Молия бозори рисклари ва инвестицион партфелларни бошкариш асослари - Экономика - Рефераты

Молия бозори рисклари ва инвестицион партфелларни бошкариш асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

166 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Молия бозори рискларининг моҳияти, турлари, хусусиятлари, табиати, сабаблари ва оқибатлари. 2. Молия бозори ва қимматли қоғозлар бозорида рискларнинг олдини олиш борасидаги ишлар. 3.Инвестицион портфеллар, уларнинг мазмуни, турлари, шаклланиши ва бошкариш асослари. 4. Қимматли қоғозлар портфелларини баҳолаш индекслари.

Молия бозори рискларининг моҳияти, турлари, хусусиятлари, табиати, сабаблари ва оқибатлари Молия бозори ва қимматли қоғозлар бозорига инвестиция олиб кириш ҳар қандай рисклар билан боғлиқ. (Рискни ўзбек тилига хатар, хавф-хатар, таваккалчилик хатари ёки эҳтимолдаги зиён) деб таржима қилса бўлади. Биз маъруза матнида риск сўзи ўрнига хатар сўзини ишлатишни лозим кўрдик. Хатарлар инфляция жараёни, процент даражаси, мамлакатдаги сиёсий тузумни ўзгариши, солиқ сиёсати ва бошқалар билан боғлиқ бўлиши мумкин. Шуларни ҳисобга олган ҳолда маърузада хатарнинг келиб чиқиши, уларнинг турлари, хатарни баҳолаш, уларни таъсирини камайтириш механизмини ишлаб чиқиш масалаларига алоҳида эътибор берилган. Бу мавзу биринчи бор ўқув программасига киритилганлиги ва адабиётларда жуда кам ёритилганлигини ҳисобга олиб, муаллиф ўз нуқтаи назаридан келиб чиққан ҳолда хатарларни гуруҳлаш, уларни таъсирини камайтириш масалаларини ёритган. қимматли қоғозлар бозорини сармоялаш ҳар доим риск (хатар) билан боғлидир. Риск (хатар) қимматли қоғозлар (шу жумладан, инвестициялар билан) операциялари билан боғлиқ йўқотишлар ва муқаррар равишда уларга хос эҳтимоллардир. ҚҚБ операцияларига оид хатарлар қандайдир бир операцияни бажаришда кўпгина тасодифий омилларнинг унга таъсири туфайли исталган натижага эга бўлмаслик эҳтимоли билан боғлиқ. МБ ва ҚҚ Бдаги деярли ҳар қандай операциялар унинг иштироклари: - эмитентлар; - сармоядорлар; - ёки воситачилар у ёки бу хатар даражасини ўз бўйнига олишини англатади. Эндигина ўзининг МБ ва ҚҚБини шакллантираётган мамлакатларда бозор иштирокчилари учун хатарлари бозор муносабатларининг кўп йиллик

тарихига эга бўлган мамлакатлардагига қараганда бир неча юқори бўлиши мумкин. МБ ва ҚҚБига инвестициялаш ёки молиявий активларни жойлаштириш турли хил ноқулай ҳоллардан ҳолис эмас ва у: Биринчидан, олинган даромад кўзланган даромаддан кам бўлиши; Иккинчидан, даромад умуман олинмаслиги; Учинчидан, ҚҚ Б қўйилган капитални бир қисмини; Тўртинчидан, ҚҚга қўйилган барча капитални; Бешинчидан, ҚҚга қўйилган барча капитал билан бирга даромадини йўқотиши ёки олмаслиги мумкин. Фонд бозорида тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчилар олдида ҳар доим турли хил хатарлар пайдо бўлиши мумкин. МБ ва ҚҚБини яхши ўрганиб, бўлажак хатарларни олдини олиш ёки уларнинг таъсирини камайтириш мумкин. Шунинг учун, ҳар бир инвестор бунга тайёр бўлиб ўзи учун пайдо бўладиган хавф-хатарни таъсирини камайтириш йўлларини ўйлаб қўйиши керак. МБ ва ҚҚБининг профессионал иштирокчилари ўз фаолиятида хатарларининг турли хилларини инобатга олишга тўғри келади. Хатарларни ноаниқлик билан қўшмаслик керак. Ноаниқлик – бу олдиндан келажакда бўладиган ишларни аниқ айта олмаслик. Хатар эса – бу ноаниқлик эмас, уни олдиндан туриб ҳисобга олиши керак, чунки унинг оқибатида кишиларнинг моддий фаровонлигига таъсир кўрсатиши мумкин. Буни исботлаш учун қуйидаги мисолни келтириш кифоя. Сиз кечки зиёфат уюштирмоқчисиз ва унга ўзингизга яқин бўлган 10-12 кишини чақирмоқчисиз. Шунга яраша тараддуд кўрасиз. Лекин меҳмонларни қанчаси келади сиз учун ноаниқ, лекин бу хатар эмас. Сиз 10 кишига яраша дастурхон тузатасиз, лекин меҳмонларингиз 12 киши бўлиб келишди. Натижада 10 кишига барча нарса етишади, 2 кишига эса нознеъматлар етишмай қолади. Сиз норзи бўлиб қоласиз. Фараз қилайлик 8 киши келди. Бу

ҳолда 2 киши учун тайёрланган маҳсулотлар ортиб қолади. Сиз яна норози бўлиб қоласиз. Бу ҳолат хатар билан боғлиқ. Яъни бу сизнинг зарар кўришингиз билан боғлиқдир. Худди шундай ҳолат ҚҚБда ҳам бўлиши мумкин. Сиз ққ портфелини сотиб оласиз. Агар қимматли қоғозлар баҳоси савдоларда тушиб кетса сиз зарар кўрасиз. Кўзлаган фойдани ола олмайсиз, агар ққ баҳоси юқорига кўтарилса сиз оладиган фойданиз ҳам ошади. Шундан ҳулоса, хатар (риск) – бу йўқотиш хавфи, фойда олиши эмас. Шунинг учун ҳам сармояни ҚҚ сотиб олишга сарфласангиз, ҳамиша кўзланган даромаддан камроқ олишни ҳисобга олсангиз хатарни камайтирган бўласиз. Юқоридаги мисолимизга қайтайлик. Сиз меҳмонларингиз учун рестарандан 12 кишига мўлжалланган маҳсулотлар буюртма қиласиз ва рестаран ходимлари билан келишасиз, агар меҳмон кам келса, қолган маҳсулотни рестаранга қайтариб берасиз, ёки 8 кишига маҳсулот оласизда, рестаран билан келишиб қўясиз, агар меҳмонлар кўп бўлса яна қўшимча маҳсулот келиб оласиз. Бу хатарни олдини олиши йўлларидан биридир. Бунга компремисс ҳолат дейилади ва хатарларни бошқаришнинг бир йўли ҳисобланади. МБ ва ҚҚБдаги барча хатарларни шартли равишда икки гуруҳга бўлсак бўлади. Биринчи гуруҳга фонд бозорининг умумий ҳолати билан боғлиқ бўлган хатарлар. Бу хатар ққБда бўлган барча қимматли қоғозлар турини ўз ичига олиши мумкин, яъни бу хатар диверсификация бўлмайди, қимматли қоғозларга инвестиция қилингандаги даврдан бошланиши мумкин. Буни қуйидаги схемада кўришимиз мумкин. Фонд бозорининг умумий ҳолати билан боғлиқ бўлган диверсификация бўлмайдиган хатарлар

Инфляция жараёни билан боғлиқ бўлган хатар қонунчиликни ўзгариши билан боғлиқ бўлган хатар Фоиз (процент) даражасини ўзгариши билан боғлиқ бўлган хатар “Айиқлар”, “Буқалар” бозоридаги хатар Ҳарбий конфликтлар билан боғлиқ бўлган хатар Бу хатарларнинг келиб чиқишига сабаб ҳали қимматли қоғозларнинг миллий бозори жаҳон андозаси режимида ишлай олмаслигидир. Энди шу хатарларни бирма-бир кўриб чиқайлик: 1. Инфляция жараёни билан боғлиқ хатар. Сармоядор (инвестор) қимматли қоғозларни сотиб олган вақтда ҳар доим инфляция хавфи бўлиши мумкин. Инфляциянинг юқори бўлиши кўзланган даромадни олишга йўл бермайди ва инвестор маълум даражада зиён кўриши мумкин. 2. қонунчиликни ўзгариши билан боғлиқ бўлган хатарлар. Мамлакатда Президент и нинг ўзгариши билан ёки бошқа сабабларга кўра амалдаги қоунунлар ўзгариши мумкин ёки уларга ўзгартиришлар киритилиши мумкин. Натижада ҳукумат ўз зиммасига олган мажбуриятларни бажармайди. Бу ҳол қимматли қоғозлар бозорига салбий таъсир кўрсатади. (Масалан, Ўзбекистон Республикасида 1992 йил чиқарилган 12% ички заём ютуқларини номаълум муддатга музлатганлиги, солиқ тизимидаги ўзгаришлар, савдо қоидаларининг ўзгариши ва ҳ.к.). 3. Фоиз (процент) даражасининг ўзгариши. Бу ҳол қимматли қоғозлар бозорида бозор баҳосининг ўзгариши натижасида олинадиган процентга таъсир кўрсатади. Кредит тизимини, валюта курсини ўзгариши натижасида молия бозоридаги ўзгаришларга олиб келади ва кўзланган фойдани олишни камайиш хатари юзага келади. 4. Ҳарбий конфликтлар (можаролар) билан боғлиқ бўлган хавф- хатарлар. Ҳарбий ҳолат натижасида мамлакатда биржалар иши ёпилади, қимматли қоғозлар бозоридаги савдолар тўхтатилади ва бу ҳол бир бутун молия бозорига таъсир кўрсатади.

Иккинчи гуруҳ хавф-хатарлар фонд бозорининг айрим ҳоллари билан боғлиқ бўлган (диверсификация ҳолатидаги) хатар. Улар қуйидаги икки турга бўлинади: 1. Инвестиция объектлари билан боғлиқ бўлган хатарлар - Бизнес хатар - Молиявий хатар - Хусусий инвесторлар билан боғлиқ бўлган дивидендларни тўламаслик хатари - Корхона фаолияти билан боғлиқ бўлган хатарлар - Бошқарув билан боғлиқ бўлган хатарлар - қимматли қоғозларнинг ликвидлиги билан боғлиқ бўлган хатарлар - Конвертация билан боғлиқ бўлган хатарлар - Валюта билан боғлиқ бўлган хатарлар - Кредит билан боғлиқ бўлган хатарлар - Тармоқ хатари - Катострафик хатар 2. Инвестиция йўналишлари билан боғлиқ бўлган хатарлар - Чет эл мамлакатларида жойлаштирилган қимматли қоғозлар хатари - Регионал хатар - Маҳсулотларни сотиб олиш ва етказиб бериш билан боғлиқ бўлган хатарлар - Тўлов қобилияти билан бўлган хатарлар ва ҳ.к. Бу хатарларнинг ҳар бирини алоҳида кўриб чиқайлик. 1. Инвестиция объектлари билан боғлиқ бўлган хатарлар – эмитентнинг тўлов қобилияти ва оладиган даромадлари билан боғлиқ. Турли хил фавқулодда хатарлар бўлиб, эмитентни қимматли қоғозлар сотиб олиши учун қобилияти камайиши ёки умуман сотиб олиш мумкин бўлмай қолади. 2. Бизнес хатар – корхона фаолиятидаги ўзгаришлар билан боғлиқ яъни, унинг рейтингини тушиб кетиши, бир акцияга олинадиган дивидендни, иш ҳақини, баҳонинг ойдага нисбати, фойданинг корхона активларига нисбатан пастлиги натижасида блиши мумкин. 3. Молиявий хатар – корхонанинг пассив балансининг самарадорлиги билан боғлиқ.

4. Дивидендларни тўламаслик хатари – умумий кўринишдаги хусусий бир хатардир. 5. Корхона фаолияти билан боғлиқ бўлган хатар – корхонани бозордаги мавқеи билан боғлиқ. Баъзи корхоналар консерватив турга хос бўлиб корхонани кенгайтириш, янги маҳсулотларни ишлаб чиқариш стратегиясини ишлаб чиқмайди. Бора-бориб улар олдида банкротлик хавфи пайдо бўлади. 6. Бошқарув билан боғлиқ бўлган хатарлар – бу корхона менеджерларнинг малакаси билан боғлиқ бўлади. Агар бизнес-мнеджерлар хатоларга йўл қўйса корхона зарар кўриб ҚҚБда фаолияти пасаяди. 7. ҚҚни ликвидлиги билан боғлиқ хатарлар – ҚҚ сифатини ўзгариши, ққни сотиш баҳосининг ўзгириши ёки комиссион ҳақнинг ўзгариши билан боғлиқдир. Ноликвидли активлар юқори фойда келтирмайди ва ққни сотишда уларнинг баҳосининг пасайишига олиб келади. Кредит билан боғлиқ бўлган хатарлар – ққни чиқарган юридик шахсни тўлов қобилиятининг пасайиши билан боғлиқдир. 9. Валюта билан боғлиқ бўлган хатарлар – бу ҚҚни сотиб олишда валюта курсининг ўзгариши билан боғлиқдир. 10. Конвертация билан боғлиқ бўлган хатарлар – бу имтиёзли акцияларни, облигацияларни оддий акцияларга айлантириш жараёнида юзага келади. 11. Тармоқ хатари – бир тармоқдаги корхоналар ўзаро конкуренцияда яхши натижаларга эришиш учун қўшимча молиявий маблағларни сарфлайдилар натижада инвестициянинг даромадлиги пасаяди. 12. Катострафик хатар – тадбиркорларнинг қўпол хатолари натижасида корхонанинг банкротлик ҳолати билан боғлиқдир. 13. Чет эл мамлакатларида жойлаштирилган ққлар хатар – бу ққни молиявий жиҳатдан ўзига мустаҳкам бўлмаган мамлакатларда жойлаштириш билан боғлиқ. Бу мамлакатнинг сиёсий, ижтимоий, иқтисодий вазияти билан, ундаги солиқ сиёсати билан боғлиқдир.

14. Регионал хатар – бу турли регионларни иқтисодий ҳолати, фонд бозорининг ривожланиш даражаси, ҚҚБни уюштиришдаги савдо-сотиқ технологияси солиқ сиёсати, экологик вазият, маҳаллий ҳокимиятларнинг иш услуби билан боғлиқ. Юқорида айтилган барча хатарлар вақтинчалик бўлиши ҳам мумкин. Хатарнинг олдини олиш учун ҚҚБ “Сотиш вақти” ва “Сотиб олиш вақтини” яхши пайқаш керак яъни, ққни юқори курси вақтида сотиш, курс энг паст вақтида сотиб олиш керак. Бунинг учун ҚҚБни яхши ўрганиш керак. ҚҚБда техник хатар ҳам мавжуд, бу ҚҚБ билан олиб бориладиган савдо- сотиқдаги сервис даражаси билан боғлиқ, яъни бу тўловда, клирингда қўйилган техник хатолар натижасида вужудга келиши мумкин. Буларни олдини олиш учун бу соҳада фақат профессионал ходимлардан фойдаланиш керак.. Хатарларни баҳолаш даражасига қараб қуйидаги ҳулосага келиш мумкин, яъни: - умумдавлат миқиёсидаги хатарлар; - тармоқ миқиёсидаги хатарлар; - корпоратив (корхона, фирма) миқиёсидаги хатарлар; - айрим инвесторлар ҳолати билан боғлиқ хатарлар. Буларнинг келиб чиқиш сабаби, ҳуқуқий-ижтимоий, молия, инфляция, ликвидлик бозорининг ривожланиш даражаси билан боғлиқ. Фонд биржасида «Айиқлар», «Буқалар» ва нобиржавий бозорда «қуёнлар» ўйинлари мавжуд . Молия бозори ва қимматли қоғозлар бозорида фаолият кўрсатаётган профессионал иштирокчилар ўз даромадларини ошириш мақсадида турли хил ўйинларни қўллайдилар. Фонд биржасидаги бу ўйинлар махсус терминлар билан аталади. Биринчиси “Айиқлар ўйини” - даромад олиш мақсадида қимматли қоғозлар бозорида қимматли қоғозларни нархини пасайтиишга қаратилган

жараёндир. Профессионал иштирокчилар қимматли қоғозлар бозорида қимматли қоғозлар нархини пасайишини олдиндан сезган ҳолда уни маълум муддатга қарзга олиб турадилар. қарзга олинган қимматли қоғозлар ҳам уни нархи пасаймасдан пайт пойлаб дарров сотиб юборилади. қарз муддати етиб келгач ққнинг нархи пасайиб кетади ва шу пасайган нарх бўйича “Айиқлар” қарзга олган қимматли қоғозлар учун ўз қарзини тўлайди. Бунда “Айиқлар” нинг даромади қарзга олинган қимматли қоғозларни сотиш нархи ва қарзни тўлаш вақтида унинг баҳоси тафовути кўринишида ифодаланади. Кредиторлар эса ўзларининг қимматли қоғозларни нақд пулга айланишидан манфаатдор бўладилар. Иккинчиси “Буқалар ўйини”. Бунда “буқалар” қимматли қоғозларни нақд пулга сотиб олади ва уларнинг бозор нархини кўтарилишини пойлаб турадилар. Бозор нархи кўтарилдими “Буқалар” қимматли қоғозларни сотади. Натижада даромад олади. Бошқача қилиб айтганда, биржа коньюктурасидан фойдаланиб “Айиқлар” ва “Буқалар” ҳаводан пул ясайдилар. Учинчиси “қуёнлар ўйини”. У нобиржавий бозор бўлиб, кенг оммага маълум бўлмаган ёки ишончсиз эмитентларнинг расмий рўйхатга олинмаган ва муайян нархга эга бўлмаган молиявий воситаларнинг олди-сотдиси натижжасида амалга оширлади. Бунда “қуёнлар” нобиржавий бозорда нархлар тафовутидан даромад олиш мақсадида ққнинг таваккалчилик асосида сотиб олади ва қайта сотади. Молия бозори ва қимматли қоғозлар бозорида рискларнинг о л дини олиш борасидаги ишлар Молия бозори ва қимматли қоғозлар бозорида хатарларни олдини олиш ёки таъсирини камайтириш учун хатарнинг ҳар бир турига қарши турувчи суғўрталаш шакллари ва усулларини ишлаб чиқиш керак. Ҳозирги қимматли қоғозлар бозорида энди тўлақонли амал қилинаётган мамлакатларда шу

жумладан Ўзбекистон Республикасида ҳам ққ операциялари билан хатарларни суғўрталаш етарли даражада ривожланмаган. Бундай хатарларни суғўрталаш қимматли қоғозлар бозори ва суғўрта ишининг бирлашишидаги энг муҳим фаолият соҳаларидан бири ҳисобланади, уни мамлакат амалиётида жуда яқин вақт ичида ўзлаштириш муҳим вазифадир. Бу борада талабалар тўлиқ маълумотларни “Суғ у рта” фанини ўрганиш жараёнида оладилар. Рискларнинг олдини олишнинг иккинчи йўли бу қимматли қоғозлар бозорида хеджирлашдир. Хеджирлаш – бу фючерс, опцион, варрант келишувларида (асосий ққнинг олди-сотдиси билан бир вақтда бўлганлиги сабабли) нарх ва фойда хавф-хатарини суғўрта қилиш шаклларидан биридир. Хеджирлаш сотувчи (харидор) шартномани тузиш билан бир вақтда, ўз савдосига тенг келадиган, айтайлик, фючерс шартномаларини харид қилади (ёки сотади). Хеджирлаш: - томонлар кўрадиган эҳтимолдаги зиённи камайтириш имконини беради; - товар нархи ўзгариши билан кўриладиган зарар фючерс бўйича олинадиган ютуқ билан белгиланади. Банк, биржа, тижорат амалиётида валюта хатарини суғўрта қилишнинг турли усуллари ҳам хеджирлаш деб юритилади. Хеджирлаш механизмининг ҳаракати шундан иборатки, ққнинг опцион, фючерс савдосини амалга оширувчи қимматли қоғозлар бозорида бир томондан сотувчи шаклида иштирок этса, иккинчи томондан харидор сифатида қатнашади ва натижада сотувчи сифатида ютқазса, сотиб олувчи сифатида ютиб чиқади, шу билан ўз даромадини қоплайди, масалан шу жараённи икки хил ҳолда кузатайлик: Биринчи ҳол – тадбиркор бир ойдан кейин доллар сотиб олмоқчи, қайсиким ҳозирги кунда 1000 сум туради. У таваккал қиладики, бир ой ичида долларнинг баҳоси ошади. Шунинг учун хатардан ўзини сақлаш учун 3 ой муддатга фючерс шартномаси тузади. Шартномага кўра, 1 долларнинг

баҳоси 1100 сумга тенг қилиб белгиланади. Бир ой муддат ўтади ва тадбиркор жисмоний шахсдан долларни 1100 сумдан сотиб олади. Шу давр ичида фючерс бозорида долларнинг нархи 1200 сумни ташкил этади. Яна 2 ой ичида фючерс бозорида долларнинг нархи яна кўтарилиши мумкин. Энди тадбиркор жисмоний шахсдан долларни 1100 сумдан сотиб олади ва фючерс шартномасини 1200 сумдан сотади. Якуний ҳулоса шуки, сотиб олувчи сифатида тадбиркор 100 сум йўқотади, сотувчи сифатида эса 100 сум ютиб чиқади. Натижада хатар хавфи 0 га тенг бўлади. Агарда шу давр ичида фючерс шартномаси 1200 сум эмас, 1300 сумни ташкил қилганда эди тадбиркор ҳар бир доллардан 100 сум қўшимча фойда олар эди. Иккинчи ҳол – Хеджир ўзини акйия баҳосини пасайиш хатаридан суғўрта қилади. Буни акция индексига бўлган фючерс шартномаси асосида эришиш мумкин. Тадбиркорнинг акцияси бор. Ҳар бирининг баҳоси ҳозирги кунда 1000 сум туради. Тадбиркор уй қурмоқчи, бунинг учун унга бир ойдан кейин пул керак бўлади. Агар бир ой ичида акциянинг курси пасайса (масалан 900 сумга тушса) тадбиркорнинг пули уй қуришга етишмайди. Шунинг учун тадбиркор ўз акцияларига фючерс шартномасини уч ойга тузади. Унда акция курси 1100 сум қилиб белгиланади. ҳақиқатда акциянинг курси юқорида айтилгандан 900 сум тушади, бу шароитда тадбиркор фючерс шартномани 1100 сумга сотади. Натижада тадбиркор акция сотувчи 100 сум йўқотади (1000 сум акцияни 900 сумга сотади). Фючерс шартномани сотиш натижасида фойда олади. Худди шу ҳол опцион бозоридаги хеджирлашда ҳам такрорланади, фақат бу бозорда мукофот ҳақи кўпайиши мумкин. Биржа стратегияси фючерс шартномаларининг турли вақтларига қараб опционларни сотиш вақтига қараб ишлаб чиқилади. Мамлакатимизда қимматли қоғозлар бозори энди шаклланиб келмоқда. Шунинг учун ҳам таваккалчилик хатарининг олдини олишда авваламбор бу борада қабул қилинган қонунлар катта ўрин эгаллайди. Масалан, “қимматли қоғозлар ва фонд биржаси” қонуни инвесторларнинг нотўғри маълумотлар

олинганлиги туфайли кўрилган зарарларидан қимматли қоғозлар бозоридаги олди-сотдида ноҳақ келишувлар натижасида кўрилган зийнни олдини олишда ҳимоя қилади. қимматли қоғозлар бозорининг иштирокчилари қонун ҳужжатларини бузганлиги учун белгиланган тартибда жавобгарликка тортилади. Биржадаги хавф-хатарни камайтириш учун фонд биржасидаги ишларни жаҳон стандартлари даражасига кўтариш ққ листингини ва котеровкасининг тартибини жорий этиш, фонд бозорининг асосий тузилмалари бўлмиш биржаларни, депозитарийлар ва ҳисоб-китоб клиринг ташкилотларининг автоматлаштирилган алоқа тизимларини яратиш ҳам катта аҳамият касб этади. Булардан ташқари, қимматли қоғозлар бозорининг илмий статистик анализ қилиш, экспертизалар ўтказиш, тадбикорлар ва менеджерлар фикрини ўрганиш ҳам қимматли қоғозлар бозори хавф-хатарини камайишига ёки олдини олишига хизмат қилиши мумкин. Тарихсиз келажак йўқ дейишади олимлар. Шунинг учун қимматли қоғозлар бозорида хавф-хатарларнинг олдини олиш учун Ўзбекистонда қимматли қоғозлар бозори қандай пайдо бўлганлигини чуқур англаш бугунги вазиятни янада тўлароқ баҳолаш ва унинг ривожланиш истиқболларини чуқур ўрганиш керак. Инвестицион портфеллар, уларнинг мазмуни, турлари, шаклланиш ва бошкариш асослари Инвестиция жараёни – бу инвесторларни қачон қанча миқдорда қимматли қоғозларни сотиб олишига йўналтирилган фаолиятдир. Бу жараён ўз ичига беш масалани қамраб олади: 1. Инвестиция сиёсатини танлаш. 2. Қимматли қоғозлар бозорини ўрганиш ва анализ қилиш. 3. Қимматли қоғозлар портфелини шакллантириш. 4. Қимматли қоғозлар портфелини қайта кўриб чиқиш. 5. Қимматли қоғозлар портфелини самарадорлигини баҳолаш.

Бу жараёнлар ҳақидаги тўлиқ маълумотларни семинар дарслари давомида ўрганиб чиқамиз. ҳозир эса ҳар бири ҳақида қискача маълумот оламиз. 1. Инвестиция сиёсатини танлаш – инвесторнинг мақсадини ва кай хажмда кимматли когозлар сотиб олиш учун инвестиция қила олишини белгилайди. Чунки инвестор учун «куп пул қилиш» даромад билан риск уртасидаги курашдан иборат. Шунинг учун хам инвестор сиёсатни танлашда бу хавфни хисобга олиш керак. Инвестор учун асосий вазифа портфелни кайси турдаги кимматли когозлар билан тулдириш. Бу борада у кайси кимматли когозларга солик имтиёзлари борглигини хисобга олиши керак. 2. Кимматли когозлар бозорини урганиш ва анализ килиш. Бу жараёнда инвестор кимматли когозларнинг барча турларини хар томонлама урганиб, хозирги боскичда кайси бири купрок даромад келтиришини аниклаш керак. Бунинг учун инвестор кимматли когозлар бозорини техник анализ ва фундаментал анализ йулларидан фойдаланиши керак. 3. Кимматли когозлар портфелини шакллантириш. Бу борада инвестор кайси активлар хисобига кимматли когозларнинг кайси тури билан портфелни тулдириш масаласини хисобга олиш керак. ғарбда шундай бир мақол бор: «Не клади все яйцо в одну корзину», яъни барча тухумларни бир саватчага қўйма. Бу ҳолда инвестор кимматли когозларни турли хиллари билан ишлаши керак. Яъни селекция ўтказиши керак ва бир қисм пулни жамғармада сақлаб туриши керак. Кимматли когозлар бозоридаги вазиятни ўрганиб, вақтни пойлаб керакли кимматли когозларни сотиб олиши керак. Бу ҳолда у рискнинг олдини олади. Яна шу бозорда диверсификациядан самарли фойдаланиш йўлларини ишлаб чиқиши керак. 4. Кимматли когозлар портфелини қайта кўриб чиқиш. Маълум вақт ўтгандан кейин кимматли когозлар бозоридаги инвесторнинг мақсади ўзгариши мумкин. Шунинг учун ҳам у маълум бир вақтда кимматли когозларнинг бир қисмини сотиб, уларнинг ўрнига янги кўпроқ даромад

келтирадиган кимматли когозлар билан тўлдириши керак, яъни бу жараён ҳар доим такрорланиб туриши керак. 5. Кимматли когозлар портфелини самарадорлигини баҳолаш. Бу жараёнда инвестор кимматли когозлар бозорида оладиган даромадини ва риск ўртасидаги номувофиқликка катта эътибор бериши керак. Бунинг учун маълум бир стандартилар (эталонлар) ишлаб чиқиш керак. Дунё амалиётида фонд бозорида инвестицион портфелни шакллантириш деганда жисмоний ёки юридик шахсларга тегишли кимматли когозларнинг бир бутун йиғиндисига тушунилади. Кимматли когозлар портфелини шакллантириш бу кўпроқ фойда олиш ниятида турли хил кимматли когозларни сотиб олиш, инвестиция самарадорлигини ошириш ва рискларни камайтириш борасидаги жисмоний ёки юридик шахсларнинг фаолиятидир. Назарий жиҳатдан кимматли когозлар портфелини бир хил кимматли когозлар билан ҳам шакллантириш мумкин ёки бир кимматли когозни бошка бири билан ҳам алмаштириш мумкин. Лекин бу ҳолда инвестор томонидан юқори даромад олиш имконияти камаяди. Риск хавфи эса кучайиши мумкин. Шунинг учун ҳам кимматли когозлар портфели турли хил кимматли когозлар билан шаклланиши мақсадга мувофиқдир. Кимматли когозлар портфелини шакллантиришда курс қиймати ошиб бораётган компаниялар акциялари ҳисобига шакллантиришга ҳаракат қилиш керак. Бунинг учун кимматли когозлар портфелини шакллантиршининг турли йўллари мавжуд: Биринчидан, ўсиш портфели – бу йўлда акция курслари ошиб бораётган компаниялар акцияларидан кимматли когозлар портфелини ташкил топтириш керак. Бу айниқса янги пайдо бўлаётган, келажаги порлоқ булган компаниялари акцияларидан, бир неча йилдан бери ўсиш суръатлари стабил булган номи донгдор компаниялари акцияларидан портфелни шакллантириш керак. Иккинчидан, даромад портфели – бу ҳолда кимматли когозлар портфели юқори даромад келтирувчи, процент ва дивидендлари юқори таъминловчи кимматли когозларга қаратилиши керак. Бу ўринда нафақат курси ошиб

бораётган акциялар балки юқори даромад келтирадиган облигация ва бошка кимматли когозлардан портфелни шакллантириш мақсадга мувофиқдир. Бу ҳол кимматли когозлар бозоридаги рискларни минимал даражага олиб келиши мумкин. Учинчидан, пул бозори портфели – бу капитални тўлиқ сақланишига қаратилган булиб, кимматли когозлар портфели тез ўсиб бораётган активлар ҳисобига шакллантирилади. Кимматли когозлар билан ишлашнинг «олтин қоидалари»дан бири «ҳеч вақтда барча пулингизни кимматли когозлар сотиб олишга сарфламанг, бир қисмини фақат бўш пул сифатида сақланг, уни ноҳосдан вужудга келган қулай инвестицион лойиҳаларни ҳал этишга ишлатиш учун». Тўртинчидан, соликдан озод қилнган кимматли когозлар ҳисобига кимматли когозлар портфелини шакллантириш. Бунинг учун юқори ликвидли давлат қарз мажбуриятларини сотиб олиш керак. Бу қиғозлар юқори даромадли булиб, соликдан озод қилинган. Масалан: давлат қисқа муддатли облигациялар ҳисобига портфелни шакллантириш. Бешинчидан, давлат ва маҳаллий ҳокимиятлар томонидан чиқарилган кимматли когоз ҳисобига портфелни шакллантириш. Бу кимматли когозлар дисконт билан сотиб олинади ва солик имтиёзларига эга. Худди шундай чет эл эмитентлари томонидан чиқарилган кимматли когозларни сотиб олиш ҳам ўз эгасига юқори даромадлар келтиради. Олтинчидан, турли тармоқлардаги корхоналар томонидан чиқарилган кимматли когозлар ҳисобига портфелларни шакллантириш. Айниқса конвертлаштирилган имтиёзли акция ва облигацияларни сотиб олиб, вақтадбиркор пойлаб уларни оддий акция ва облигацияларга алмаштирса, юқори фойда олиши мумкин. Хўш, савол туғилиши мумкин. Портфелда қанча кимматли когозлар бўлиши юқори даромад келтиради. Рискларнинг энг кам даражаси бу портфел 40дан 70гача турли хил кимматли когозлар билан шакллантирилса. Агар кимматли когозлар портфели бундан ортиқ турлар билан

шакллантирилса, диверсификация самараси нисбатини алтернатив асосида ўрганиш ва шу йўл билан қайси вариант кўпроқ даромад келтиришини аниқлашдир. Г. Марковитц портфел рискини икки бўлимга ажратади: Биринчи бўлимда ҳар қандай шароитда вужудга келадиган доимий риск. Бунинг олдини олиш мумкин эмас. Иккинчи бўлимда ўзига хос (рисклар) хатарлар булиб, кимматли когозлар бозорида турли маневрлар ўтказиб уларни олдини олиш мумкин хисобланади ва риск даражасини нольга келтириш мумкин. Шу йўл билан келажакда кам фойда келтирадиган кимматли когозлар портфелидан кутилиш мумкин. У. Шарпнинг индекс модели. Унинг асосида ҳар бир кимматли когозлардан олинадиган даромадлар алоҳида ҳисобланмайди (Г. Маркоитц моделига ўхшаб), балким бир бутун барча кимматли когозлардан шаклланган портфелларнинг индексларини математик йўл билан ҳисоблаш ётади. Яъни кимматли когозлар корреляциясини ҳисоблаб, кутилаётган акция курсини ҳисоблайди. Масалан, 100 акциянинг самарадорлигини ҳисоблаш учун 500 ковариаций (вариантларни) қўллайди. Кимматли когозлар портфелини бошкаришда бошка пасаяди ва портфелни самарали бошкариб бўлмайди. Кимматли когозлар портфелини шакллантириш ва бошкариш бу кимматли когозлар бозори профессионал қатнашчиларининг вазифаларидир. Айниқса менежерлар бу иш билан шуғуллансалар. Кимматли когозлар портфелининг самараси инвесторларнинг стратегиясига ҳам боғлиқ. Улар ҳар 3-5 йилда кимматли когозлар бозоридаги ўз стратегияларини қайта кўриб чиқиши бу борадаги рискларни камайишига ва юқори даромад олишларини таъминлаши мумкин. Кимматли когозлар портфелини бошкариш учун инвесторлар кимматли когозлар бозорини мониторинг қилиб туриши керак. Яъни фонд бозори ва унинг ривожланиш

тенденциясини, кимматли когозлар эмитентларининг молиявий-иктисодий кўрсаткичларини анализ қилиб туриш керак. Кимматли когозлар портфелини шакллантиришнинг турли хил моделлари мавжуд. Шулардан баъзиларини кўриб чиқамиз. Г. Марковитц модели – унинг асосида кимматли когозлар портфелини шакллантиришда алтернатив методлардан фойдаланишдир. Яъни инвестиция хажми билан хатарлар (рисклар) ўртасидаги турли хил моделлар ҳам қўлланилади. Буларнинг ҳаммасининг мақсади инвестиция натижасида олинадиган даромад билан риск ўртасидаги номувофиқликнинг олдини олишдир. Узбекистон кимматли когозлар бозорида уни иккиламчи бозорининг етарли даражада ривожланмаганлиги туфайли юқорида қайд қилинган моделлардан фойдаланиш даражаси жуда паст. Бу иш келажакнинг вазифаси. Қимматли қоғозлар портфелларини баҳолаш индекслари Бозор иқтисодиёти ривожланган кўпгина давлатларда қимматли қоғозлар бозорини таҳлил этиш мутақил илмий фан ҳисобланади. Таҳлил бўйича турли хил мактаблар мавжуд. Булар ичида энг нуфузлари бу фундаментал техник таҳлил мактабларидир. Фундаментал таҳлил тарафдорлари ўз тадқиқотларини қимматбаҳо қоғозлар бозори эмитентлари томонидан очиб бериладиган бухгалтерия баланси, молиявий ҳисоботларни синчиклаб ўрганишга асосланган ҳолда олиб борилади. Корхона иш фаолиятининг даромад, активлар, пассивлар, рентабеллик, менежмент каби кўрсаткичларини, шунингдек, мазкур компания қарор топишга интилаётган бозорлар ҳолатини бир вақтнинг ўзида батафсил ўрганиш асосида компания акцияларнинг нархи уларнинг “ички” ёки “ҳақиқий” қийматига солиштирилганда ошириб ёки пасайтириб юборилгани ҳақида бош хулоса чиқарилади. Бундан мақсад бозор томонидан “қадрига етилмаган” қимматли

қоғозларни аниқлашдир. Ушбу ҳулосалар асосида сармоядорлар у ёки бу қимматли қоғозларни сотиб олиш, сотиш ва вақтинча ушлаб туриш ҳақида қарор қабул қилиши мумкин. Техник таҳлил мактаби ўз тадқиқотларини кейинчалик компаниялар ҳисоботида босиб чиқариладиган барча маълумотлар биржа курсларини ўзида акс эттирилгани улар моҳиятига кўра, фундаментал таҳлил ўтказиш аҳамиятини йўқотган объект бўлиб қолиши нуқтаи назардан олиб борилади. Мазкур мактаб тарафдорлари ўрганадиган бош объекти қимматбаҳо қоғозларга бўлган талаб ва таклифни таҳлил этиш, яъни қимматбаҳо қоғозлар бозорини шундайлигича, унга таъсир этадиган иқтисодий, сиёсий ва писиҳолог (рухий) омиллардан ажратилган ҳолда ўрганишдир. Бунда нархлар харакатининг махусус моделлари яратилади. Шу тарзда муайян компания қимматбаҳо қоғозларни қимматлилиги эмас, балки бозордаги умумий йўналишлар белгиланади, шундан келиб чиққан ҳолда у ёки бу қарор қабул қилиш тавсия этилади. Ўзбекистонда кўпчилик МДҲ давлатлари қатори фундаментал таҳлилдан фойдаланилади. Уни ўтказиш мақсади ҳам жуда х и лма-хилдир. Бу корхона молиявий аҳволини яхшилашга доир чора тадбирларни ишлаб чиқиш, келгуси даврда активларни бошқариш бўйича янги стратегия тузиш, у ёки бу эмитентнинг акциялари ёки қимматбаҳо қоғозлар қўйилмаларнинг жалб этилишини аниқлашдан иборат. Бундай тадқиқотларни нафақат инвестиция маслаҳатчилари балки корхоналарнинг бухгалтериялари, иқтисодчилар, аудиторлар ҳам олиб боради. Корхонанинг молиявий ҳолатини таҳлил қилиш жараёнида тўловга қобиллик даражасининг ўсиб бориши, ликвидлиги, ишбилармонлиги ва бозордаги фаоллиги ўрганилади. Фундаментал таҳлилни амалга ошириш доирасида корхонанинг молиявий ҳолатини таҳлил этиш катта аҳамиятга эга, бу йўл билан корхонанинг тўловга лаёқатлилик коэффициентлари аниқланади: булар қуйидагилардан иборат:

1. Автоматик (мустақиллик) коэффициенти унинг ўсиб бориши корхона молиявий мустақиллиги ортганлигини ва молиявий қийинчиликлар ҳолати камайганлигини кўрсатади, корхона ўз мажбуриятларининг тўланиши кафолатини оширади ва аксинча. 2. Карз маблағлари билан ўз маблағлари ўртасидаги нисбат коэффициенти бунда коэффициентнинг ўсиши қарз маблағлари катталигининг уларни қоплаш ўз маблағларидан ошишини акс эттиради ва салбий баҳоланади. Чунки у корхона молиявий мустақиллиги пасайганлигини ва қарамлик қатори маблағларига қараб ортиб боришини кўрсатади. 3. Маневрлик коэффициенти – кэффициентнинг ўсиши корхона молиявий аҳволини яхшилаганлигидан далолат беради. 4. Ликвидлик коэффициенти – коэффициентнинг ўсиши, агар дебиторлар билан ўз вақтида ҳисоб қилинган бўлса, корхонанинг тўлов имкониятлари ошгналигини кўрсатади. 5. Абсалют (мутлоқ) ликвидлик коэффициенти – коэффициентнинг ўсиши корхонанинг ҳисоб рақамлар тақдим этган заҳоти уларни тўлаш қобилияти кучайганлигини кўрсатади. Фундаментал таҳлилда компаниянинг рентабеллик даражасини тавсифловчи кўрсаткичлар, ишбилармонлик фаоллиги кўрсаткичлари ва компаниянинг бозордаги фаоолиги кўрсаткичлари қўлланилади. Қ имматбаҳо қоғозлар бозори индустриясининг муҳим белгиси индекслар (хосрақамлар) ҳисобланади. Иқтисодий адабиётда кўпинча ўртача кўрсаткич тушунчасини учратиш мумкин. Кўпгина мамлакатларда индексларни ҳисоблаб чиқи ш нинг ўзига хос усуллари ишлаб чиқилган, бироқ, уларнинг ҳаммаси у ёки бу даражада иқтисодиёт аҳволининг кўрсаткичлари индикаторларидир. Индексларнинг ҳисоблаб чиқилган мутлоқ, катталикларнинг айрим кўрсаткичларини асосий ёки олдинги

катталикларга қиёслаган вақтдагина бозордаги вазиятнинг ўзгариш йўналишларини аниқлаб олиш мумкин. Агар индекс эгри чизиғи юқорига кўтарилиб борса, бу давлат иқтисодиётида жонланиш ёки ўсиш юз бераётганидан далолат беради, агар аксинча индекс эгри чизиғи пастга қараб борса, бу давлат иқтисодиётида ишлаб чиқаришнинг пасайиши ва тангликни аниқ белгисидир. Индексларни ҳисоблаш қимматбаҳо қоғозлар одатда кўп сонли компанияларнинг акциялари бўйича амалга оширлади. Қ имматбаҳо қоғозларни индексларини ҳисоблашнинг бир неча усуллари мавжуд бўлиб, уларнинг ичида энг кўп тарқалган ҳар бир компания чиқарган қимматбаҳо қоғозлар (акцияларнинг) сонини уларнинг нархига кўпайтириб, кейин ҳисоблаш учун ажратиб олган қимматбаҳо қоғозларни умумий сонига бўлишдан иборатдир. ўртача кўрсаткичларга хос бўлган камчиликларни бартараф этиш учун, индексларни ҳисоблаш вақтида аниқ, статистик формулалардан фойдаланилади. Индекслар фонд биржалари инвестиция муассасалари томонидан ҳисобланади. Дунё фонд биржаларида жуда кўп индекслар қўлланилади. Булар орасида энг кенг тарқалган: Доу Жонс индексдир. 1884 йилда америкалик олим Чарлз Доу ва нашриёт эгаси Э. Джонс томонидан 11 та йирик саноат компанияларининг акция курслари индексларини ҳисоблаб газетада чоп этдилар. 1928 йилга келиб бу кўрсаткич 30 та йирик компанияларни акциялари асосида ҳисобланадиган бўлди. Бу кўрсаткич шу кунгача сақланиб келинмоқда. Ҳозирги кунда Доу-Джонс индексининг тўрт хил қўлланилиб келмоқда. 1. Доу-Джонс саноат индекси 30 та энг йирик саноат компанияларининг акциялари курслари ҳаракатининг ўртача кўрсаткичи. Унинг таркибий қисмларига Нью-Йорк фонд биржасида катировка қилинадиган барча акциялар бозор қийматининг 15-20 % тўғри келади. Индекс махсус формула бўйича биржа иш кунида 7 маротаба аниқланади. Нью-Йорк фонд

биржасининг очилган вақтида, соат 10 ва 11 да, ярим кунда ва соат 13,14,15 ва биржанинг ёпиш вақтида. Индекс биржага киритилган акциялар нархини қўшиб олинган суммани денаминатор (акциялар умумий сонини кўрсатадиган сонда анча кам бўлган сонга) бўлиш йўли билан, акциялар ва дивидендларни чиқарилган акциялар бозори қийматининг 10% ортиғи ташкил этган акциялар шаклида тақсимлашдан ҳосил бўлган катталикда, шунингдек, қўшилиши ва ютиш компьютерларини қоплашга тўғрилаб ҳисоблаб чиқилади. Шу саббали унинг катталиги акцияларнинг оддий ўртача нархига нисбатан анча юқоридир. Корректировка (тузатишлар) сўнгги бузиб кўрсатмаслик учун махсус равишда қилинади. Доу Джонс индексини Д деб олсак, Р-Доу Джонс рўйхатидаги барча компаниялар акциялар қиймати, маълум вақтда биржада индекслар ўзгарди, ўсди ёки пасайди (Δ) бу ҳолда янги индекс: Р Р + Δ --- = ----------- К К К Δ - корректировканинг янги маъноси Бу формуланинг ривожлантирсак: Р + Δ К = К ----------- Р Шу формула асосида Доу Джонс индекси ҳисобланди ва у АҚШ иқтисодиёти ҳолатини энг тўғри акс эттирувчи кўрсаткич ҳисобланади. 2. Доу Джонс транспорт индекси 20 та транспорт компаниялари автомабил йўллари, темир йўллари ва авиация компаниялари, акциялари курслари ҳаракатининг ўртача кўрсаткичи. 3. Доу Джонс коммунал индекси газ ва электр энергия ишлаб чиқарувчи 15 та компания автомабиль темир йўллар ва авиация компаниялари акциялари бозор нархининг ўртача кўрсаткичи.

4. Доу Джонс йиғма индекси ёки бошқача уни “индекс 65” деб аташади. Юқорида санаб ўтилган учта гуруҳ, индекслари кўрсаткичлари асосида ҳисоблаб чиқарилади. Йиғма индекс сармоядорлар учун ниҳоятда фойдалидир. Шу асосда улар сармояларни қайси тармоққа сарфланиши самарасини билиб оладилар. Дунё фонд биржаларида бир қатор бошқа индекслар ҳам қўлланилади. Шулар жумласидан: - Нью-Йорк фонд биржасига йиғма индекси . Бу индекс 2200 та компаниялардаги акцияларни ҳаракати асосида 31 декабр 1965 йилдан ҳисобланадиган бўлди; - NASDAQ миллий савдо тизими йиғма индекси . Бу Америка Қўшма Штатлардаги диллерлар ассациацияси томонидан барча компанияларнинг акцияларини ўртача арифметик ҳисоби асосида 1971 йил 5 февралдан бошлаб ҳисоблаб келинмоқда; - Буюк Британия фонд биржасида FT-30 индекси ҳисобланади 30 та йирик компаниянинг мисолида аниқланади; FTSE-100 индекси. - Германияда DAX , DAX -30, DAX -100 композицион индекс бўлиб, у 320 та компания мисолида ўрганилади. Базис даври 8 январ 1987 йил ҳисобланади. - Франция фонд биржасида САС, САС-40, САС-Jeneral индекси қўлланилиб базис даври 31 январ 1987 йил олинган. - Япония фонд биржасининг асосий индекси Токио фонд биржаси мисолида ўрганилиб, Nikkei ҳисобланади, бундан ташқари машҳур 1235 та компания мисолида TOPIX индекси ҳам қўлланилади. - Россия фонд бозорларида жуда кўп индекслар қўлланилиб, ҳозиргача бирорта индекс қимматбаҳо қоғозлар бозорида умумий индекс сифатида тан олинмаган. Лекинда 1995йил сентябридан бошлаб ММВБ савдоларида РТС индекси қўлланилиб келмоқда. - Ўзбекистонда 2000 йилнинг бошида “Тошкент” РФБ йиғма фонд индекси тўғрисдаги низом ишлаб чиқилди ва ҳозирги даврда

қимматли қоғозлар бозорида “TASIX”-“Тасикс” қўлланилиб келинмоқда. Булар ҳақидаги тўлиқ маълумотларни амалий машғулотлар даврида олиш мақсадга мувофиқдир. Облигацияларни баҳолаш, уни жорий ва тўла даромадларини ҳисоблаш. Облигацияларни баҳолаш ва аниқлашда облигацияларнинг тури катта даромадлигини роль ўйнайди. Облигацияларнинг турлари: 1. Аниқланган купон ставкали облигациялар бу хилда облигация муддати тугаши билан унинг қиймати номинал баҳоси билан қопланади. 2. Нол купонли облигациялар бу хилда олигациялар дисконт асосида сотилади ва муддати келгач номинал баҳоси асосида қопланади. 3. ўсиб бораётган купонли ставкали облигациялар муддати тугагач унинг қийматини номинал баҳо билан қопланади. 4. “Француз рента”си номини олган облигациялар бу облигацияларга даромадлар токи у эгасини қўлида қанча ушланса шу давргача тўланади. Облигациялар даромади уч кўрсаткич билан аниқланади: 1. Купонда кўрсатилган процент ставкаси асосида (даромадларнинг купонли нормаси). 2. Даромадларнинг жорий нормаси даромадларнинг купнли нормасини облигациянинг жорий қийматига нисбати. 3. Тўла даромадлар нормаси облигациядан тушган барча даромадлар. Тушунарли бўлиши учун қуйидаги мисолни кўриб чиқамиз. Учта облигация А,В,С ҳар бирининг номинал баҳоси 1000 минг сумни ташкил этади. А облигацияси (купонсиз, қоплаш муддати 1 йил, баҳоси 930,23 минг сум). В облигацияси (купонсиз, қоплаш муддати 2 йил, баҳоси 849,46 минг сум).

С облигацияси (купонли, қоплаш муддати 2 йил, баҳоси 963,70 минг сум). А облигациясини сотиб олган одам 1 йилдан сўнг 1000 минг сум олади В облигациясини сотиб олган одам 1000 минг сумни 2 йилдан сўнг олади. С облигациясини сотиб олган одам 1 йилдан сўнг 60 минг сум процент ставкасини олади ва икки йилдан сўнг, яъни облигацияни муддати тугагач яна 60 минг сум олади ва бунга қўшимча облигациянинг номинал суммаси 1060 минг сум (1 йил 1000 + 69 % ставкаси). Облигацияларнинг даромадлиги қуйидагича бўлади. А – облигацияси 7,5%; В – облигацияси 8,5%; С – облигацияси 8,0%. Шу даража облигациялранинг рейтинги аниқланади. Фонд бозори ривожланган мамлакатларида бошқа рейтингларга қараганда облигациялар рейтингини аниқлаш энг кўп тарқалган ва оммавийдир. Таянч иборалари : ноаниқлик ва хатар, таваккалчилик хатари, фонд биржасида “Айиқлар”, “Буқалар” ва нобиржавий бозорда “қуёнлар” ўйинлари, суғўрталаш, хеджирлаш. Адабиетлар рўйхати: 1. “ Суғурта тўғрисида ” Ўзбекистон Республикаси қонуни . 1993 й . 6 майда қабул қилинган . 2. “ Қ имматли қоғозлар бозорини мувофиқлаштриш механизми тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси қонуни. 1966 й 7 апрелда қабул қилинган. 3. И.Каримов. Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. Т. 2005 й.

4. Шохаъзамий Ш. Рынки: финансовые и ценных бумаг Т.Т Ф И – 2003 г 5. Уильям Ф. Шарп. “Инвестиции” Университетский учебник. М. – ИНФРА – 1999 г. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Молия бозори асослари

Молия бозори ва кимматли когозлар бозорининг назарий асослари

Молия бозори қатнашчилари

Молия бозори ва уни таснифлаш

Узбекистонда молия бозори ва хусусийлаштиришнинг ўзаро богликлиги