютуклар 4 маротоба қўпроқ бўлса, у холда кўзланган ютуклар бўлмаса барча инвестиция суммангизни йукотасиз. Унда, қўйган ягона препарат ишлаб чиқаришга қўйган 100   000 долл ингиздан ёки 400   000 долл оласиз, ёки умуман хеч нарса ололмайсиз. Агар ўз қўйилмангизни 50   000 долл дан и к кита препарат лойихаларига қўйиб диверсификация қилганингизда, натижа(зарар) унчалик аввалги холатдагидек билинмаган б ў лар эди - ё ки ишлаб чиқарувчилар 400   000 долл олиб ёки умуман натижа олмасди. Бирок, бу ерда ўртача эхтимоллик вужудга келади яъни ютуксиз би т та препарат ли фирма, а иккинчси эса юту қли фирма бўлиб, кўзланган натижага эришади. Бу холда тижорат ютуклари хар бир препарат учун абсолют коррелияция қилинади. Нима бўлганда хам диверсификация хисобига сизни рискингиз камайтир ил ди, бу и к кала риск бир бирини тўлиқ коррелияция қилмайди 3 . 20.Рискни ўтказиш ва иктисодий самара Рискни ўтказиш учун институционал механизм икки асосий усул орқали иқтисодиётни умумий самарасини оширади: улар ким рискни қабул қилишни хохласа шу субъектга ўтказишга олиб боради, ва мос янги рисклар билан бирга истеъмолчи ва ишлаб чиқариш сферасида маблағларни қайта тақсимлайди. Одамлар турли хил бизнеслар билан шугулланиш даврида риска торилганликни камайтириш билан бирга, уларнинг тадбиркорлик фаолияти активлашади, қайсики бу ўз ўзидан жамият учун фойдали. 21. Амалдаги рискни самарасини билиш –қабул қилиш Аввало биз ахоли ўртасида уларнинг барчаси фойдасига рискни қайта такисмлаш имкониятларини кандайлигини кўриб чиқамиз. Икки инвесторни турли хил иқтисодий холатларини гипотети к холатини кўриб чиқамиз. Биринчи инвестор –пенсия ёшида, қайсики жам ғ армасида 100   000 долл. мавжуд; бу даромадини ягона манбаси. Иккинчи инвестор- колледж талабаси, қайсики унда хам 1 0 0   000 дол жам ғ армаси мавжуд ва коллеж тугатгандан сўнг яхшигина иш ха қ ига эга бўлишни хисоблаяпти. Оддий холларда, пенсия ёшидагилар қўпроқ консерватив инвестор хисобланади, а талабалар қўпроқ агрессив хисобланади. 3 Точное определение статистического термина &#34;корреляция&#34; вы найдете в главе 11. Бошқача сўз билан айтганда, кутиш талаб қилинади ёки пенсия ёшидагилар ўз инвестициясидан келадиган даромадни хавфсизлигини биринчи навбатга қў яди, талабалардан эса биз юқори даромадни хохлаб атайлаб риска боришни кутдик. Мисол учун, пенсия ёшидагилар хозир инвестицион портфел шаклидаги унга қ олган я қ инда ў лган эридан қ олган меросини қў шган холдаги барча инвестициясини ушлаб туради, талабани барча молиявий холати банк депозит сертификатини ташкил этди, қайсики у бир неча йил аввал ота онасидан қ олган пул ларни олди. Икала холда хам ўз активларини алмаштирганда яхши бўлган б ў ларди, пенсия ёшидагида акция портфел шакллантирилган , а талабада эса депозит сертификати . Молия тизимни асосий асосий функцияси шундай рискларни ў тказиш хисобланади. Буни бундай холда қўйидагича бажарилади: пенсия ёшидагилар ўз акциясини сотади, талабалар уни сотиб олади. Асосан бу жараёнда бир нечта молиявий иштирокчилар иштирок этади. Мисол, пенсия ёшидагилар маълум брокер хисобига ўз акциясини ушлаб туради. Бу брокерга бериб , уни соттиради ва унга олган пулини банкнинг депозит сертифактига қўйишга рухсат беради, талаб а ўз навбатида банка ўз депозит сертификатини сотиб, тушган пул и га ўз брокери орқали акция сотиб олади. Операцияларни бундай тартиби шароитида икала томонни молиявий холатида хам шу вақтнинг ўзида ўзгар м айди, икала иштирокчи хам бажарилган операциялар қиймати ни тўлаш и шартми? ( банкларни комиссион ва брокер ва бошқалар). Талаб а ва пенсия ёшидагиларни хар бири 100   000 долл. активга эга, шу вақтни ўзида шартномалар тузилгандан сўнг хар бири шунча нарсага эга бўлади . Бу операциялар ягона мақсад учун амалга оширилди- хар бир томон ўзлари мақсади бўйича кутилаётган даромад ва риска эга шундай инвестицион портфел олишни талаб этади. 22. Маблағлар ва рискларни тақсимоти Энди ахамиятли лойихаларни амалга оширишни енгиллаштирувчи рискни қайта тақсимлаш имкониятлари қ андай эканликларини кўриб чиқамиз. Рискни такисмлаш ва бирлаштириш имкониятлари я нги товар турларини ташкил этиш ва илмий текшириш фаолиятини активлаштиришга олиб боради. Янги дори тайёрлаш-фармацевтика препаратини ташкил этиш мисолини кўриб чиқамиз. Янги дори ишлаб чиқариш ва уни тестдан қайтадан ў тказиш узоқ муддатга мулжалланган о ғ ир ва қ ийин жараёндир 4 . Мисол учун аникрок мисол келтирамиз. Мисол учун, айрим илмий олимлар шамоллаш б илан боғлик янги препарат яратди . Қайта ишлаш учун, унга ишлаб чиқариш ва тестдан ў тказиш учун миллион долл. талаб этади. Мазкур жараёнда эхтимоли кам бўлиб, мазкур препарат тижорат юту ғ ига олиб чиқсин. Хатто, агар олимни банк хисобида талаб қилган миллион суми бор, у , бундай су м мани рисковат қилишга имкони бор, шунинг учун қўйилмасини дори ишлаб чиқаришга қўймокда.. Бунинг ўрнига у я нги дори препарати қайта ишлаш учун компанияга асос солди ва бошқа инвесторларни жалб қилиб , унинг очиш билан боғлик потенциал даромад ва рискни тақсимлайди. Рискли инвестицияни амалга ошириш нафакат рискни тақсимлаш ва бирлаштиради, балки рискни қабул қилишни ихтисослаштиради . 4 По данным Джужи Льюент (Judy Lewent), вице-президента по финансам из Merck, (Harvard Business Review, January/February 1994), на то, чтобы разработать и вывести на р новый лекарственный препарат, требуется 359 миллионов долларов и десять лет При этом к мерческого успеха добивается только три препарата из десяти Потенциалли инвесторлар у ёки бу корхонага ўз пулини қўйиб, бир турли риска бориши мумкин, хеч качон бошқасига эмас. Мисол учун, к у рилиш фирмаси шахарни бир чеккасида я нги савдо маркази қу ришга қ арор қил ди . Банк ташкилотлари ва бошқа кредит уюшмалар ёнгинга қ арши суғурта қилиш шарти билан лойихани молиялаштириш га келишилди. Бошқача айтганда, кредиторлар рискни ўзига оляпти, савдо маркази тижорат ютугига эга эмас, ён ғ ин рискига ўз қўйилмасини қўйишни хохламаяпти. Қанчалик ихтисослашган суғурта компаниялари мавжуд бўлиб, булар қайсики ё нғ гин рискини ўз зиммасига олишга тайёр, я нги савдо марказини кўрилишни молиялаштир и ш т ў хтатилиши мумкин. Тавсия этилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикасининг Президенти И . А . Каримовнинг “М амлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси ”.Тошкент – «Ўзбекистон» - 2011. 2. Ўзбекистон Республикасининг Президенти И. А. Каримовнинг “Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиётини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади” .; Тошкент – «Ўзбекистон» - 2011. 3. Ўзбекистон Республикасининг Президенти И А Каримовнинг “Мамлакатимизни модернизация қилиш йўлини изчил давом эттириш – тараққиётимизнинг муҳим омилидир” ,Тошкент - «Ўзбекистон» 2011й. 4. Ўзбекистон Республикасининг “Инвестиция фаолияти тўғрисида”ги Қонуни. – Т.: 1998 й. 24 декабрь. 5. Каримов И.А. Банк тизими, пул муомиласи, кредит, инвестиция ва молиявий барқарорлик. – Т.: “Ўзбекистон”, 2005 й. 6. Ғозибеков Д.Ғ. Инвестицияларни молиялаштириш масалалари. – Т.: “Молия” нашриёти, 2003 й. 332 бет. 7. Жўраев А.С. , Хўжамқулов Д.Ю., Маматов Б.С. Инвестиция лойиҳаларни таҳлили: Олий ўқув муассасалари учун ўқув қўлланма. – Т.: “Шарқ”, 2003 й. 256 бет.

Похожие

Корхоналарда инвестицион фаолиятни бошқариш
Инвестицион портфелни шакиллантириш усуллари
IT рискларини бошқариш усуллари
Инвестицион компаниялар фаолияти
Корхонанинг инвестицион фаолиятининг таҳлили