logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Экономика
  4. Инвестицион портфелни шакиллантириш усуллари

Инвестицион портфелни шакиллантириш усуллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

447.5 KB
Скачать
Инвестицион портфелни шакиллантириш усуллари Режа : 1. Самарали портфель ва самарали кўплик 2. Портфель даромадлиги ва риски 3. Рисксиз активлар бу нима? 4. Облигациялар портфелини бошқариш стратегияси 5. Портфель назариялари 6. Агрессив портфелли бошқарув назарияси 7. Рискли ва рисксиз инвестициялар комбинацияси 8. Рискли активлар ни оптимал комбинацияси. 9. Кўп р искли активлар эга портфеллар. 10. Портфелни даромадлилиги 11. Портфель риски 12. Марковиц нинг «рис-даромадлилик» усули 13. Шарп усули 14. « бета тушунчаси » 15. бета -коэфицентни хисоблаш 16. бета =коэфицент ли портфели . 17. Даромадлилик ва рискни ўртасидаги ўзаъро нисбат. 1.Самарали портфель ва самарали кўплик Портфель назарияси (portfolio theory) рискни бошқариш оптимал стратегиясини танлаш мақсадида амалга ошириладиган статистик таҳлилни ифодалайди. Уй хўжалиги, компания ёки бошқа иқтисодий субъект нуқтаи назаридан кўриб чиқилмасин, портфель назариясидан фойдаланиш ушбу субъектнинг оптимал тарздаги ҳаракатларини аниқлаш учун зарур бўлган рискни пасайтириш билан боғлиқ харажатлар ва даромад ўртасида муроса ишлаб чиқиш ва баҳолашдан иборат. Агар гап оила ҳақида борадиган бўлса, ҳал қилувчи мезон сифатида риск ва истеъмол соҳасидаги хоҳиш-истаклар қабул қилинади. Гарчи хоҳиш-истаклар вақт ўтиши билан ўзгарсада, бу ўзгаришлар сабаблари ва механизмлари портфель назариясида кўриб чиқилмайди. Портфель назариясида асосий эътибор бир нечта молиявий вариантлар ичида ушбу хоҳиш-истакларни максималлаштиришга имкон берадиган вариант танлашга қаратилади. Танлов варианти юқорироқ ставкада даромад олиш ва инвестициялар риск даражасининг ортиши ўртасида муросани-келишувни баҳолашни кўзда тутади. Рискни қисқартиришга йўналтирилган қарор кутилаётган даромадлик пасайишига олиб келади. Шундай ҳолатлар ҳам бўладики, бунда рискнинг иккала томони рискни ўтказиш ҳақида шартнома тўзар экан, шартномани юридик расмийлаштириш қанча турадиган бўса, шунча миқдорда ўз даромади даражасини камайтириши мумкин. Масалан, уй сотувчи ва харидор келишиб олиши ва гарчи мукл ҳуқуқини ўтказиш фақат уч ойдан кейин амалга ошириладиган бўсада, уйнинг шартнома имзоланадиган пайтдаги амалдаги нархини белгилаши мумкин. Бундай келишув форвард шартномаси га мисол бўлиб хизмат қила олади. Бундай шартнома тўзишга розилик берар экан, томонларнинг иккаласи ҳам яқин уч ой ичида уй-жой бозорида нарх тебранишлари билан боғлиқ ноаниқликлардан халос бўлади. Шундай қилиб, қарама-қарши томонлар бир хил ҳодиса рискини турли нуқтаи назардан қабул қилганда, иккала томон учун ҳам рискни шартнома ёрдамида кўчириш мақсадга мувофиқ, бунда томонлардан биронтаси катта харажатларга учрамайди. Рискларни бошқариш билан боғлиқ бўлган, уларни қабул қилиш харажатларга олиб келмайдиган қарорлар қоидалардан истисно саналади. Одатда риск даражасини қисқартириш учун бунниг учун зарур бўлган харажатлар ва олинадиган фойдани мувозанатлаш талаб қилинади. Бундай муроса, эҳтимол, уй хўжаликлари томонидан ўз маблағларини акциялар, қатъий белгиланган даромадли қимматли қоғозлар ва уй-жой каби активлар ўртасида тақсимлаш бўйича қабул қилинадиган қарорларда яққолроқ кўринар. Портфель назариясининг дастлабки расмий моделлари рискни бошқаришдаги қарорларнинг айнан ушбу тури учун ишлаб чиқилган 5 . Бу моделларда инвестициялар риски ва улардан кутилаётган даромадлик ўртасидаги нисбатни аниқлаш учун эҳтимолликни тақсимлаш (probability distributions) фойдаланилади. Қимматли қоғозлар портфели кутилаётган даромадлиги эҳтимолликлар ўртасидаги ўртача қиймат (mean) сифатида, риск эса – даромадлик олиниши мумкин бўлган қийматларининг кутилаётган қийматдан стандарт оғиши (standard deviation) сифатида аниқланади. Бу концепциялар кейинги бўлимда батафсилроқ кўриб чиқилади. Инвестицион портфельни шакллантириш инвестицияларни муайян шахс томонидан тақсимлашдан иборат бўлади. Бу активлар ва мажбуриятларни оптимал тарзда уйғунлашадиган портфель тўзиш мақсадида инвестициялар кутилаётган даромадлиги ва риск ўтасида энг яхши нисбатни излаб топиш жараёнидир. Торроқ маънода портфелни шакллантириш акция, облигация ва бошқа қимматли қоғозларга инвестициялаш лозим бўлган маблағлар миқдорига нисбатан қарор қабул қилиш сифатидагина талқин қилинади. Агар портфель шакллантиришни кенгроқ кўриб чиқадиган бўлсак, унга нима афзалроқ – уй сотиб олишми ёки ижарага олиш; қайси турдаги суғўртани сотиб олиш ва бунинг учун қанча маблағ ажратиш, шунингдек, ўз 5 Бу модель уни илк бора қўллаган олим - Гарри Маркович ( Markowif) номи билан аталади. Марковицнинг &#34;Portfolio Selection&#34; номли илк мақоласи 1925 йил Journal of Finance да чоп этилган . мажбуриятларини қай тарзда бажариш лозимлиги каби саволларни ҳам киритиш мумкин. Портфель шакллантиришнинг янада кенгроқ талқини инсон капитали жамғаришга (масалан, касбий таълимни давом эттиришга) қанча маблағ ажратиш мақсадга мувофиқ каби масалаларни кўриб чиқишни ҳам ўз ичига олади. Ушбу қарорларнинг барчаси учун умумий элемент риск ва кутилаётган даромадлик даражаси ўртасида энг яхши нисбатни топиш ҳисобланади. Ушбу мавзу риск/даромадлик нисбатини аниқлаш ва портфель самарадорлигини бошқариш учун талаб қилинадиган усул ва концепцияларни тадқиқ этишга бағишланган. Асосий ғоя шундан иборатки, деярли ҳамма одамларга тўғри келадиган портфель шакллантиришнинг қатор умумий қоидалари мавжудлигида ҳам амалда барча фойдаланадиган портфель умумий модели ёки танлов шакллантиришнинг умумий стратегияси мавжуд бўлмайди. Ҳозир бунинг нима учун шундайлигини тушунтириб берамиз. Портфель шакллантириш стратегияси ҳар бир кишининг муайян ҳолатларига боғлиқ бўлади (ёши, оилавий аҳволи, машғулотлар тури, даромади, умумий фаровонлиги ва ҳ.к.). Шу сабабли пул маблағларини қайсидир қимматли қоғозларга киритар экан, киши ўз рискини оширади, бошқа киши учун эса худди шу қимматли қоғозларни харид қилиш рискни пасайтириша олиб келади. Бунинг устига, оила ҳаётийлик даврининг дастлабки босқичларида қўйилмалар рисклилигини пасайтирадиган қимматли қоғозлар кейинги босқичларда умуман бошқача самара бериши мумкин. Оилавий турмушни энди бошлаётган ёш оила учун уй харид қилиш ва шу уйни гаровга қўйган ҳолда ссуда олиш оптимал қўйилма ҳисобланади. Нафақага чиқиш ёши арафасидаги эр-хотин учун уйни сотиш ва олинган пул маблағларини қимматли қоғозларга қўйилма сифатида киритиш оптимал бўлиши мумкин, бу уларга то ҳаётининг охиригача мунтазам ва барқарор пул тушумлари таъминлаши мумкин. Ҳаётни суғўрта қилиш масаласини кўриб чиқамиз. Фараз қилайлик, бизнинг олдимиза икки киши турибди 1 : Қўлида вояга етмаган фарзандлари бўлган Мириам ҳамда оиласи ва бошқа боқимандалари бўлмаган, ёлғиз яшайдиган Санджив. Кўплаб жиҳатлардан – ёши, даромади, машғулот тури, фаровонлик даражаси ва ҳ.к. бўйича бир-биридан фарқ қилмасада, уларнинг ҳар бирида суғўрталашнинг ўз оптимал варианти мавжуд. Мириамнинг мақсади – агар тўсатдан вафот этадиган бўлса, оиласи хавфсизлигини таъминлаш ҳисобланади, шу сабабли унга полис эгаси оламдан кўз юмган ҳолатда унинг фарзандларига пул маблағлари тўланиши кўзда тутилган полис керак. Сандживни унинг вафотидан кейин тўланадиган тўловлар қизиқтирмайди, демак, унинг учун ҳаётни суғўрталаш рискни пасайтирадиган ҳаракат ҳисобланмайди. Ҳаётнинг кейинги босқичларида, Мириам унинг фарзандлари ўзини таъминлай олишига ишонч ҳосил қилгач, унга ҳаётни суғўрталаш полиси берадиган ҳимоя керак бўлмай қолади. Энди фараз қилайликки, Мириам ва Санджив нафақа ёшига етди. Мириамнинг фарзандлари бор ва у вафотидан кейин унинг жамғармалари нима бўлишидан хавотирланмайди, улар фарзандларига мерос бўлиб қолади. Агар у узоқ умр кўрса ва барча жамғармаларини сарфлаб бўлса, шубҳасизки, фарзандлари унга молиявий кўмак кўрсата олади. Санджив ҳалигача ёлғиз яшайди, унинг мерос қолдириш учун ҳам ҳеч кими йўқ. У то тирик экан, барча жамғармаларини сарфлашни хоҳлайди, лекин уни агар узоқ яшайдиган бўлса ва бунда пулларини жуда фаол сарфласа, умрининг охиригача пуллари етмай қолиши мумкинлиги безовта қилади. Санджив унга умрбод даромад кафолатлайдиган суғўрта полиси харид қилиш йўли билан жамғармалар етишмаслиги рискини пасайтириши мумкин. Умрбод тўловларни таъминлайдиган бундай суғўрта полиси умрбод тўланадиган рента (life annuity) деб аталади. Мириам учун эса бундай суғўрта тури унинг инвестициялар рискини пасайтиради. Юқорида келтирилган мисоллардан кўриниб турибдики, ҳаттоки бир хил ёшдаги, фаровонлик ва даромад даражаси бир хил бўлган одамларда ҳам уй ёки суғ у рта полиси харид қилиш истиқболи турлича бўлади. Худди шу фикрни акция, облигация ва бошқа қимматли қоғозлар хариди ҳақида ҳам билдириш мумкин. Инвестиция портфелларидан биронтасини ҳамма инвесторлар учун бир хилда тўғри келади деб бўлмайди. Бунга ишонч ҳосил қилиш учун бир хил ёшдаги ва оилавий аҳволи бир хил бўлган иккита инвесторни кўриб чиқамиз. Чанг 30 ёшда; у Уолл-Стритда молия агенти бўлиб ишлайди. Унинг ҳозирги ва келгуси маоши кўп жиҳатдан қимматли қоғозлар бозори ҳолатига боғлиқ бўлади. Оби ҳам 30 ёшда; у давлат мактабида инглиз тилидан дарс беради. Унинг ҳозирги ва келажакдаги маоши қимматли қоғозлар бозори конъюнктурасига унчалик боғлиқ эмас. Демак, Чанг учун инвестиция портфелининг катта қисмини акцияларга киритиш Обидан кўра кўпроқ рискл тадбир ҳисобланади. Энг яхши портфель шакллантириш режасини тўзиш инвесторнинг мақсадлари ва башорат қилиш горизонтини аниқлашдан бошланади. Башорат қилиш даври ёки горизонти (planning horizon) бу – инвесторнинг режалари тўзиладиган вақт оралиғидир. Энг ўзун башорат қилиш горизонти одатда пенсияга чиқишгача бўлган вақтни ўз ичига олади ва одатда уни индивидуал умр ўзунлиги билан таққослаш мумкин бўлади 1 . Демак, 85 йил умр кўришдан умид қилаётган 25 ёшли кишининг режалаштириш горизонти 60 йилга тенг бўлади. Инсон қариши билан режалаштириш горизонти тобора қисқариб боради. Қарорни қайта кўриб чиқиш даври ёки горизонти (decision horizon) бу - инвестиция портфели шакллантириш билан боғлиқ бўлган иккита қарор ўртасидаги вақт оралиғи. Қарорни қайта кўриб чиқиш даври ўзунлиги ҳар бир шахс томонидан алоҳида белгиланади. 1 Режалаштириш нафақат уларнинг бутун ҳаётини, балки кейинги авлодлар ҳаётини ҳам ўз ичига оладиган одамлар бор. Бундай ҳолатда режалаштириш даври жуда узоқ, амалда аниқлаб бўлмайдиган бўлиши мумкин. Айрим инвесторлар ўз портфелини қайта кўриб чиқишни белгиланган вақт оралиқлари орқали, масалан, бир ойда бир марта (счетларни тўлашда) ёки бир йилда бир марта (солиқ декларациялари тўлдиришда) амалга оширади. Жамғармаларининг асосий қисми банк ҳисобрақамларида бўлган, даромад даражаси ўртача инвесторлар ўз инвестицион портфелларини камдан-кам ва номунтазам, одатда турмуш қуриш ёки ажралиш, фарзанд туғилиши ёки мерос олиш каби ҳодисалар билан боғлиқ равишда кўриб чиқади. Инвестиция портфелини кўриб чиқишга мазкур шахс эга бўлган у ёки бу активлар нархининг кескин ўзгариши ҳам сабаб бўлиши мумкин. Катта миқдордаги маблағларни акция ва облигацияларга киритган инвесторлар ўз портфелларини ҳар куни, баъзида эса бундан ҳам тезроқ кўриб чиқишлари мумкин. Уларда қарорни қайта кўриб чиқи энг қисқа даври биржа савдолари даври (trading honwn) ҳисобланади, айнан у инвестор ўз портфелини қайта кўриб чиқадиган минимал вақт оралиғини белгилаб беради. Шахс биржа савдолари даври давомийлигини назорат қила олмайди. Биржа савдолари даври ушбу иқтисодий тизимда бозор тўзилмасига (масалан, қимматли қоғозлар биржаси қайси вақт очиқлиги ва ташкиллаштирилган биржадан ташқари бозорлар бор ёки йўқлиги) қараб хафта, кун, соат ёки ҳатто дақиқага тенг бўлиши мумкин. молиявий муҳит глобаллашиб бораётган бугунги шароитларда кўплаб қимматли қоғозларни харид қилиш ва сотиш ер шарининг исталган нуқтасида, кун ва туннинг исталган маҳалида амалга оширилиши мумкин. Демак, бундай қимматли қоғозлар учун биржа савдолари горизонти жуда қисқа. 2. Портфель даромадлиги ва риски Кейинги икки бўлимда инвестиция портфеллари профессионал бошқарувчилари томонидан кутилаётган даромадлик даражаси ва риск ўртасидаги миқдорий нисбатни аниқлаш учун қўлланадиган таҳлилнинг кетма-кетликдаги босқичлари кўриб чиқилади. Уни излаш ягона мақсад – унга киритиладиган инвестициялар инвестор учун у рози бўлган риск даражаси билан кутилаётган максимал даромадлик ставкасини таъминлайдиган портфель шакллантириш йўлида амалга оширилади. Таҳлил жараёнида биз рискли активлар (risky assets) ҳақида гапирамиз ва уларни облигация, акция, опцион, суғўрта полиси ва ҳ.к.га бўлиб ўтирмаймиз, чунки юқорида айтиб ўтилганидек, ҳар бир алоҳида олинган активнинг рисклилик даражаси ушбу инвестор ҳаётидаги муайян ҳолатларга боғлиқ бўлади. Портфелни оптималлаш одатда икки босқичдан иборат бўлади: (1) рискли активлар оптимал комбинациясини танлаш ва (2) олинган рискли активлар оптимал тўпламини рисксиз активлар билан бирлаштириш. Жараённи соддалаштириш мақсадида биз иккинчи босқичдан – рискли активлардан иборат бўлган портфелни рисксиз активлар билан бирлаштиришдан бошлаймиз. (Айнан қайси активларни рисксиз деб ҳисоблаш лозимлигини кейинги бўимда аниқлаштириб оламиз). Бу ягона рискли портфель оптимал тарзда комбинацияланган рискли активлар кўплигидан ташкил топган. 12.3.4-бўлимда рискли активларга эга бўлган портфель оптимал таркиби қандай аниқланиши кўрсатилади. 3. Рисксиз активлар бу нима? Биз олдинроқ фоиз ставкаларини кўриб чиққан эдик ва ўша ерда ҳар бир ҳисоб-китоб пул бирлиги (доллар, иен ва ҳ.к.) учун ва тўлов муддатларининг ҳар бири учун рисксиз молиявий активлар мавжудлиги кўрсатилганди. Масалан, агар бизнинг олдимизда муомалада бўлиш муддати ўн йил, долларда қайта номинацияланган, купонсиз, дефолт рискидан озод, тўлаш пайти даромадлик йиллик 6%ни ташкил қиладиган облигация турган бўлса, у фақат доллар ҳудудида ва фақат тўлов муддати келгунга қадар ўз эгасида бўлган ҳолдагина рисксиз актив ҳисобланиши мумкин. Агар облигация тўлов муддати келгунга қадар сотиб юбориладиган бўлса, бу ҳолда унинг долларда даромадлиги ҳақида аниқ бирон нарса дейиш қийин, чунки сот у в нархи қандай бўлиши маълум эмас. Агарда эгаси уни тўлов муддати охирига қадар сотиб юбормаса ҳам, иенада ёки харид лаёкати бирлигида қайта номинацияланган облигациянинг даромадлик ставкаси келажакда айирбошлаш курси ёки истеъмол нархлари ўзгариб туриши сабабли ноаниқ бўлиши мумкин. Энг яхши портфелни шакллантириш назариясида таҳлил учун танлаб олинган ҳисоб-китоб пул бирликларида тўлалигича олдиндан айтиб бериш мумкин бўлган даромадлик ставкасига эга бўлган ва ушбу инвестор учун қарорни қайта кўриб чиқиш доирасидаги қимматли қоғозгина рисксиз актив деб ҳисобланади. Агар муайян инвестор мавжуд бўлмаган умумий бир вазиятни оладиган бўлсак, рисксиз активлар деб инвесторга биржа савдолари даври доирасида (қарор қабул қилиш энг қисқа даврида) олдиндан айтиш мумкин бўлган даромадлик ставкаси таклиф қиладиган активларни ҳисоблаш лозим. Демак, агар ҳисоб-китоб пул бирлиги сифатида АҚШ доллари олинадиган, биржа савдолари даври эса бир кунни ташкил қиладиган бўлса, даромадлик рисксиз ставкаси тўлов муддати кейинги кун бўлган, ғазначилик векселлари фоз ставкаси ҳисобланади. 4 .Облигациялар портфелини бошқариш стратегияси Инвестицион портфель таркиби ҳақидаги бугунги қарорлар эртага нималар рўй бериши ҳақидаги тахминларга асосланади. Уни ишлаб чиқишда бугунги қарорлар кейинги ҳаракатларни ҳисобга олган ҳолда қабул қилинадиган режа стратегия деб аталади. Инвестициялаш стратегиясини ишлаб чиқишда инвестор у ёки бу қимматли қоғозларни харид қилиш ёки сотишда ўз портфелини қанчалик тез- тез қайта кўриб чиқиши ўта муҳим омил саналади. Масалан, инвестор «ортиқча» капитални акцияларга инвестициялаш стратегиясини танлайди. Бу ҳолатда инвесторга белгиланган турмуш даражасини таъминлаш учун зарур бўлган маълум бир чегарадан ортиқ бўлган капитал «ортиқча» саналади. Агар бу акциялар курси вақт ўтиши билан юқорига қараб ўсса, бу ҳолда инвестор ушбу акцияларга қўйилмалар киритиш учун ажратилган портфель улушини оширади. Бироқ, агар акциялар нархи арзонлашадиган бўлса, инвестор уларга киритилган капитал улушини камайтиради. Агар акциялар курси одатдаги турмуш тарзи хавф остида қоладиган даражагача пасаядиган бўлса, бунда инвестор умуман бу акциялардан халос бўлади. Рискка индивидуал толерантлик (tolerance) – инвестиция портфелини шакллантиришда муҳим омилдир 2 . Ҳисоблаш мумкинки, рискка толерантлик кишининг ёши, оилавий аҳволи, фаолият тури, фаровонлик даражаси каби омиллар, яъни инвестиция портфели ҳолатида ноқулай ўзгаришлар рўй берган ҳолларда инсоннинг одатий турмуш тарзини таъминлаш имкониятига таъсир этадиган омиллар таъсири остида бўлади. Инвесторнинг рискка муносабати ҳам унинг рискка индивидуал толерантлигини аниқлашда муҳим роль ўйнайди. Агар бир хил ёшдаги, оилавий аҳволи ва фаолият тури бир хид одамларни кўриб чиқадиган бўлсак ҳам, уларнинг айримлари бошқаларга нисбатан кўпроқ рискка мойил эканлигини кўзатиш мумкин. Оптимал портфель шакллантириш учун активлар танлаш муаммосини таҳлил қилишда инвесторнинг рискка толерантлиги хақида гапирганда таваккал қилиш қобилияти ва рискка муносабат ўртасида фарқ ўтказмаймиз. Демак, инвестор қайси сабабга кўра рискка юқори мойиллик билан ажралиб туришининг аҳамияти йўқ – ёш ва бой эканлиги учунми, муваффақиятсизликларни осон бошдан кечириши сабаблими, имкониятни қўлдан бой бериш мумкин эмаслиги ишончи комил эканлиги сабабми – фарқи йўқ. Бизнинг таҳлил учун қўйилмалар даромадлилиги кутилаётган даражаси юқорироқ бўлиши учун у баландроқ рискка ўртача инвестордан кўра тезроқ рози бўлади. Аввал биз рискни қабул қилмаслик атамасидан фойдаланган эдик. Одам рискка қанчалик мойил бўлса, ундан шунчалик кам қочади. Кўпчилик кишиларда инвестиция портфелини оптималлаш учун на махсус билимлар, на вақт топилади. Бу операцияни бажариш учун улар ёки инвестициялар бўйича маслаҳатчи ёллайди, ёки уларга молиявий воситачилар таклиф этаётган тайёр активлар портфели кўринишидаги «якуний маҳсулот» харид қилади. «Якуний маҳсулот»лар ичида инвестицион операциялар учун хилма-хил счетлар, шунингдек, қимматли қоғозлар илан операциялар юритувчи компаниялар, банклар, инвестиция ва суғўрта компаниялари томонидан таклиф этиладиган ўзаро фондлар мавжуд. Молиявий воситачилар муайян уй хўжалигига қайси активлар тўпламини таклиф этиш масаласини ҳал қилганда улар таомнома тўзаётган ресторан ошпази билан тахминан бир хил аҳволга тушиб қолади. Уларда &#34;ингредиентлар&#34; – турли компаниялар ва ҳукумат томонидан чиқариладиган, бозордаги энг оммавий акция, облигация ва бошқа қимматли қоғозлар сони жуда кўп ва уларнинг комбинациялари сони чекланмаган. Бироқ мижозларга чекланган сонли элементлар таклиф этиш лозим. Биз ушбу бобда батафсил тўхталиб ўтажиган портфель назарияси бундай портфелнинг бир томондан унчалик ҳам катта бўлмаган, бошқа томондан эса – мижозлар сўровлари доирасига максимал даражада мос келадиган таркибий қисмларини танлашга ёрдам берадиган белгиланган йўналиш ва мўлжалларни тайинлайди. 5.Портфель назариялари Самарали портфель (efficient portfolio) деб биз инвесторга берилган риск даражасида максимал кутилаётган даромадлилик даражаси таклиф этадиган портфелга айтамиз. Портфель самарадорлиги концепциясининг аҳамиятини тушунитириб бериш ва ҳақиқатда самарали портфелни қандай олишни кўрсатиш учун бундан олдинги мисолни унга яна битта рискли актив қўшган ҳолда кўриб чиқамиз. Рискли актив 2 йиллик 0,08 кутилаётган даромадлилик ставкаси ва 0,15 стандарт оғишга эга. У 10.2-расмда R нуқта билан ифодаланган. Йиллик 0,08 кутилаётган даромадлилик ставка олиш истагида бўлган инвестор барча суммани рискли актив 2 га киритган ҳолда ўз мақсадига эришиши мумкин. Шунда у R нуқта билан тавсифланадиган вазиятда бўлиб қолади. Бироқ бунда инвестор портфели самарасиз саналади, чунки G нуқтада инвестор камроқ стандарт оғиш қиймати билан худди шундай (йиллик 0,08) кутилаётган даромадлилик ставкаси олиши мумкин. 1-жадвалдан кўриниб турибдики, G нуқтада стандарт оғиш атиги 0,05ни ташкил этади. Буни шу билан изоҳлаш мумкинки, ушбу портфель инвестицияларининг 25%и рискли актив 1га, 75% эса – рисксиз активга киритилган. Ҳақиқатдан ҳам, таваккал қилишни истамаган инвестор G ва S нуқталарни, R нуқтадан бошқа исталган нуқтани бирлаштирадиган риск/даромадлиликни танлайди . Бу нуқталардан исталган бири рискли актив 1 маълум бир сони рисксиз актив билан мувозанатланадиган вазиятга тўлиқ мос келади. Масалан, портфель J нуқтада рискли актив 2 стандарт оғишига (0,15) тенг бўлган стандарт оғишга эга, бироқ унинг кутилаётган даромадлилик ставкаси йиллик 0,12 эмас, балки 0,08ни ташкил қилади. 12.1- жадвалдан бизга маълумки, бундай нисбат 75%и рискли актив 1 ва 25%и рисксиз активдан ташкил топган портфелга мос келади. 12.1 ва 12.2 тенгламалар ёрдамида G ва J ўртасидаги нуқталар билан тавсифланадиган, демак рискли актив 2 га нисбатан юқорироқ кутилаётган даромадлилик ставкаси ва камроқ стандарт оғиш қийматига эга бўлган бошқа самарали портфеллар таркибини аниқлаш мумкин. Мисол учун, 62,5%и рискли актив 1 ва 37,5%и рисксиз активдан иборат бўлган портфелни кўриб чиқамиз. Унинг кутилаётган даромадлилик ставкаси йиллик 0,11, стандарт оғиш эса 0,125ни ташкил қилади. 1-расм. Портфель самарадорлиги Изоҳ. R нуқтада портфель 100%га кутилаётган даромадлилик 0,08 ва  = 0,15 бўлган рисксиз актив 2 га киритилган инвестициялардан иборат. Инвестор G ва J орқали ўтадиган тўғри чизиқнинг ҳар қандай нуқтасида юқорироқ кутилаётган даромадлилик ставкаси ва камроқ стандарт оғишга эга бўлиши мумкин. 6 . Агрессив портфелли бошқарув назарияси Бозор ҳолати ва инвесторнинг имкониятлари унинг инвестиция стратегиясини танлашни асослаб беради. Айнан шу сабабли портфелли инвестициялаш ҳали мамлакат бозорида устунлик қилаётгани йўқ. Бироқ хусусан, инвестиция операциялари натижасида харид қилинган барча қимматли қоғозларни ҳисобга олишда амалга ошириладиган айрим ёндашувлар кўзатила бошлади. Аниқ қилиб айтганда, улар вақти-вақти билан бозорда қайта баҳоланиши лозим бўлган портфель баланс қиймати сифатида ҳисобга олиниши мумкин. Ривожланган фонд бозорида қимматли қоғозлар портфели бу – мустақил маҳсулот бўлиб, айнан уни тўлалигича ёки қисмлаб сотиш фонд бозорида маблағлар киритишни амалга оширишда инвесторлар эҳтиёжини қондиради. Инвестиция портфели деганда юридик ёки жисмоний шахсга ёхуд юридик ёки жисмоний шахсга улуш иштироки ҳуқуқида тегишли бўлган, тўлақонли бошқарув объекти сифатида иштирок этадиган маълум бир қимматли қоғозлар йиғиндиси тушунилади. Одатда бозорда портфелни бошқариш жараёнида яхшиланиши мумкин бўлган риск/ даромадлилик нисбати белгиланган маълум бир инвестицион сифат сотилади. Риск ва таъминланганлик даражаси турлича бўлган корпоратив акция ва облигациялар, шунингдек, давлат томонидан кафолатланган ва қатъий белгилаб қўйилган даромадли, яъни асосий сумма ва жорий тушумлар бўйича йўқотишлар риски минимал бўлган қимматли қоғозлар маълум бир тўпламини ифодалайди. Масалан, ҳозирги пайтда банклар хориж тажрибаларидан келиб чиқиб, инвестиция портфели шакллантиришда уни қуйидаги нисбатда тўплайдилар: қимматли қоғозлар умумий миқдорида 70%и давлат қимматли қоғозлари, 25%и – муниципал қимматли қоғозлар ва яна 5%и – бошқа қимматли қоғозлар. Шундай қилиб, ликвидли активлар захираси портфелнинг тахминан 1/3 қисмини, фойда олиш мақсадидаги инвестициялар эса - 2/3 қисмини ташкил этади. Қоидага кўра, бундай портфель тўзилмаси йирик банклар учун хос, кийик банклар эса портфель таркибида 90%га давлат қимматли қоғозлари ва муниципал қимматли қоғозларга эга бўлади. Назарий жиҳатдан портфель бир турдаги қимматли қоғозлардан иборат бўлиши, шунингдек, айрим қимматли қоғозларни бошқа қимматли қоғозларга алмаштириш йўли билан ўз тўзилмасини ўзгартириши мумкин. Бироқ ҳар бир қимматли қоғоз алоҳида ўзи бундай натижага эриша олмайди. Портфелли инвестициялашнинг асосий вазифаси – инвестициялаш шароитларини яхшилаш, қимматли қоғозлар тўпламига алоҳида олинган қимматли қоғоз нуқтаи назаридан эришиб бўлмайдиган ва фақат уларнинг комбинациясидан фойдаланган ҳолдагина эришиш мумкин бўлган инвестицион хислатлар бериш ҳисобланади. Фақат портфелни шакллантириш жараёнидагина берилган тавсифномаларга эга бўлган янги инвестицион сифатга эришилади. Шундай қилиб, қимматли қоғозлар портфели унинг воситасида инвестор учун минимал риск билан талаб қилинган даромад барқарорлиги таъминланадиган восита ҳисобланади. Баланс қиймати ушбу портфелни харид қилиш харажатларини тавсифлайди ва мавжуд портфелнинг баланс қийматига қимматли қоғозлар харид қилишда асосий битим суммасини қўшиш ва қимматли қоғозлар сотишда сотилган қимматли қоғозлар сонига ўртача ўлчанган нархни чиқариб ташлаш йўли билан ўсиб борадиган якун сифатида ҳисоблаб чиқилади. Портфелли инвестициялар бўйича даромадлар у ёки бу портфелга рискни ҳисобга олган ҳолда киритилган қимматли қоғозлар тўплами бўйича ялпи фойдани ифодалайди. Фойда ва риск ўртасида миқдорий мувофиқлик муаммоси вужудга келади, у шаклланиб бўлган портфеллар тўзилмасини мунтазам такомиллаштириш ва инвесторларнинг хоиш-истакларига мувофиқ янги портфеллар шакллантириш мақсадида тезкор ҳал этилиши лозим. Айтиш жоизки, кўрсатилган муаммо уларни ҳал этиш учун умумий ечим схемаси тезда топиладиган, бироқ амалда охирига етказилмайдиган муаммолар қаторига киради. Портфелли инвестициялашнинг бошқа бир афзаллиги ўзига хос инвестицион вазифаларни бажариш учун портфель танлаш имконияти ҳисобланади. Бунинг учун фойдаланиладиган турли қимматли қоғозлар портфелларининг ҳар бири портфель соҳиби учун маъқул келадиган мавжуд риск билан белгиланган вақт даврида кутилаётган самара (даромад) ўртасида ўз балансига эга бўлади. Бу омиллар нисбати қимматли қоғозлар портфели турини аниқлашга имкон беради. Портфель тури бу – унинг даромад ва рискка асосланган инвестицион тавсифномасидир. Бунда портфель турини таснифлашда ушбу даромад қандай усулда ва қайси манба ҳисобига: кўрс қийматининг ўсиши ёки жорий тўловлар – дивидендлар, фоизлар ҳисобига олингани муҳим аҳамият касб этади. Ўсиш портфели, масалан, инвестицион тавсифномаси кўрс қийматининг ўсиши ҳитсобланган акцияларга йўналтирилган бўлишига қарамай, портфелни бир хил турдаги йиғинди деб тушуниш соддароқ бўлган буларди. Унинг таркибига ўзгача инвестицион хислатли қимматли қоғозлар ҳам кириши мумкин. 7 . Рискли ва рисксиз инвестициялар комбинацияси Фараз қилайлик, сиз 100000 доллар инвестициялашга қарор қилдингиз. Сизнинг олдингизда йиллик фоиз ставкаси 0,14 бўлган рисксиз актив ва кутилаётган даромадлилик ставкаси йиллик 0,14 ва стандарт оғиш 0,20 бўлган рискли актив турибди 3 . 100000 доллар маблағнинг қайси қисмини рискли активга киритиш лозим 4 ? Риск ва даромадлилик барча комбинациялари 10.1-жадвал ва 10.1-расмда кўрсатилган. Сиз пулларни рисксиз активга киритадиган вазиятдан бошлаймиз (10.1-расмда F нуқта ва 10.1-жадвалда биринчи сатр). 10.1- жадвалда иккинчи устун рискли активга инвестицияланган портфель улушини (0), 3-устун эса - рисксиз активга инвестицияланган портфель улушини (100%) кўрсатади. Улушларни бир-бирига қўшиш доимо 100%га тенг бўлади. 12.1-жадвалнинг 4 ва 5 устунлари йиллик 0,06 ва 0,00 га тенг бўлган F: Е(г) портфелга мос келувчи кутилаётган даромадлилик ва стандарт оғишга эга. Сиз барча пулларни рискли активга инвестициялайдиган взият 10.1- расмдаги S нуқта ва 10.1-жадвалдаги сўнгги сатрга мос келади. Бу ҳолатда кутилаётган ёки ўртача даромадлилик 0,14 га тенг, унинг стандарт оғиши эса 0,20ни ташкил этади. 1-расмда портфель даромадлилиги кутилаётган ставкаси Е(г) вертикал ўқда, стандарт оғиш <т эса – горизонтал ўқда кўрсатилган. Портфель улушлари 10.1-расм маълумотларида кўрсатилган ва 10.1-жадвалда аниқроқ ифодалаб берилган. 1-расмда риск ва даромадлилик ўртасидаги нисбат график кўринишда акс эттирилган. 1-расмда F, G, H, J ва S нуқталарни бирлаштирадиган чизиқ рискли ва рисксиз активларнинг очиқ бўлган вариантлари тўпламини ифодалайди 5 . чизиқдаги ҳар бир нуқта 1-жадвалнинг 2 ва 3 устунларида кўрсатилган активлар икки туридан иборат бўлган портфелга мос келади. даромадлилик кутилаётган (ўртача) ставкаси ва унинг стандарт оғишини ҳисоблаб чиқиш учун формулаларни махсус адабиётлардан топиш мумкин. шунга эътибор қаратингки, ушбу мавзуда биз даромадлилик ставкасини фоиз қийматида эмас, балки ўнли касрларда кўрсатмоқдамиз. Ушбу бўлимда активлар ва қимматли қоғозлар - синонимлар. Рисксиз актив сифатида масалан, АҚШ ғазначилик вексели, рискли актив сифатида эса – бирон-бир корпорация акцияси иштирок этиши мумкин. 2-расмда вертикал ўқда жойлашган, йиллик ставка 0,06 ва стандарт оғиш 0 бўлган F нуқтада сизнинг барча пулларингиз рисксиз активга киритилган. Сиз ҳеч нима билан таваккал қилмайсиз, кутилаётган даромадлилик эса йиллик 0,06ни ташкил этади. рисксиз активдан қанчалик кўп пул чиқариб олинса ва рискли активга жойлаштирилса, риск/даромадлилик нисбатини ифодалайдиган чизиқ бўйлаб тобора ўнгга ҳаракатланиш мумкин. Бунда риск даражаси ортади, бироқ кутилаётган даромадлилик ҳам ўсади. Агар барча пулларингиз рискли активга киритилган бўлса, сиз даромадлилик 0,14 ва стандарт оғиш 0,20 бўлган S нуқтада бўлиб қоласиз. 1-жадвал Рискли активга инвестицияланган маблағлар улуши билан боғлиқ портфелда кутилаётган даромадлилик ва стандарт оғиш Портфе ль варианти (1) Рискли активга инвестицияланган портфель улуши,% (2) Рисксиз активга инвестицияланга н портфель Кутилаётган даромадлилик ставкаси E(r) (4) Стан дарт оғиш (5) F 0 100 0,06 0,00 G 25 75 0,08 0,05 Н 50 50 0,10 0,10 J 75 25 0,12&#34; 0,15 S 100 0 0,14 0,20 Стандарт оғиш 2-расм. Инвестицион портфель кутилаётган даромадлилиги ва риск ўртасидаги нисбат. Изоҳ. F нуқтага портфель 100%га даромадлилик йиллик 0,06га тенг бўлган рисксиз қимматли қоғозларга инвестициялардан иборат бўлган вазият мос келади. S нуқтага 100% инвестициялар кутилаётган даромадлилик 0,14 ва стандарт оғиш 0,20 бўлган рискли активларга киритилган вазият тўғри келади. ??? нуқтада портфелнинг ярми рискли активлардан, ярми эса рисксиз активлардан иборат бўлади. Портфель //(12.1-жадвалда учинчи сатрга мос келади) ярми рисксиз активлардан иборат. Агар сумманинг 50%и рискли қимматли қоғозларга, 50%и эса рисксиз қимматли қоғозларга киритлган бўлса, кутилаётган даромадлилик тўлалигича акциялардан, яъни рискли активлардан иборат бўлган портфель кутилаётган даромадлилик ставкаси (0,14) ва рисксиз активлар кафолатлайдиган фоиз ставкаси (0,06) ўртасида бўлади. Кутилаётган даромадлилик ставкаси (0,10) 4-устунда, стандарт оғиш (0,10) эса – 5-устунда кўрсатилган. Энди 1-жадвалда кўрсатилган нуқталар учунгина эмас, балки 1-расмда риск/даромадлилик тўғри чизиғида ётган ҳар қандай нуқта учун портфель таркибини қандай қилиб аниқлаш мумкинлигини кўриб чиқамиз. Айтайлик, масалан, биз кутилаётган даромадлилик ставкаси 0,09га тенг бўлган портфель таркибини аниқлашни истаймиз. 1-расмга кўра, бундай портфелга мос келадиган нуқта G ва Н нуқталар ўртасидаги риск/даромадлилик тўгри чизиғида ётади. Бироқ портфелнинг аниқ таркиби ва унинг стандарт оғиши қандай? Бу саволга жавоб бериш учун 1-расмдаги барча нуқталарни боғлайдиган даромадлилик ва риск нисбати графгини тавсифлайдиган формула керак бўлади. Ҳаракатларни қатор кетма-кетликдаги босқичларга ажратган ҳолда қуйидаги тарзда ҳаракат қилинг. 1-босқич. Рискли активга тўғри келадиган инвестициялар улуши ва кутилаётган даромадлилик ўртасидаги нисбатни аниқланг. w 100000 доллар маблағнинг рискли активга киритилган қисмини ифодаласин. Маблағнинг қолган қисми (I - w) га тенг бўлади ва у рисксиз активга киритилади. Е(r) портфель кутилаётган даромадлилик ставкаси қуйидаги формула билан берилган: (1) бу ерда Е (r) рискли активнинг кутилаётган даромадлилик ставкасини, r f эса – даромадлилик рисксиз ставкасини англатади. Мос келувчи ўрин алмаштиришлар ёрдамида қуйидагига эга бўламиз: E (r)= 0,06 + w (0,14-0,06) = 0,06 + 0,08w 10.1-тенглама қуйидаги тарзда талқи этилади. ҳар қандай портфель учун даромадлилик бошланғич ставкаси даромадлилик рисксиз ствкаси (бизнинг мисолда 0,06) ҳисобланади. Бундан ташқари, портфелга инвестициялар E (r s ) - r f рискли актив бўйича риск (бизнинг мисола 0,08) учун мукофотга (1) ва рискли активга киритилган, w деб белгиланган портфель улушига (2) боғлиқ бўлган риск қўшимча мукофот келтиради деб тахмин қилинади . Кутилаётган даромадлилик ставкаси 0,09га мос келадиган портфель таркибини аниқлаш учун 10.1-тенгламага керакли қийматлар киритиш ва w ни ҳисоблаб чиқиш лозим . 0,09=0,06+0,08w (0.09-0,06), 0,08 Шундай қилиб, портфель 37,5%га рискли активдан ва 62,5%га рисксиз активдан иборат бўлади. 2-босқич. Рискли активга тўғри келадиган инвестициялар улуши ва стандарт оғиш ўртасидаги алоқани аниқланг. Агар рискли ва рисксиз активлар битта портфелга бирлаштирилган бўлса, бундай портфель даромадлилик стандарт оғиширискли актив даромадлилиги стандарт оғишининг унинг портфель таркибидаги салмоғига кўпайтмасига тнг бўлади. Рискли активнинг стандарт оғишини о s сифатида белгилаб, портфель даромадлилиги стандарт оғиши формуласини қўлга киритамиз: Даромадлилик кутилаётган ставкаси 0,09га мос келадиган стандарт оғишни аниқлаш учун 10.2-тенгламада w ўрнига 0,375 киритамиз ва  ни ҳисоблаб чиқамиз =  s w = 0,2х0,375 =0,075 Шундай қилиб, портфель даромадлилиги стандарт оғиши 0,075ни ташкил қилди. Ниҳоят, биз риск/даромадлилик тўғри чизиғида стандарт оғиш билан кутилаётган даромадлилик ставкасини тўғридан-тўғри боғлайдиган формула чиқариш учун w ни олиб ташлашимиз мумкин. 3-босқич. Кутилаётган даромадлилик ставкаси ва стандарт оғиш ўртасидаги нисбатни аниқланг. 10.1-расмда риск/даромадлилик тўғри чизиғини тавсифлайдиган аниқ тенгламани чиқариш учун 10.2 тенглама кўринишини ўзгартириш ва w ни о/о нисбати сифатида тақдим этиш мумкин. Бу нисбатни 10.1-тенгламада w ўрнига қўйиб, қуйидагига эга бўламиз: Бошқача қилиб айтганда, стандарт оғиш функцияси сифатида ифодаланган портфелнинг кутилаётган даромадлилик ставкаси T [ == 0,06 нуқтада вертикал ўқ билан кесишадиган ва қуйидагига тенг бўлган қияликка эга тўғри чизиқни ифодалайди: тўғри чизиқнинг қиялик бурчаги инвестор унга рози бўлган қўшимча ҳар бир риск бирлиги учун бозор таклиф этадиган қўшимча кутилаётган даромадлиликни тавсифлайди. Берилган кутилаётган даромадлиликни қандай олиш мумкин: 1-мисол. Даромадлилик кутилаётган ставкаси йиллик 0,11 бўлган портфель таркибини аниқлаймиз. Бу ҳолатда даромадлилик стандарт оғиши қандай бўлади? Ечим Даромадлилик кутилаётган ставкаси йиллик 0,11 бўлган портфель таркибини аниқлаш учун ушбу маълумотларни 10.1-тенгламага қўйиш ва w ни топиш лозим. 0,11 =0,06+0,08w Демак, портфель таркибида 62,5% рискли актив ва 37,5% рисксиз актив мавжуд. Даромадлилик кутилаётган ставкаси йиллик 0,11га мос келадиган стандарт оғишни аниқлаш учун 12.2-тенгламада w ўрнига 0,625 қўйиш ва  ни аниқлаш лозим.   40,0 06,0 ) ( )(      s f s f r r E r r E 40,0 2,0 08,0 ) (    s f s r r E  625,0 08,0 06,0 11,0    w  = 0, 2w= 0,2х0,625 =0,125 Демак, портфель даромадлилиги стандарт оғиши 0,125га тенг. Битта портфелда рискли активларнинг икки хил турини бирлаштириш рискли активни рисксиз актив билан бирлаштиришга ўхшаб кетади; бу мавзу олдинроқ кўриб чиқилган эди. Яна бир бор 10.1-жадвал, 10.1-расм, 10.1 ва 10.2-тенгламаларга назар ташланг. Агар иккита активдан биттаси рисксиз актив бўлса, унинг даромадлилик кутилаётган ставкаси стандарт оғиши ва бошқа актив билан корреляция нолга тенг бўлади. Агар иккала актив рискли - w ҳисобланса, у ёки бу тарзда риск/даромадлилик нисбати таҳлил қилиниши лозим. Формула для вычисления среднего значения ставки доходности любоғо портфеля, в котором w – рискли актив 1, (1 - w) эса рискли актив 2 бўлган ҳар қандай портфель учун даромадлик ставкаси ўртача қийматини ҳисоблаб чиқиш формуласи қуйидаги кўринишга эга бўлади: Е(r) = wE(r 1 )+(l-w)E(r 2 ) (10.4) Ўз навбатида, дисперсия формуласи қуйидагича бўлади:  2 =  1 2 + (1 - w) 2  2 + 2w (1 - w) p  1  2 (10.5) Бу икки тенгламани мос равишда 10.1 ва 10.2-тенгламалар билан таққослаш мумкин. 10.4-тенглама бу моҳиятига кўра, 10.1-тенгламадир, фақат r r рисксиз актив фоиз ставкаси ўрнига унда рискли актив 2 кутилаётган даромадлиги Е (r 2 ) киритилган. 12.5-тенглама бу 10.2-тенгламанинг умумийроқ шаклидир. Агар актив 2 рисксиз бўлса,  2 = 0 ва 10.5-тенглама 10.2-тенглама кўринишигача соддалашади. 10.2-жадвалда 1 ва 2 активлар даромадлик ставкалари эҳтимолликларини тақсимлаш учун биз берган баҳолар келтирилган. Эътибор қаратингки: биз мы корреляция коэффициенти нолга тенг (р = 0) деган тахминдан келиб чиқамиз. 10.3-жадвал ва 10.3-расмда рискли актив 1 ва рискли актив 2 битта портфелда бирлаштиришда олиш мумкин бўлган даромадлик стандарт оғишлари ва ўртача қийматлари комбинацияси кўрсатилган. 10.3-расмда S нуқта фақат рискли актив 1 дан иборат бўлган портфелга, R нуқта эса – фақат рискли актив 2 дан иборат бўлган портфелга мос келади. Энди даромадлик кутилаётган ставкалари ва стандарт оғишлар 12.4 ва 12.5-формулалар бўйича қандай ҳисоблаб чиқилишини кўрсатамиз. 25%и рискли актив 1 ва 75%и рискли актив 2 дан иборат бўлган С портфелни кўриб чиқамиз. Щ Рискли актив 1 Рискли актив 2 Ўртача қиймат Стандарт оғиш 0,14 0,20 0 0,08 0,15 0 Икки рискли портфел учун риск\ даромадлилик ртасидаги нисбат п ь Рискли актив 1га киритилган маблағлар улуши (%) Рискли актив 2га киритилган маблағлар улуши (%) Кутилаётган даромадлик ставкаси Стандар т оғиш 0 100 0,0800 0,1500 25 75 0,0950 0,1231 | ьна 36 64 0,1016 0,1200 50 50 0,1100 0,1250 100 0 0,1400 0,2000 10.4-тенгламага зарур қийматлар криитб, шуни аниқлаймизки, С нуқтада кутилаётган даромадлик йиллик 0,095ни ташкил қилади: jE&#39;(r)=0,25 E(r,) +0,75 E{r} =0,25 х 0,14 +0,75 х 0,08 =0,095 10.5- тенгламага w қийматини киритиб , стандарт оғиш қуйидагича бўлиши аниқланади ( Т 2 = W 22 + (1 - w) (7 2 + 2w (1 - w) pO&#39;iO&#39;2 =0,25 2 x0,2 2 +0,75 2 x0,15 2 +0 =0,01515625 о- =УО,01515625 =0,1231 10.3-расм. Риск/даромадлик нисбати эгри чизиғи: фақат рискли активлар Изоҳ. Тахмин қилинадики, £&#39;(&#34;/•=0,14, о-/=0,20, E(r)=0,OS, crj=0, 15, /т=0. Энди 12.3-жадвал ёрдамида 10.3-расмда R ва S нуқталарни бирлаштирадиган эгри чизиқни кўриб чиқамиз . R нуқтадан бошлаймиз ва капиталнинг бир қисмини рискли актив 2 дан рискли актив 1 га ўтказамиз. Бунда нафақат даромадлик ўртача ставкасининг ўсиши, балки стандарт оғишнинг пасайиши ҳам кўзатилади. У 36%и рискли активлар 1 ва 64%и рискли активлар 2га инвестициялардан иборат бўлган портфель олгунимизга қадр давом этади 6 . Бу нуқта рискли актив 1 ва рискли актив 2 дан иборат бўлган минимал дисперсияли портфелни (minimum-variance portfolio) тавсифлайди. Агар рискли актив 1 га умумий капиталнинг 36%идан ортиқ маблағ инвестиция қилинса, портфелнинг стандарт оғиши ортади. Портфель дисперсиясини минималлаштирадиган рискли актив 1 улушини тавсифлайдиган формула қуйидаги кўринишга эга бўлади: 8. Рискли активлар оптимал комбинацияси. Энди рисксиз активни рискли актив 1 ва рискли актив 2 билан бирлаштириш воситасида олиш мумкин бўлган риск/даромадлик комбинациясини кўриб чиқамиз. 12.4-расмда бўлиши мумкин бўлган барча риск/даромадлик комбинациялари график шаклида кўрсатилган; бу расм шунингдек, рисксиз актив билан бирлаштириш учун рискли активлар оптимал комбинациясини қандай олиш мумкинлигини ҳам кўрсатади. Стандарт оғиш 4-расм. Рискли активлар оптимал комбинацияси Изоҳ. Тахмин қилинадики, Гу=0,06, £/-=0,14, сг/=0,20, £)=0,08, сг;=0,15, /? =0. Дастлаб F нуқтани S нуқта билан бирлаштирадиган тўғри чизиқни таҳлил қиламиз. У бизга муълум, чунки 10.1-расмда биз кўрган риск/даромадлик нисбати графигини ифодалайди. Тўғри чизиқ рисксиз активни рискли актив 1 билан бирлаштириш воситасида олиш мумкин бўлган риск/даромадлик комбинациялар қаторини кўрсатади. Fc нуқтани R ва S нуқталарини бирлаштирадиган эгри чизиқдаги исталган нуқта билан бирлаштирадиган тўғри чизиқ қуйидаги учала актив: рисксиз актив, рискли актив 1 ва рискли актив 2 барча комбинациялари учун риск/даромадлик нисбатини тавсифлайдиган графикни ифодалайди. Бу нисбатнинг биз олишимиз мумкин бўлган энг катта қиймати F ва Т нуқталарни бирлаштирадиган чизиқда ётади . Т нуқта F нуқтадан чиқадиган тўғри чизиқ ҳамда R ва S нуқталарни бирлаштирадиган эгри чизиқ учун умумий нуқта ҳисобланади. Биз 12.4-расмда Г умумий нуқтага мос келадиган бундай рискли портфелни рискли активлар оптимал комбинацияси деб атаймиз. Айнан рискли активлар ушбу портфелини рисксиз активлар билан бирлаштириш воситасида максимал даражада самарали портфель шакллантиришга эришилади. Г нуқтада портфель улушини аниқлаш формуласи қуйидагича: керакли маълумотларни бу тенгламага қўйиб, рискли актив ( тангенциал портфель (the tangency portfolio) деб ҳам аталадиган портфель учун тўғри чизиқ билан кесишув нуқтасида ) 69,23% рискли актив 1 ва 30,77% рискли актив 2 эканлигини оламиз. Бу даромадлик ставкаси Е(г-г) ва стандарт оғиш қуйидагига тенг эканлигини англатади: £(/y)=0,122 От =0,146 Демак, риск/даромадлик самарали нисбати учун янги график қуйидаги формула билан берилади: бу ерда қиялик бурчаги — даромадликнинг рискка нисбати —0,42га тенг. Олинган қийматни F ва S нуқталарни бирлаштирадиган риск/даромадлик нисбати аввалги чизиғи учун формула билан солиштирамиз : Е (г) =0,06 +0,40ст бу ерда қиялик бурчаги 0,40га тенг. Тушунарлики, энди инвестор яхшироқ аҳволда, чунки у исталган риск даражаси учун кутилаётган даромадлик ставкаси юқорироқ бўлишига эришиши мумкин. Энг афзал кўриладиган инвестиция портфели шакллантириш. Таҳлилни якунлаш учун инвестор танловини унинг нималарни афзал кўриши нуқтаи назаридан ва самарали портфеллар учун риск/даромадлик нисбати графигини ҳисобга олган ҳолда кўриб чиқамиз. Умид қиламизки, сиз мавзунинг бошида портфель шакллантиришда нималарни афзал кўриш инвесторнинг ҳаётийлик даври қайси босқичида эканлиги, режалаштириш даври ва рискка мойилликка боғлиқ эканлигини айтиб ўтганлигимизни ёддан чиқармагансиз. Демак, инвестор F ва Г нуқталар билан чегараланган кеисмда исталган нуқтада позиция танлаши мумкин. 10.5-расмда бунинг учун Е нуқта танлаб олинган . Бу нуқтага мос келадиган портфель 50%и умумий нуқтадаги портфелли инвестициялардан (тангенциал портфель) ва 50%и рисксиз активларга инвестициялардан иборат. 10.1 ва 10.2-тенгламаларни шундай ўзгартирамизки, улар кесишув нуқтасида портфель энди рисксиз актив билан бирлаштириш лозим бўлган ягона рискли актив эканлигини акс эттирмин. Аниқланадики, Е портфель стандарт оғиши ва кутилаётган даромадлик қуйидаги кўринишга эга бўлади: () = /у + 0,5 х [£(/y) - /7] = 0,06 + 0,5(0,122 - 0,06) = 0,091 ст= 0,5ха,- =0,5х0,146=0.073 Тангенциал портфель 69,2%га рисклик актив 1 ва 30,8%га рискли актив 2 дан иборат эканлигини ҳисобга олиб, портфель таркиби қуйидагича бўлишини аниқлаш мумкин: Рисксиз активларни у луш и 50,0% 1 рискли активларни улуши 0,5х69,2%= 34,6% 2 рискли активларни улуши 0,5х30,8%= 15,4% Жами 100,0% Демак, сиз 100000 долларни Е портфелга инвестиция қилган бўлсангиз , бунда 50000 доллар рисксиз активга, 34600 доллар – рисклик актив 1га ва 15400 доллар – рискли актив 2га инвестиция қилинган. Иккита рискли актив ва битта рисксиз актив тури мавжуд бўлган ҳоллар учун самарали портфель яратиш бўйича бизда мавжуд маълумотларни умумлаштириб кўрамиз. Рисксиз актив билан оптимал тарзда бирлаштириш мумкин бўлган рискли активлардан иборат бўлган фақат битта портфель мавжуд. Биз 10.4-расмдаги Г умумий (тангенциал) нуқтага мос келадиган бу портфелни рискли активлар оптимал комбинацияси деб атаймиз . Афзал кўриладиган портфель доимо умумий нуқтада рискли активлар ва рисксиз активлар портфели бирон-бир комбинацияси ҳисобланади. Стандарт оғиш 10.5-расм. Энг афзал кўриладиган портфелни танлаш 2-мисол Фараз қилайлик, сизда 100000 доллар бор ва сиз бу маблағни йиллик 0,10 кутилаётган даромадлик ставкаси билан инвестициялашни истайсиз. Олдинги риск/даромадлик графигида ( Е ва S нуқталарни бирлаштирадиган чизиқ) кўзатиладиган даромадлик стандарт оғишини янги риск/даромадлик графигида ( F ва 7 нуқталарни бирлаштирадиган чизиқ) кўзатиладиган даромадлик стандарт оғиши билан солиштиринг. Бу портфельлардан ҳар бирининг таркиби қандай? Ечим Биринчидан, портфель кутилаётган даромадлигини рискли активларга инвестиция қилинган улуш билан боғлайдиган формулани ёзиб олайлик ва уни ечайлик. Шу тариқа биз рискли активларга инвестициялаш лозим бўлган улушни аниқлаймиз. Икки хил рискли активлар оптимал комбинацияси фойдаланиладиган янги риск/даромадлик нисбати учун формула қуйидаги кўринишга эга бўлади: £ (г) =£•(/,>+г, (1-w) £(/•)= 0,122w+0,06(1-н&#39;) портфель кутилаётган даромадлик ставкасини 0,10га тенг деб оламиз ва қуйидагига эга бўламиз: £(/-)=-0,06 + 0,062w =0,10 0,10-0,06 . .- w = ————— = 0,6D 0,062 Демак, оптимал комбинация олиш учун 100000 долларнинг 65%и рискли активларга, 35%и эса – рисксиз активларга йўналтирилиши лозим. бундай портфелда стандарт оғиш қуйидаги формула бўйича аниқланади: ( J =\ V ( T =0,65х0,146=0,095 Рискли активлар оптимал комбинацияси 69,2% рискли актив 1 ва 30,8% рискли актив 2дан иборат эканлиги сабабли, кутилаётган даромадлилик йиллик 0,10 бўлган якуний портфель таркиби қуйидаги тарзда аниқланади: Улуш безрискового актива 35% Улуш рискованного актива 1 0,65х69,2%= 45% Улуш рискованного актива 2 0,65х30,8%= 20% Жами 100% Ягона рискли активдан иборат бўлган риск/даромадлилик аввалги графиги учун кутилаётган даромадлилик ва w ни боғлайдиган формула қуйидаги кўринишга эга бўлади: £(r) =£(/•>+/у (1-uQ £(r)=0,14w+0,06(l-w) портфель кутилаётган даромадлилигини 0,10га тенг деб олиб, w ни ҳисоблаб чиқамиз ва қуйидагига эга бўламиз: £(r)= 0,06+0,08=0,10 0,10 -0, 06 -0, 50 w = 0, 08 Шундай қилиб, 100000 долларнинг 50%и рискли актив 1 га, 50%и эса рискли актив 2 га киритилиши лозим. Бу портфелнинг стандарт оғиши қуйидаги тенглама билан берилади: Назорат саволи 10.9 Фараз қилайлик, инвестор 10.5-расмда F ва Т нуқталар орасидаги кесимда F нуқтадан кесимнинг тўртдан уч қисмига тенг масофада ёиган нуқтага мос келадиган портфелни танлаган . Бошқача қилиб айтганда, унинг портфели 75%и умумий нуқтага мос келадиган портфелга, 25%и эса – рисксиз активларга киритилган. Даромадлилик кутилаётган ставкаси ва стандарт оғиш бу портфель учун қандай? Агар инвестор 1000000 долларга эга бўлса, учта активдан ҳар бириша қанча маблағ киритиши лозим? Таъкидлаш жоизки, рискли активлар оптимал комбинациясини излашда биз инвесторнинг фаровонлиги хақида ҳам, унинг хоҳиш-истаклари хақида ҳам ҳеч нарса билишимиз керак эмас. Ушбу портфель таркиби фақат рискли актив 1 ва рискли актив 2 кутилаётган даромадлилик ставкалари ва стандарт оғишлар ҳамда улар ўртасидаги корреляцияга боғлиқ бўлади. Бу эса шуни англатадики, бундай даромадлилик тавсифномасига (ўртача қиймат, стандарт оғиш, корреляция) розилик билдирган барча инвесторлар рисксиз актив билан билдирилган битта тангенциал портфелга инвестициялашни истайди. Рискли активлар кўплиги мавжуд бўлган барча ҳолларда қўллаш мумкин бўлган умумий қоида қуйидагича: Рискдан қочадиган ва даромадлилик тавсифи хақида бир хил тасаввурларга эга бўлган барча инвесторлар энг афзал кўриладиган портфель олиш мақсадида рисксиз актив билан бирлаштирадиган рискли активлар оптимал портфели доимо мавжуд бўлади. 9. Рискли активлар кўплигига эга портфеллар. Рискли активлар сони кўп бўлганда биз аввалги бўлимда кўриб чиқилгани каби, портфель яратишнинг икки босқичли усулидан фойдаланамиз. Биринчи босқичда биз фақат рискли активлардан иборат бўлган портфелларни, иккинчи босқичда эса – рисксиз актив билан бирлаштириш мумкин бўлган тангенциал портфелни аниқлаймиз. Бундай иш кўп сонли ҳисоблаб чиқишни талаб қилади, шу сабабли уни компьютерда бажариш мақсадга мувофиқ. 10.6-расмда бошланғич маълумотлар ва уларни портфелни оптималлаш учун фойдаланиладиган электрон жадваллар дастурида қайта ишлаш натижалари кўрсатилган 7 . Индивидуал таянч активлар (basic assets) бу – рискли актив 1, рискли актив 2 ва ҳ.к. улар диаграммада чапда сояланган нуқталар билан ифодаланган. Бу нуқталардан тепароқ ва ўнгроқда ётадиган эгри чизиқ рискли активларнинг портфеллар самарали кўплиги чегараси (efficient portfolio frontier) деб аталади. У ҳар бири инвесторларга берилган стандарт оғишда максимал даромадлилик ставкалари таклиф этадиган рискли активларга эга бўлган портфеллар кўплиги сифатида белгиланади. 6-расм. Дастурий таъминот ёрдамида тузилган. Айрим таянч активлар самарадорлик чегарасининг ички томонади ётади, чунки одатда бир хил стандарт оғишда кутилаётган даромадлилик ставкаси таянч активларникидан каттароқ бўлган икки ва ундан ортиқ таянч активлар маълум бир комбинацияси мавжуд. Рискли активлар оптимал уйғунлашуви рисксиз активни ифодалайдиган (вертикал ўқда) нуқтада бошланадиган тўғри чизиқ ва рискли активлар самарадорлиги чегаралари кесишуви умумий нуқтасида аниқланади. Рисксиз актив нуқтаси ва рискли активлар оптимал комбинациясига мос келадиган тангенциал нуқтани бирлаштирадиган кесим риск/даромадлилик энг яхши нисбатларини ифодалайди. Энди мавзунинг бошида ёдга олиб ўтилган масалага қайтамиз. Молиявий воситачи (масалан, инвесторларга у томонидан бошқариладиган ўзаро фондларга инвестициялар таклиф этадиган компания) мижозларга таклиф этиш учун турли активлар комбинацияларидан иборат бўлган «молиявий таомнома»ни қай тарзда тўзади? Биз ҳозиргина шуни кўсатдикки, рискли активлар оптимал комбинацияларини топиш фақат рискли активлар кутилаётган даромадлилик даражаси, стандарт оғиш ва улар ўртасидаги корреляцияга боғлиқ бўлади. У инвесторларнинг хоҳиш-истакларига боғлиқ бўлмайди. Демак, самарали портфель яратиш учун инвесторларнинг хоҳиш- истакларини билиш умуман керак эмас. Шундай қилиб, мижозлар мос келувчи фаолият турларига ихтисослашган молиявий воситачиларга активлар кутилаётган даромадлилик даражаси, стандарт оғишлар ва корреляция башорати тўзишни топширадилар; воситачилар шунингдек, таянч активларни оптимал пропорцияда комбинациялаш функциясини ҳам ўз зиммасига олади. Демак, мижозларга улар оптимал рискли активларга киритиш истагида бўлган капитал ҳажмини танлаш қолади, холос. Даромадлилик ўртача қиймати ва унинг дисперсиясига асосланадиган инвестиция портфели учун активлар танлашнинг статик модели ўзаро фондлар молиявий воситачилиги назарий асосларини яратди. 60-йиллардан бошлаб америкалий тадқиқотчилар оптимал портфель тўзиш соҳасида бу модель доирасидан четга чиқдилар ва динамик шакллар билан шуғуллана бошладилар. Уларда инвесторларнинг уй хўжалиги ҳаётийлик даврининг маълум бир босқичларида қабул қилинган жамғарма/истеъмол бўйича қарорларини вақтлараро оптималлаш бўшаган маблағларни инвестициялар муқобил йўналишлари ўртасида тақсимлаш билан бирлаштирилади. Бу моделларда индивидуал активларга талаб юқорида кўрсатиб ўтилганидек, оптимал диверсификациядан кўра жиддийроқ омилларга боғлиқ бўлади. У шунингдек, бирламчи моделга киритилмаган турли рискларни хеджлаш истагининг оқибати ҳам саналади. Портфель таркиби хақида қарор қабул қилишда хеджлашга эҳтиёж вужудга келтирадиган рисклар қаторига ўлим риски, фоиз ставкаларининг тасодифий ўзгаришлари риски ва бошқа қатор рисклар киради. Динамик моделлар инвестиция портфели шакллантиришда қимматли қоғозлар ва молиявий воситачилар рорлига назарий қарашларни сезиларли даражада бойитди 8 . Инвестицион менежмент доирасида активларни бошқариш амалиётида ўртача даромадлилик ва портфель дисперсиясини (mean-variance approach) ҳисоблаб чиқишга асосланган рискни баҳолашнинг таянч усули устунлик қилади. Ушбу маҳсулотлар ўз фондларининг турли комбинацияларини ҳаётийлик даврининг турли босқичларида мижозлар сўовларига мос келадиган пропорцияларда бирлаштиради. Портфель(молиявий) инвестицияси деб -давлат, корпоратив корхона ва хусусий корхона томонидан чиқарилган қимматли қоғоз, облигация ва акцияларига қўйилган капитал қўйилмага айтилади.Киматли қоғозларнинг турларини куп бўлиши, шундан инвесторга тегишлиси уларни портфелини шакллантириб, бунда уни шакллантиришдан мақсади шуки, қимматли қоғозларнинг ликвидлилиги ва ишончлилиги унга оптимал даражада даромад олиш имкониятларини таъминлайди. Бундан инвестициялар икки томонлама характерга эга:биринчи томондан; -инвестор келгусида даромад олиш мақсадида қимматли қоғозлар сотиб олиши мумкин: -бу унинг худди қимматли қоғозлар портфелини эгаси сифатида иқтисодиётнинг хақиқийсектори бўлган иқтисодиёт ривожини характерига ахамиятли таъсир этади. Россия хукумати Қонунчилигида «Портфель инвестицияси дейилганда- корхона капиталини устав фондида 10 % ортик бўлмаган қисмини ташкил этувчи, жамғармачиларга ишлаётган корхона фаолиятига таъсир этиш хуқуқини бермайдиган пай ва акция сотиб олиш(сотиш), шунингдек, облигация, вексел ва бошқа қарзли қимматли қоғозларга айтилади.» тушунча берилади. Портфель инвестицияси – акционерлик капитал хажмини 10 % ортик бўлмаган мазкур корхона қимматли қоғозларига қўйилган инвестицияларга айтилади. Ўзбекистон Республикаси олимлари томонидан:Тоймухаммедов И Р томонидан ИП-қимматбохо қоғозлар портфелини ташкил қилиш учун контрол пакетини ташкил қилмасдан ва инвестиция объектини тўғри дан тўғри бевосита фаолиятидир. Инвестициянинг кандай бўлишидан катий назар мазкур инвестицион жараённи шакллантиришга шароит яратувчи субъектлар, объекти, улар ўртасида келишувларга эга бўлган фоиз ва иқтисодий асосларни яратилиши, иқтисодиётни ривожлантиришдаги мамлакат ва худуднинг улуши, ахолини даромадлилик даражаси, мамлакатдаги микро корхоналарнинг ривожланиш даражаси, молия бозорини шаклланганлик даражаси ва уларнинг инструментларини даромадлилик даражаси ва хакозо шароитларга боғлик бўлади. Шунинг билан бирга мазкур жараёнга давлатнинг таъсири қўпроқ ахамият касб этади. Чунки инвестицион фаолиятни бозор иқтисодиёти шароитида уни бошқариш факат давлат таъсири орқали шаклланиб, ривожланиб боради. Чунки инвестицион жараённи инфраструктурасини шакллантиришда қўпроқ ички субъектив омилларнинг таъсири қўпроқ бўлади. Бу ўз навбатида мазкур жараённи шаклланишни ва ривожланишини жахаон микёсига етказишга сальбий таъсир кўрсатади. Агар инвестор хақиқийинвестицияни амалгша ошираётган бўлса т.е. кандайдир корхона ташкил этилаётган бўлса ёки акционер жамият контрол пакетини сотиб олаётган бўлса у холда унинг бевосита асосий вазифаси корхона иш фаолиятини самаралигини таъминлашдан иборат, бунинг натижаси унинг соф фойдаси боғлик бўлади. Бундай холларда инвесторлар группаси тўғрисида сўз бориб, бу қайсики корхонани бошқаришда бевосита иштирок этишни қабул этиш ёки тадбиркорларни ўзлари хисобланади. Бирок куп инвесторлар худи якка(шахс)га ўхшаш институционал(пайли, песион фонд, страховой компания ва бошқалар) бўлиб, булар қайсики, акцияни контрол пакетига эга бўлмасдан, корхонани ташкил этмай, балки ўзини маблағини қимматли қоғозлар(акция, облигация,хосилавий қимматли қоғозлар)га хамда банк хисоблари ва жамғармаларига куяди. Шундай қўйилмаларнинг даромадлилик ва ишончлилиги инвесторнинг фаолиятига боғлик бўлмайди, шунинг учун инвесторнинг ўзи шундай молиявий инструментларга ўз маблағларини қўйишни танлаётган вақтда унинг даромадлилик ва рисклилик даражасини хисобга олмок зарур.Мазкур ўз олидаг қўйган мақсадга эришиш учун инвестор асосан ўз қўйилмсини дифференцияция қилади,т.е.инвестиция портфелини шакллантиради. Инвестицион портфел- олдига қўйилган мақсадга эришиш учун хизмат килувчи инвестиция инструментларини танлашга айтилади. Инвестор ўз қўйилмаларини турли хил қимматли қоғозларга йўналишини тақсимот жараёнида қўйилмасини рискилик даражасини пасайтириш хисобига унинг даромадлилик даражасини кутаришга эришади.Портфелни асосий характерли томони шуки, портфелни рисклилик даражаси портфел таркибига кирувчи алохида олинган инвестицион инструментларини рисклилик даражасига нисбатан кам бўлиши мумкин. Инвестицион инструментлар сифатида қимматли қоғозлар, кучмас мулклар, қимматбохо метал ва тошлар, антиквариат, коллекционерланган кўролларни киритиш мумкин. Бирок қўйилмага бўлган мулкийлик-эгалик қилиш ўзига хос белгиларга эга. Шундай, асосан рискли бўлган кучмас мулк бахосини тушиши хисобига қўйилган маблағахамиятсиз бўлиб колиши мумкин.Бундан ташкари, инвесторда мулкни сотиш холати вужудга келса, у холда мазкур мулкни сотиб олувчисини топиш муаммоси туғилиши мумкин. Шу сабабли кучмас мулкка инвестиция қилишни инвестицион портфел сифатида эмас, балки қўйилмани асосий шакли сифатида кўриб чиқиш эхтимол. Мулкчилик шаклини бошқа турлари таркибига кирувчи қўйилмаларида эса ундан инвестицион инструмент сифатида уларнинг молиявий инструментларини даромадлилик ва рисклилик томонларини бахолаш сифатида фойдаланиш имкониятлари киради. Шу нуқтаи назаридан, муқобил молиявий инвестицияларни танлашда қўпроқ афзал бўлгани олтин хисобланади. Шу сабабли факат айрим инвесторлар ўз капиталини сиёсий инкирозлар ва жахон иқтисодиётидаги салбий холатлар хамда инфляцияни суғурта қилинган маблағсифатида олтин сотиб олишга куядилар. Бирок олтиннинг бахосини ахамиятли уйнаши инвестор куп фойдадан кўра қўпроқ зарар келтириш хам мумкин. Агар олтиннинг бахосини ахамиятли уйнаши, олтин сотиб олишга қўйилаётган бўлса, у холда бахоларнинг уйнаши имкониятларини хисобга олгандаги бу инвестиция - инвестициялашнинг юқориспекулятив инструменти хисобланади. Шунинг учун куп инвесторлар ўзини инвестицион портфелини шакллантираётганда инвестицион инструмент сифатида нима сабабдан қимматли қоғозлардан фойдаланади, «инвестицион портфель» ва «киматли қоғозлар портфели» худи синоним сифатида фойдаланадилар. Турли хил мамлакатларнинг амалдаги қонунчилигига асосан барча молиявий институтлар- «қимматли қоғозларни ушлаб турувчи»(держатель ценнх бумаг)лар(банклар, суғурта компаниялар, инвестицион фондлар, пенсион ва ўзаъро фондлар)га ўзини портфелини диверсификациялаш талаб этилади.Хатто якка инвесторлар хам акция тўғрисида гап кетаётган бўлса ўзларини қўйилмалари ахамиятли хажмда бўлса хам улар бир хил эмас балки бир неча хил қимматли қоғозлар сотиб олишга харакат қилади. Инвесторлар биринчи йўналишдаги инвестиция хисобидан келаётган зарарни бошқа йўналишдаги инвестициядан келган ютук хисобига копланишини яхши омил эканлигини билади. Бошқа сўз билан айтганда, асосий савол бўлиб, алохида қимматли қоғозлар характери эмас, балки барча портфелни рисклилиги ва соф фойда нормасини харакати хисобланади. Шу сабабли алохида олинган қимматли қоғозларини алохида хамда якка тартибда даромадлилик ва ва рисклилик даражаси барча портфелни рисклик даражаси ва соф фойда нормасига таъсир этувчи параметрларни тахлил қилиш зарур. Қўйидаги кўрсатилаётган қимматли қоғозлар портфелни бир қисми сифтида кўриб чиқилаётган даврдаги рисклилиги камрок хисобланади. 10. Портфелни даромадлилиги Бунда хаммадан аввал портфелнинг рисклилик даражаси даромадлилик(соф фойда нормаси) кандай аникланади? Портфель акциясини кутилаётган даромадлилиги, хар бир якка акцияларнинг (взвешенная) ўртача кутилаётган даромадларини барчасини – ўртачаси, акция портфелига қўйилган, хар бир акцияни умумий суммага нисбатан инвестициядаги улуши кўринишда бўлади. R=R х W+R х W+…..R х W ёки R= R х W Банда: R- акция портфелини даромадлилиги R-i акцияни даромадлилиги W- I акцияни инвестициядаги улуши Юқори формуладан кўриниб турибдики,акция портфелини даромадлилиги 2 хил параметрдан: хар бир акцияни даромадлилиги ва хар бир акцияни инвестициядаги улуши хисобга олинади. Мисол: Портфел 2 хил А ва Б акция хисобига шаклланган.Буларни даромадлилиги А-10%, Б-20%. АБ портфелни даромадлилиги хар бир акцияни инвестициядаги улушини холатига боғлик. А ва Б акцияни улуши ва АБ портфелни даромадлилиги   Акция Портфелдаги акцияни улуши   А 1 0.8 0.6 0.4 0.2 0   Б 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1   R(%) 10 12 14 16 18 20 Агар портфел А бир акция хисобига тузилган бўлса, у холда кутилаётган уни даромадлилиги 10 % ни ташкил этади. Маълум меъёрда А акцияни улушини камайса ва Б акцияни улуши ортса, у холда портфелни даромадлилиги ортади. Агар барча инвестиция Акция Б га қўйилган бўлса у холда унинг даромадлилик даражаси 20 % ни ташкил этади.Портфелни кутилаётган даромадлилиги унинг таркибини ўзгариши Билан боғлик бўлади. Рис.12,1 11.Портфель риски Шундай қилиб, биз акция портфелини кутилаётган даромадлилик даражаси деганда портфел таркибига кирувчи акцияларни ўртача (взвешенную) даромадлилигини аниклаб чиқдик. Бирок,акция портфелини шакллантириш вазифасини бажараётганда унинг нафакат даромадлилиги ахамияти бўлмай, балки стандартлашган ўзгариш(отклонение) ердамида акция портфели таркибидага акциянинг рисклилик даражаси хисобга олинади.Мисолни давом эттирамиз:А ва Б акция билан, бу 2 акция хисобига шаклланган портфелни стандартлашган ўзгаришини топиб чиқамиз. Бу акцияларни стандартлашган ўзгариши, утган йил якуни бўйича хисобланган бўлиб, мос 10 % ва 60 % ни ташкил этмокда.Масалан портфель А акция хисобидан 40 %, Б акция хисобига 60 % тузилган. Биринчи, хар бир акциялар учун ўртача (взвешенная)стандартлашган ўзгариши мавжуд бўлиб, бунга портфелни даромадлилигини стандартлашган ўзгаришини ифода этади. 10х0,4+60х0,6=40% Буя кун, агар акцияни бахоси мос холда унинг даромадлилиги билан бир хил (бир акция билан бошқа акцияни ўсиши мос) харакатланганда, тўғри бўлган буларди.Тартиб бўйича бу амалиёт бошқача хисобланади, шу сабабли хар бир акцияларнинг (взвешенной)ўртача стандартлашган ўзгариши портфел рисклилиги хисобланмайди. Биз портфелни стандартлашган ўзгариши қўйидагиларга боғлик: -портфел акция таркибига кирган хар бир акцияни инвестициядаги улушини стандартлашган ўзгаришни хажмига: -коэфицент корреляция . Акция портфели таркибига кирувчиларнинг корреляция коэфицентини портфел рискига таъсирини тахлил этамиз.Мисол учун 2 та позитив корельяцияга эга бўлган акция С ва Д мавжуд(акция асосли бир йўналишга харакатланади). Бу акцияларни даромадлилигини ахамиятини билиш учун, қўйидаги акциялардан иборат портфель тўзиб чиқамиз ва портфелни станлаштирилган ўзгариши ва даромадлилигини хисоблаб чиқамиз. С ва Д акция ва СД портфелни стандартлаштирилган ўзгариши ва соф ойда нормаси   Даврлар соф фойда нормаси (%)     Акция С Акция Д портфель СД   1 чи йил 20 20 20   2 чи йил -5 -5 -5   3 чи йил 15 15 15   4 чи йил -10 -10 -10   5 чи йил 30 30 30   R(%) 10 10 10   g(%) 16.2 16.2 16.2 Стандартлаштирилган ўзгариши ва ўртача даромадлилигини хисоблаб чиқамиз: 20-5+15-10+30 R=-------------------= 10 % 5 (20-10)+(-5-10)+(15-10)+(-10-10)+(30-10) g= ----------------------------------------------- = 16.2 4 Расмдан кўриниб турибдики, катъий корреляция позитивини мажудлиги вақтида акцияни ахамиятли даромадини графиги мазкур акциядан таркиб топган портфел даромадлилик графигига мос келмокда. Агар 2 акцияни корреляция коэфиценти -1 га тенг бўлса портфел риски умуман олиб ташланган буларди.Е ва К акция хақида ва ЕК портфелни кўриб чиқамиз: Е ва К акция ва ЕК портфелни стандартлаштирилган ўзгариши ва соф ойда нормаси   Даврлар соф фойда нормаси (%)     Акция Е Акция К портфель ЕК   1 чи йил 30 -10 10   2 чи йил 20 0 10   3 чи йил 5 15 10   4 чи йил -15 35 10   5 чи йил 10 10 10   R(%) 10 10 10   g(%) 16.96 16.96 0 Графикдан кўриниб турибдики, Е ва К акциядан иборат портфелни даромадлилиги ахамиятли ўзгарса хам (коблебания) портфелнинг даромадлилиги бир 10 % лиги Билан колмокда. Портфелнинг стандартлаштирилган ўзгариши 0 га тенг. Бу рисксиз портфель хисобланади. Хакикатда, акция абсалют негатив корреляцияга(С=-1) эга бўлса хам, бу амалда эмас. Куп холлардан акциялар позитив корреляцияда бўлади. 12. МАРКОВИЦ нинг «рис-даромадлилик» усули. Биз юқорида кўриб чиқан портфелларимизда қимматли қоғозларни хам рисклилик даражаси хамда даромадлилик даражасини бахолаш билан белгиланди. Куп инвесторлар ўзини портфелини шакллантираётганда нафакат соф фойда нормасини юқорилиги хисоб китобини эмас,балки ўз қўйган капиталини кайтиш рискларини камайтиришни хам хисобга оладилар,булар олдида протфелини шакллантираётганда портфел таркибини танлаш муаммоси туғилади.Ананавий усуллардан бири, бу ўз қўйилмасини диверсификация-табакалаштиришдан иборат.Агар инвестор ўзини қўйилмасини тақсимотини қўйилмада бир хил улушга эга бўлган 10 хил акцияга қўйса, бу операция инвестиция риски ўз ўзидан пастлигини билдиради.Бирок бундай ёндашув сифатли бўлиб, бу вақтда портфелдаги барча қимматли қоғозларни аник миқдор бахолаш амалга оширилмай, балки сифатли қимматли қоғозларни танлов асосида амалга оширилади.Бунда портфелни рисклилик даражаси ёки кутилаётган соф фойдани мълум нормадаги хажмини аниклашдан иборат. 1950 йилга қадар рисклар маълум менеджерлар томонидан сифатли бахоланиб, умумлашган классификациясидан фойдаланган, буларни; консерватив,арзон, ўсаётган, даромадли ва спекулятивли деб номлаганлар. Портфелнинг замонавий назариясида рискларни қимматли қоғозларни хар бирини бахолаш ва чукўр тахлил этишга асосланган ва миқдор жихатдан юритила бошлаган,бу портфел таркибини аниклашда портфел риски ва даромадлиликни нисбатларини боғликлиги ва портфелни мақсади сонли миқдорини беради. Г.Марковицни биринчи иши бу қайсики «портфель танлови: инвестицияни самрали диверсификациялаш» деган ном билан портфел риски ва кутилаётган соф фойда нормасига боғлик холда портфелни шакллантириш тамойилларини изохлаб берди.Асосан буни қимматли қоғозларни бахолаш механизмига боғлаб, бунинг асосий маъноси шуки, «молиявий активларни бахолаш усули» деб хам ном олган. Марковиц шундан келиб чиқдики, куп инвесторлар агар бу инвестицияни даромадлилигини компенсация қилинмаган бўлса,у холда улар рискдан кочишга харакат қилади.Шундай қилиб Марковиц томонидан стандартлаштирилган ўзгариш воситасида асосида кутилаётган натижани усуллари ва ноаниклигини аниклаб берган. Бу портфелни шакллантириш жараёнини хисобга олган холда инвестицион рискни даражасини сон жихатдан бахолашни биринчи харакати бўлган. Бу ишлар қимматли қоғозларни бахолаш механизми мавжуд бўлган вақтда бундай илмий изланиш ва маколалар чиқишга туртки бўлди, бунинг натижасида «Молиявий активларни бахолаш усули» САРМ деб номланган инвестицияни бахолашнинг назарий асослари и шлаб чиқилди. Инвесторлар рискдан кочишга харакат қилишини изохлаб, Марковиц портфелдаги қимматли қоғозларни диверсификация қилиш орқали портфел даромадлилигини станданртлаштирилган ўзгаришини камайтиришга харакат қилган инвесторлар хақидаги хулосани ёритиб беради. Марковиц билдирдики, агар мазкур қимматли қоғозлар юқори позитив ковариацияга эга бўлса у холда портфелни турли хил киматли қоғозларни чиқариш комбинацияси хисобига кутилаётган даромадни пасайиши ахамиятсиз бўлишини изохлаб беради. Қайсики агар ўзини намунали шаклида тутувчи бу қимматли қоғозлар таркиби бўйича портфел тўзилса диверсификациядан самара юқорига кўтарилади.Бу холда портфел даромадлилигини стандатлаштирилган ўзгариши портфелдаги хар бир қимматли қоғозларни ўзгаришига нисбатан камроклигини билдиради. Мисол:2 акциядан иборат портфел мисолидан осонрок тушунтирилади.Агар акция ўзини бир хил олиб юрса у холда портфелдаги қимматли коозлар комбинацияси портфел рискларини камайтирмайди. (см12,4)Бу вақтда 2 қимматли қоғоз абсалю негатив корреляцияга эга бўлиб(С=-1),у холда портфель риски умуман бартараф этиган бўлади. (см12,5). Марковиц усулидан амалиётда фойдаланиш учун хар бир акция учун кутилаётган даромадлилигини, акциялар ўртасидаги ковариация ва уни стандапртлаштирилган ўзгаришини аниклаш зарур.Агар мазур маълум мавжуд бўлса, у холда Марковиц квадрат пргораммалаштириш ёрдамида «портфелни самараси» танлаб аниклаш мумкинлигини кўрсатиб берди. рис12,7. Марковиц назарияси бўйича А портфел субоптимал ёки самарасиз,портфел В хам худди рисклилик даражаси камайтириш орқали кутилаётган даромадлилик кўзлаган даражасини таъминлайди, бу вақтда портфель С эса худи шу рисклилик даражада у кутилаётган даромадлилик даражасини кўзлагандан хам ортишини таъминлайди.Шунгдай қилиб барча самарали портфеллар ЕF га ўхшаш кийшик-эгри (кривой) бўлиши ётиши хисобланиб, бу Марковицанинг «самарали чегераси» дейилади. Шундай қилиб Марковиц усули портфелнинг оптималлигини танлаш имкониятини бермайди, балки портфелларнинг самарали эканлигини аниклайди.Бу хар бир портфеллар маълум рислар даражасини аниклаш учун ундан кутилаётган даромадлиликни ортишини таъминлайди. Турли хил инвесторлар ва портфел менеджерлари «консерватив» инвестор номига эга, булар рисклилик даражасига кўра портфел таркибидаги акциялардан келадиган ютукларга эришиш учун карорлар қабул қилишни танлаб олади, бунда Марковиц назарияси бўйича чизиқни чап қисми чап томонга караб қўпроқ эгилувчанлиги билдиради. Куп «агрессив» инвесторлар эса эгри чизиқ F нуқтасига якин бўлган ўзини портфелини шакллантиради. Бундан ташкари Марковиц усуилидан фойдаланиш амалиётда чегараланмокда.Бу дегани амалиёт мутахассисилари математик усулларни кийин қабул қилмоқда.Бошқа томони эса портфелнинг «риск-даромадлилик» комбинацияси орқали хохлаётган балансни саклаб колишни билдириб, барча қимматли қоғозларни қайта бахолашни зарур бўлиб,бу куп математик хисоблаш ва маълумотлар сонини куплигини талаб этади. Марковиц белгиладики,100 қимматли қоғозларни тахлили 100 та холат бўйича кутилаётган даромадлиликни ахамиятли томонини хисоблашни талаб этади, 100 дсперсия ва тахминан 500 ковариациядан иборат. 13. Шарп усули Марковиц усули куп маълумотлар хисобига портфелни оптимал вариантини эмас балки факат портфелни самарасини аниклайди, Шарп усули эса кам маълумотлардан фойдаланилади ва Марковицни қисқартирилган усули хам дейилади.Агар Марковиц мултииндекс усулини кенг ёйган бўлса,Шарп эса ягона индекс усули ёки диогонал усули дейилади. Шарп хар бир акцияни соф фойдасини умумий бозор индекси билан солиштириш орқали корреляция(ейиштирилади-келишилган) қилинади, бу портфел самарасини топишни қисқартиради. Шарп акцияларни хар бирини иккинчисига нисбатан ковариацияси(комбинация)ни аниклаш зарур эмаслиги айтиб утди. Хар бир акциялар барча бозорларда ўзаъро характда бўлишини аниклаш етарли бўлади.Қимматли қоғозлар тўғрисида фикр кетаётганда мос холда барча қимматли қоғозлар хажмини хисоб китобини олиш зарур.Бирок шуни айтиш керакки, қимматли қоғозлар, хаммадан хам акциялар барча мамлакатларда етарли куп. Булар билан хар куни биржа ва биржадан ташкарида амалга оширилаётган шартномалар сони нихоятда куп. Акциялар бахолари доимий ўзгариб туради, шу сабабли бозорни умумхажмини кандайдир кўрсаткичларини аниклаш амалий жихатдан умуман имкони йукдир.Шу сабали биз аникланган қимматли қоғозларни айрим сонларини танлаб оламиз, бу барча қимматли қоғозлар бозор харакатини характерлаш учун етарли хисобланади.Шундай бозор кўрсаткичлари сифатида биз фонд индексларидан фойдаланишимиз мумкин. Отрицател корреляцияга эга акция ёки қимматли қоғозларни даромадлилигини топиш етарли кийин бўлганлиги сабабли, биз бунда хар бир акцияни 2 чисига нисбатан ўзаъро характерини боғликлигини кўриб чиқамиз Куп акциялар бахоларини ўсиш тенденциясига эга бўлиб,бунда иқтисодиёт ўсаётганда эришилади, бахоларни пасайиши эса иқтисодиётдаги ўсишни тушиш юзага чиқанда бўлади. Билган холда, бир нечта акцияларни топиш мумкин, бу қайсики бу вақтда бошқа акцияларни бахоси тушган вақтда асосий холатлар(обстоятельства)ни ўзгариши хисобига бошқа акциялар бахоси ортадим. Бу вақтда бир акцияларни бахолари пасаётган вақтда бундай акцияларни келажакдаги бахоларини топиш кийин.Шундай қилиб хаттоки портфел хажми куп бўлган акциялар хисобига шаклланган акцияни рискли даражаси юқори бўлиб, битта корхона акциясига маблағқўйилган бўлса хам уни рисклилик даражаси паст бўлса хам уни бахосини аниклаш кийин. Шунинг учун портфел структурасига таъсир этувчисини аникрок бўлиши, расмда агар портфелдаги акция сони ортаётган бўлса портфел риски кандай пасайишини кўрамиз.12,9 Ню Йорк фонд биржасида котировка қилинаган бир акция хисобига шаклланган «ўртача портфелнь» учун стандарт ўзгариши 28 % ни ташкил этди.Ўртача портфел қайсики хохлаган 2хил акция хисобига шаклланган портфел стандарт ўзгариши –авалгига нисбатан камрок яъни 25%. Агар портфелдаги акциялар сонини 10 тага етказилса, у холда портфелнинг шундай риски 18 % гача камаяди.Графикдан кўриниб турибдики, портфелда пасайиш тенденцияси вужудга келиб, айрим чагарагача ўз меъёрида портфел хажмини ўсишига ўхшаб якинлашади. Барча акциялардан ташкил топувчи портфел –бозор портфели дейилиб уни стандарт ўзгариши 15,1% да бўлиши зарур.Шундай қилиб, агар акция портфел таркибида бўлса, составида 40 ва ундан ортик бўлса рисклар алохида ўзаъро акцияларга боғлик бўлиб, тахминан унинг ярми олиб ташланган бўлиши мумкин.Шундай бўлганда хам айрим рисклар (кенг бўлмаган) диверсификацияланган портфел сифатида хамма вақт колиб кетади. Акция рискини бу қисми портфел акциясини диверсификациялаш орқали бартараф этилиб, бу диверсификацияланган (ўхшашликлар; носистематик, махсус, якка холдаги) риск дейилади; йук қилинмайдиган рискларни бу қисмини –диверсификацияланмайдиган рисклар (ўхшашликлар; системали ва бозор) дейилади. Фирмани махсус рискига- қонунчилик Билан боғлик, забастовка ва алохида фирма рахбарлари томонидан йўл қўйилган камчиликлар орқали вужудга келадиган рискларкиради. Бозор рискига- бу барча корхоналар фаолиятига таъсир этувчи маълум омиллар орқали шаклланадиган рисклар.Уруш,инфляция,ишлаб чиқаришни тушиши, фоиз ставкани ортиши ва бошқалар. Инвесторлар талаб этаётган соф фойда нормасидан юқори бўлган,рисклилик даражасидан юқори бўлган, риск учун мукофот талаб этади.Инвесторлар портфел акциясини ушлаш орқали портфелдаги якка акция рискига нисбатан портфел рискига дучор бўлади,буна савол туғилади; хар бир алохида акцияни рискини кандай бахолаш зарур? Бунга жавобни молиявий активларни бахолаш усули жавоб беради. Индивидуал акцияни рискига - унинг кенгрок диверсификацияланган портфел рискига қўйилган жамғармадир. Мисол. Якка инвестор учун акция риски «дельта» деб аталувчи 40 та акциядан таркиб топган портфел ёки инвестицион фонд учун 300 акциядан иборат портфеллар мазкур вклад орқали бахоланиб, «дельта» акция портфел рискига олиб борилади. Агар уни ўз ўзидан ушлаб турган бўлса у холда бу акция юқори рискли хисобланади. Агар бунинг асосий қисмини диверсификация орқали бартараф этилган бўлса, у холда риск ёки бунга қўйилган маблағнинг портфелдаги риски ахамиятсиз хисобланади. Савол туғилади:Барча акциялар ўз маъноси бўйича рисклилик даражаси бир хил бўлиб хисобланмайдими, портфелни диверсификация қилиш хисобига барча рискларга таъсир эта олмайди ёки бартараф эта олмайди? Жавоб- йук. Турли акциялар риск протфелида турли хил бўлади. Бу рискни кандай улчаш мумкин?. Риск качонки портфел диверсификация қилингандан сўнг бартараф этилмаган бозор ва мақсадли рисклар колади.Шу сабабли индивидуал акция риск таркибига кирувчиларни қўйидаги яъни мазкур акцияни юқори ва паст томонга бозор билан бирга харакати орқали улчанади. 14. «бета тушунчаси» «Харакатланиш» акция тенденцияси барча бозорларни хисобга олган холдаги барча бозордаги акцияларнинг «харкатланиш»га интилувчи унинг ўлчови «ўртача акция» деб аталадиган даражасини характерлайдиган «бета» деб аталувчи коэфицент ёрдамида улчанади. Шундай акциялар аникланиши бўйича 1 га тенг бўлган &-коэфицент бўлади. Буш уни англатадики, бозор бўйича даромадлилик =10% бўлса ухолда «ўртача акция»ни даромадлилиги шунга мос ошиб боради, аксинча пасайиб борса у хам мос холда пасайиб боради. & коэфицент билан акция портфели бирга тенг бўлса у холда барча бозорлар сингари портфелни рисклилик даражаси шунга мос бўлади.Агар &=0,5 акция учун бу шуни англатадики, унинг даромадлилиги 2 марта юқори ёки пасайишини англатади. &=1 бўлганда акция портфели &-коэфицент билан бирга портфел билан таққосланганда 2 марта камлигини билдиради. Бу вақтда агар акция &=2 бўлса у холда ўртача акцияга нисбатан рисклилик даражаси 2 марта куплигини билдиради.Бундай акциялар таркибидан тузилган портфел «ўртача акция» портфелига нисбатан 2 марта юқори рискга эга бўлади. жадвал Расм Кўриниб турибдики,портфел 3 хил акциядан таркиб топган.Чизиқларнинг горизонт эгри харакати шуни кўрсатмокдаки, хар бир акция барча бозорларга караб харакат кимокда.Унинг эгрилигида худди & коэфицентга ўхшаш бир нарса бордек. АКШ да шунда 3 та буюк компания мавжуд бўлиб, булар куп корхоналар учун макул бўлган худди &-коэфицент сингари хисоб китоб қилади.Асосий акциялар учун &=коэфицент 0,5 дан 1,5 гача ўзгариб туради. Ахамиятли бўлган даражаси хар бир акция учун &=1 макул деб хисобланган. &-коэфицентни назарияси салбий бўлиши мумкин: бозор портфелини даромадлилиги ортса, а алохида акцияларни даромадлилиги эса тушади, ёки аксинча.Шу сабабли Расмда чизиқни эгриси пастга қаратилган. Агар акцияда ўртача бозор кўрсаткичига(& 1) нисбатан &-коэфицент акциядан юқори бўлса, у холда бу &=1 акцияни портфелга кушилса, у холда портфелни & коэфиценти ортади, шунга мос риск хам ортиб боради.Тескариси, агар &=1 портфелига & <1 акцияни кушса у холда бета коэфиценти ва портфел риски камаяди. Шундай қилиб, бета акция - портфел риски хажмидаги акция қўйилмасини кўрсатади, бунда бу бета коэфицентини- акция рискини меъёри деса бўлади. 15. бета-коэфицентни хисоблаш Бетани мохиятини хисоблашда утган йиллар маълумотларига асосланади.Мисол: i(Ri) -акцияни даромадлилиги ва (Rм)-барча бозорни даромадлилиги маълумотларига асосланамиз. Мисол жадвал Тўғри бурчакли чизиқ чизамиз, бунда горизонт бўйича чизиқ (в целом) умуман бозорни даромадлилигини белгиловчи(рыночного портфеля), тик бўйича чизиқ эса мазкур акциянинг даромадлилигини билдиради.12,11. Регрессия чизигини тўғрилаб, чизиқ чизамиз. Y=а+вх+с Ёки Ri=Ai+&*Rм+Ei/ Шундай қилиб, i акцияни даромадлилиги айрим доимий А ларга тенг бўлиб, бунга чизиқ регрессия эгрилик коэфиценти(&) кушилади,(Rм) ўртача даромадлилигига купайтирилади,бунга (Ei)айрим хатоликлар хажми кушилади. Бундан сўнг чизиқ қ а ў хшаш, А холатни тик тургандаги нуқтасини топиш керак. Чизиқнинг эгрилиги эса Rм ни мазкур ўсиши учун Ri қанча хажмда ортишини кўрсатади. Расмдан кўриниб турибдики, Rм 0 дан 10 % гача ортаётганда Ri эса - 10 %дан 8 % гача ортмокда. Ri 8-(-10) &= -------------=------------- =1,8 Rм 10-0 Агар Rм=15% бўлса у холда кутилаётган даромадлилик Ri=- 10+1.8*15=17% бўлади. Амалиётда кўп холларда маълумотлар йилик хажмда эмас,балки ойма ой даромадлар олинади. Акция портфелини рисклилиги тахлили молиявий активларни бахолашнинг амалли(процедура) усулини асосий қисми хисобланиб, қўйидагиларни ифода этади: -акция риски 2 компонентдан: махсус фирма риски ва бозор рискидан таркиб топган. -Фирмани махсус риски диверсификациялаш орқали бартараф этилади.Куп инвесторлар мазкур рискли акция портфелларидан ўз портфелларини шакллантиришга харакат қилади. -Инвесторлар риск учун компеннсацияни рисклилик даражасига нисбатан унинг юқори талаб этилаётган даромадни ортиши хисобига коплаши зарур.Бунда бозор рискларинигина(дифференцияция қилинмайдиган) копланиши мумкин. Бозор рисклари &-коэфиценти ёрдамида хисобланиб, бунда хар бир акция учун барча бозорларнинг акцияси ўлчови олинади.Агар акция &= коэфиценти 1 га тег бўлса, у холда унинг даромадлилиги – акцияни ўртача риски бўлган барча бозор портфелидан келиб чиқиб улчанади. Агар &=2 га тенг бўлса у холда акцияни рисклилик даражаси бозор портфелини рисклилик даражасига нисбатан 2 марта юқори бўлади. Агар &=0.5 акцияда эса акцияни ўртача рисклилиги ярмига камаяди. &= коэфицентни бўлиши акциянинг дифференцияланган портфел рискига таъсирини билдирса, бета эса қўпроқ акция рискини макуланган улчов бирлиги хисобланади.. 16. бета=коэфицент портфели . Акция портфели учун &=коэфицент худи хар бир қимматли қоғозлардаги бета мхиятининг ўртачаси (средневзвешенная)га ўхшаб топилади. &р=барча бозорлардаги порфелларда кўринувчи бета портфел &i= i акция учун бета Wi= i акциядаги инвестицияни улуши Мисол:Агар инвестор 40,0 минг доларни 4 хил акциядан иборат хар бирига 10,0 минг доллардан иборат портфелни шакллантирди.Агар хар акция &=0,8 бўлсау холда бу портфел учуе бета худи шундай 0,8 бўлади. &=0.8*0.25+0.8*0.25+0.8*0.25+0.8*0.25=0.8 Бундай портфел барча бозор акцияларига нисбатан кам рискли хисобланиб,бунда барча борзорларга нисбатан портфел қиймати ва даромадлилигини таққослаганда унинг огишини камлиги кийинлашади.Портфелни горизонт чизиги бўйича эгрилиги «ўртача акция»га нисбатан қўпроқ сезилади. Энди,акциялардан бири сотилди, бунинг ўрнига &=2 тенг бошқаси сотиб олинди,у холда портфел риски оширилиб, унинг бета ортади. &=0.8*0.25+0.8*0.25+0.8*0.25+2.0*0.25=1.1 Ёки бошқасини ўзгартирамиз ёки &=0.2 бўлса портфелни бетаси камаяди. &=0.8*0.25+0.8*0.25+0.8*0.25+0,2*0.25=0,65 Шундай қилиб, портфелнинг рискини- паст бўлган &=коэфицентни акция портфели киритиш йўли орқали камайтириш мумкин. 17. Даромадлилик ва рискни ўртасидаги ўзаъро нисбат. Юқорида кўрсатилгандек,&=коэфицент акция рискини ўлчови хисобланади. Даромадлилик ва риск ўртасидаги ўзаъро муносабат кандай? Инвесторнинг уни сотиб олиш натижасида дучор бўлган рискни коплаш учун олаётган компенсация қилиш учун акцияни даромадлилик даражаси кандай?деган кўринишда келтирилса хам бўлади.Агар инвестор юқори дифференцияланган бўлса хам мазкур портфелга маблағ қўйиш орқали бозор рискини қабул қилади, булар маълум худи бозор рискига ўхшаш рискни коплаш учун премияни хисобга олади, бу қўйидагича хисобланади. RPм= Rм-Rf.,бунда RPм - бозор рискини премияси Rм- бу талаб этилаётган ўртача (&=1.0)даромадли хамда барча акциялар таркибидан тузилган бозор портфелини талаб этилаётган даромадлилиги. Rf – рисксиз қўйилмани даромадлилиги:одатда иктсодий тахлилни мақсади рисксизларга давлат облигацияларга қўйилмалар киради. i-та акция бўйича рискли премия қўйидаги формуладан топилади Rpi=(Rм-Rf)*&i Бунда давлатни облигацияларни (рисксиз)даромадлилиги 6% ни ташкил этди, барча бозорларни ўртача даромадлилиги -11%,у холда бозор риски премияси қўйидагича RPм=11-6=5% Агар i акция учун &=2 бўлса,у холда мазкур акция учун риск премияси қўйидагича: Rpi=(R м -Rf)*&i=RP м * &i= 5%*2= 10% Барча бозорлар бўйича риск премиясини юқори аниклик б илан хисоблаш имконияти йук ёки R м ни аник хажмини - миқдорини олиш имконияти йук . Бирок , эмпирик изланиш унинг ахамиятини бахолашга имкон беради . Мисол: хисоб китобларни &P индексига киритилган 400 та АКШ саноат компанияларини маълумотларига асосан 20 йил давомидаги риск премияси 4 %дан 8 %гача ўзгариб турган. Агар Rf, Rм ва &i нинг мохияти аник ,у холда i –акцияни талаб этилаётган даромадлилик даражасини топиш учун қимматли қоғозлар бозори чегарасидан фодаланиш зарур, теккислаш қўйидаги кўринишда бўлади. Ri=Rf+ (Rм-Rf)*&i Юқоридаги келтирилган акцияни даромадлилиги қўйидагича: Ri=6+(11-6)*2=16% Агар айримги f акция кам рискли ва &=0.5 бўлса,у холда мазкур акция учун талаб этилаётган даромадлилиги қўйидагича: Ri= 6+(11-6)*0.5= 8.5% Юқоридаги хисоблашларга асосланиб, қимматли қоғозлар чизиги графигини чизамиз. Бу график 12,10 дан фарқ қилиб, якка акцияларни даромадлилиги тик холда кўрсатилган, бозор портфелининг даромадлилиги эса горизонт асосида кўрсатилган.12,12 расмда талаб этилаётган даромадлилик тик асосда, & -коэфицент билан ў лчанаётган риск эса горизонт асосда кўрсатилган. 12,10 расмда турли чизиқни эгрилиги акцияни & - коэфицентини билдириб, бу вақтда 12,12 расмда &-коэфицентга ўхшаш нуқталардан иборат горизонт жойлашган. Рисксиз қимматли қоғозларда &=0 бўлади, шу сабабли Rf худди тик кўринишда белгиланган. Қимматли қоғозлар чизи ғ ини эгрилиги инвесторларни рискдан кочиш даражасини кўрсатади ёки рискга жойлашмаганлик-урганмаганлик ни англатади . Рискдан кочиш даражаси қанча юқори бўлса, у холда чизиқни горизонт холатида бўлишига нисбатан унинг эгрилиги шунча қисқа бўлади, хохлаган акция учун риск премияси шунча юқори ва акцияни қўпроқ талаб этилаётган даромадлик даражаси шунча юқори бўлади. Тавсия этилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикасининг Президенти И . А . Каримовнинг “М амлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси ”.Тошкент – «Ўзбекистон» - 2011. 2. Ўзбекистон Республикасининг Президенти И. А. Каримовнинг “Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиётини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади” .; Тошкент – «Ўзбекистон» - 2011. 3. Ўзбекистон Республикасининг Президенти И А Каримовнинг “Мамлакатимизни модернизация қилиш йўлини изчил давом эттириш – тараққиётимизнинг муҳим омилидир” ,Тошкент - «Ўзбекистон» 2011й. 4. Ўзбекистон Республикасининг “Инвестиция фаолияти тўғрисида”ги Қонуни. – Т.: 1998 й. 24 декабрь. 5. Каримов И.А. Банк тизими, пул муомиласи, кредит, инвестиция ва молиявий барқарорлик. – Т.: “Ўзбекистон”, 2005 й. 6. Ғозибеков Д.Ғ. Инвестицияларни молиялаштириш масалалари. – Т.: “Молия” нашриёти, 2003 й. 332 бет. 7. Жўраев А.С. , Хўжамқулов Д.Ю., Маматов Б.С. Инвестиция лойиҳаларни таҳлили: Олий ўқув муассасалари учун ўқув қўлланма. – Т.: “Шарқ”, 2003 й. 256 бет.

Похожие

Инвестицион рискларни бошқариш усуллари
Инвестицион компаниялар фаолияти
Корхонанинг инвестицион фаолиятининг таҳлили
Тижорат банкининг инвестицион фаолияти
Корхоналарда инвестицион фаолиятни бошқариш