Молия бозори асослари - Экономика - Рефераты

Молия бозори асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

192 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Молия бозорининг тушунчалари, мазмуни, мохияти, вазифалари ва функциялари . 2. Қимматли қоғозлар бозори тушунчаси. 3. Молия бозори ва қимматли қоғозлар бозорининг иқтисодиётдаги роли ва ўрни. 4. Ўзбекистон Республикасида молия бозори ва қимматли қоғозлар бозорини бошқарувчи, уни тартибга солиб турувчи асосий қонуний ва меъёрий ҳужжатлар. 5. Миллий иқтисодиётга хорижий сармояларни киритишнинг янги молиявий воситалари. Молия бозори ва қимматли қоғозлар бозорининг глобализацияланиш асослари.

Молия бозорининг тушунчалари, мазмуни, мохияти, вазифалари ва функциялари Ҳар қандай иқтисодий фаолият маблағ, пул талаб қилади. Ишлаб чиқариш қаерда бўлмасин, борибир молияни юзага келтиради. Чунки макроиқтисодиётнинг учта асосий масаласини, яъни нима ишлаб чиқариш керак, қанча ишлаб чиқариш керак, ишлаб чиқариш фаолиятида олинган натижаларни қандай тақсимлаш кераклигини фақат молия ёрдамида ҳал қилиниши мумкин. Бу масалани ҳал этишда сиёсий ёки маъмурий тадбирлар ёрдамида амалга оширилса, гап буйруқбозликка асосланган ёки режали иқтисодиёт ҳақида боради. Биз эса эркин иқтисодиётга асосланган, роқобатли нарх ресурсларидан фойдаланиб бошқарилаётган бозор иқтисодиёти шароитидаги молия базорини ўрганамиз. Молия бозори – тарихан пулнинг пайдо бўлиши ва молиявий муносабатларни амалга оширилиши билан пайдо бўлган. Молия бозори – бу жамиятдаги молия хизматлари бозоридир, яъни бу молия маблағларни вақтинча ҳақ тўлаб ишлатиш ёки уларни сотиб олиш юзасидан бўлган муносабатлардир. Молия бозори миллий ва халқаро хўжалик доирасида пул маблағлари эркин ҳаракатининг махсус шаклидир. Молия бозори – жуда кенг тушунчадир. У кенг маъноли ва мураккаб иқтисодий тоифани ташкил қилади, ҳамда муайъан молия муассалари орқали узаро таъсирида бўладиган мулк эгалари билан сармоя, қарз олувчилар ўртасидаги муносабатларни тасвирлайди. ҳозирги замон иқтисодиёти учун молия бозори ўзига хос “Асаб маркази” ҳисобланади, унинг ривожлвниш даражасига қараб мамлакат иқтисодиётининг “аҳволи” ҳақида фикр юритиш мумкин, чунки молия бозорига таъсир кўрсатиб жамиятнинг иқтисодий фаоллигини бошқариш мумкин. Молия бозори моделлари

Халқаро молия институтларининг 150 дан ортиқ мамлакатларда ўтказган тадқиқотлари натижасида молия бозори 2 модели аниқланган: Англосаксон модели – бу модел биржавий бозор бўлиб, банкдан ташқари инвесторлар ва корпоратив акциялар билан операциялар устунликка эга. Бунга асосан: - инвестициялар манбаи фонд бозори, акциялар қимматли қоғозлар бозорининг энг йирик сегменти ҳисобланади; - Фонд бозорининг иштирокчилари, яъни молия институтлари юқори салмоққа эга; - мулкчилик шакли – коллектив-жамоа инвестициялаш институтлари; - бозорнинг ойдинлик даражаси – чеклашлар кам. Бу моделнинг энг асосий кўрсаткичлардан бири – банкларнинг биржадан ажралиб туришидир, яъни улар қимматли қоғозлар билан кам шуғулланадилар (бу модел АҚШ, Буюк Британия, Канада ва бошқа мамлакатларга мансуб). 2. Европа контитентал (Герман) модели. Бу моделга асосан: - инвестициялар акциялар, қанз мажбуриятларини ифодаловчи инструментлар орқали амалга оширилади; - фонд биржаларининг инструментлари – банк кредити, облигациялардир; - банклар асосий ўринни ўйнайдилар; - мулкчилик шакли – давлат ва йирик корпоратиқ тизимларнинг улуши юқорилиги билан ажралиб туради. Бу модел Германия, Австрия, Япония учун харакатерлидир. Бу модел асосида банк бозори, кредит ташкилотлари ва давлат қимматли қоғозлари билан опреациялари устунлиги муҳим рол ўйнайди. Ўзбекистонда молия бозори модели аралаш (гибрид, қўшма) моделига мансуб бўлиб, ўзида икки модел элементларини маълум даражада мужассамлаштирган.

Ўзбекистонда молия бозорида ҳозирча на банклар, на молия институтларининг устунликлари кузатилмайди. Молия бозори таркибига қуйидагилар киради: - пул бозори; - қимматли қағозлар бозори; - валюта бозори; - инвестиция бозори; - ссуда капитали; - суғўрта бозори ва ҳ.к. Молия бозорини таркибан қимматли қоғозлар бозори ва қарзга бериладиган пул бозоридан иборат бўладиган десак ҳам хато бўлмайди. қарз пули табиатдан бир хил эмас. У биринчидан, пулни ишлатиб, даромад топишни кўзлайди, бунда пул капитал шаклини олади. Иккинчидан эса, пул шахсий эҳтиёжларни қондириш учун ишлатилади ва оддий тўлов ёки харид воситасини ўтайди. Банкларда, фонд биржасида ва аукционларда ўтказиладиган молия бозори асосан қарз пуллар бозори кўринишида бўлади. қарз пуллар истеъмол товарларни сотиб олиш, ўз хусусий ишини ташкил этиш ёки кенгайтириш (ишлаб чиқариш воситалари ва ишчи кучини сотиб олиш) учун олиниши мумкин. Молия бозорида икки гуруҳдан иборат бўлган субъектлар пул билан муносабат қиладилар. қисқача бўлсада молия бозорининг таркибини кўриб чиқайлик, чунки булар ҳақидаги тўла маълумотларни амалий машғулотлар вақтида олинади. Биринчидан: Пул бозори – пул эгалари ёки уни сақлаб турувчилар ва пулга муҳтож бўлган субъектлар ўртасидаги муносабатларни ўз ичига олади. Пул бозори давлат хазинасига бевосита нақд пул тушишини таъминлайди ва фирма ёки жисмоний шахсларга ўзларининг вақтинчалик бўш маблағларидан даромад олишга имкон беради.

Иккинчидан: қимматли қоғозлар бозори у даромад келтирувчи дивиденд ва фоиз келтирувчи қимматли қоғозлар муомаласи орасидаги муносабатларни; Учинчидан: Валюта бозори – бунда турли мамлакатлар валютаси олди- сотди қилинади. Бу бозорда корхона, фирма, давлат идоралари ва фуқаролар қатнашадилар. Валюта бозори амалиётда валюта билан савдо қилувчи банклар ва валюта аукцион кўринишида бўлади. ҳозирги вақтда валюта муомилалари асосан АҚШ долларида ва еврода олиб борилади. Тўртинчидан: Инвестиция бозори- фойда, дивиденд ёки даромадларнинг бошқа шаклларини олиш мақсадида сақлаб, қишлоқ хўжалиги ва бошқа соҳаларга, шунингдек қимматли қоғозларга сармоя қуйиш борасидаги муносабатларни; Бешинчидан: Ссуда капитали бозори – банк томонидан маълум муддатга бериладиган қарз пуллар борасидаги муносабатларни; Олтинчидан: Суғўрта бозори - ўз мол-мулкини суғўрта қилиш борасида юридик ва жисмоний шахслар билан суғўрта ташкилотлари ўртасидаги муносабатларни ўз ичига олади. Молия бозорида икки гуруҳдан иборат субъектлар пул билан муносабат қиладилар. Биринчиси – пул эгалари ёки уни сақлаб турувчилар. Бунга аҳоли, фирма, компания ва давлат муассалари киради, Иккинчиси – пулга муҳтож бўлган субъектлардир. Бунга ҳам таркибан аҳоли, фирма, компания ва давлат муассалари киради. ҳар иккала субъектлар орасида эркин пул муомаласи, яъни унинг олди- сотди берди этилиши молиявий бозорни билдиради. Бу бозордаги субъектлар ўртасидаги муносабатлар ҳар иккала томон учун манфаатли бўлгандагина юзага келади. Мана шу муносабатларнинг объекти пул маблағларидир. Улар ўз эгалари қўлида вақтинча бўш турган ҳолда бошқалар учун зарур бўлади. Бу табиий ҳол, чунки жамиятдаги пул оқимлари, яъни пулнинг келиб тушиши ва сарфланиши бир вақтда юз бермайди.

Масалан, фуқаролар келажакда қарилик чоғида ишлатиш учун маълум бир миқдорда пул тўплаб уни банкда қўядилар. Айни шу вақтда фермер хўжалиги учун пул зарур бўлиб қолади. Вақтинча бўш турган пул фермер хўжалиги учун молия ресурсини ташкил этади, унга эга бўлиш учун у молия бозорида қатнашиши зарур. Молия бозори ищтирокчилари мулк эгаси сифатида ўз бойлигини билганича тасарруф эта оладилар, шу сабабли улар пул юзасидан эркин битимга келадилар. Молия бозорида пулга қимматли қоғозлар – облигация ва акциялар сотиб олинади. Вексель ва сертификат каби ҳужжатлар ҳам пул сингари муомалада бўлади. Улар ҳам молия бозорида олди-сотди қилинади. Молия бозори амалиётида тижорат банклари, суғўрта, инвестиция, молия компаниялари, фонд биржалари, аукционлар орқали фаолият кўрсатади. Молия бозоридаги операциялар махсус воситачилар, ўзига хос даллорлар, дилерлар ва брокерлар фирмалари орқали амалга оширилиб, хужжатлаштирилади. Молия бозори муассасалари орасида фонд биржалари асосий ўринда туради чунки қимматли қоғозлар асосан фонд биржалари орқали сотилади. Булар ҳақида кейинги маърузаларда тўлиқ маълумот берилади. Молия бозори ёрдамида молия ресурсларини бетўхтов шакллантириш, улардан самарали фойдаланиш, сармоялаш амалга оширилади. Молия бозори халқ хўжалигида пул маблағлари ҳаракатини ташкил этади. Молия бозори бўш пул маблағларини сафарбар этиб, уларни молиявий ресурсларига айлантиради. У капиталга айланаётган пулни хўжаликнинг турли соҳалари ўртасида эркин кўчиб юриш, молия ресурсларидан эркин ва оқилона фойдаланишни таъминлайди. Айниқса, бу новацияда, ишлаб чиқаришнинг таркибини қайта кўришда қўл келади. Мухими шуки, у аҳолини қўлидаги ўлик, ҳаракатсиз пулни жонли, даромад келтирувчи пулга айлантиради.

Молия бозори орқали молиявий муносабатлар демократиялашади, хўжаликни молиялаштиришда халқнинг пули қатнашади, халқ ўз пулидан даромад кўради. Пулнинг капитал сифатида ишлаб чиқаришга сафарбар этилиши иқтисодий потенциални кучайтиради, фан-техника тараққиётини жадаллаштиради ва шу асосда халқ фаровонлигини оширишга хизмат қилади. Молия бозори молия ресурсларини ишлаб чиқаришнинг талабига қараб, турли корхоналар, соҳалар ва тармоқлар ўртасида тақсим қилади, улар керакли жойга оқиб бориб, иқтисодий ўсишни таъминлайди. Масалан, электроника маҳсулотларига талаб ошса, улар яхши сотилиб фойда кўп олинади, электроника корхоналари акциялари эгалари бошқаларга қараганда кўпроқ дивидент олади. Натижада улар қўлидаги акцияларнинг бозори чаққон бўлади, акциялар кўплаб сотилади, тушган пул капитал сифатида шу соҳага қўйилади. Пировардида электроника соҳаси жадал ўсиб, иқтисодиётга силжиш юз беради. Бунда корхона, фирма ёки компания молияси ҳам мустаҳкамланади. ҳозирги кунда бу ҳол Ўзбекистонда автомабилсозликнинг ривожланиши мисолида яққол кўришимиз мумкин. Андижон вилоятининг Асака туманида ишга туширилган ва тез суратда ривожланаётган “ўзДЭУ” заводи Республика учун қанча қўшимча маблағларни топишга, Андижон вилоятининг инфратузилмаси ривожланиб бораётганига ҳаммамиз гувоҳмиз. Маълумки умумжамият эҳтиёжлари асосан давлат йўли билан қондирилади. Булар жумласига атроф муҳитни ҳимоя қилиш, мудофаа, ижтимоий тартибни сақлаш, бир қатор номоддий соҳаларни пул билан таъминлаш, аҳолининг ночор қатламларини боқиш ва бошқалар киради.

Давлат ўз қўлидаги молия ресурсларидан фойдаланиб, бюджетни молиялаштириш, датация бериш, солиқлардан озод этиш ёки имтиёзлар бериш орқали иқтисодий тараққиётга таъсир кўрсатади. Молиянинг иқтисодиётга таъсири бир қатор молия воситалари ёрдамида борадики, улар биргаликда молия механизмини ташкил этади. Молия механизми молиявий муносабатларнинг амалда умумлаштиришнинг шакли, усулидир. Бу ҳақда талаблар “Молия” фанини ўрганиш жараёнида тўлиқ маълумот оладилар. Молия бозорини шакллантириш - вақт жиҳатидан бир неча йўлни ўз ичига олган ғоят мураккаб жараён. Молия бозорини ихтиёрий йўл билан, ўзининг қонунлари асосида аста- секин яратса бўлади. Бунда мулкчилик шаклларининг хилма-хиллиги, қаттиқ пул-кредит сиёсати, эркин нархлар ва мукаммал бозор иқтисодиётининг бошқа компонентлари молия бозорининг реал ишлаши учун зарурий шарт-шароит яратиш керак. Бу жараён Ўзбекистонда сиёсий мустақиллик қўлга киритилгандан сунг бошланди. ҳозирги кунда Ўзбекистонда молия бозорининг ташкилий структураларининг мавжудлиги мамлакатнинг иқтисодий-ижтимоий ривожланишига сезиларли даражада таъсир кўрсатиб келмоқда. Қимматли қоғозлар бозори тушунчаси Ўзбекистон Республикасида амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотларнинг тамойилларидан бири бозор муносабатларига ўтишда “фалаж йўли билан даволаниш” усулидан воз кечиб, тадрижий равишда босқичма-босқич бозор иқтисодиётига кириб боришдир. Бундан ташқари ривожланишнинг ҳар бир босқичи ўзига хос хусусиятга эга. Республикамизда бозор муносабатларига ўтишнинг бугунги босқичи иқтисодиётимизнинг очиқлиги, чет эл инвестицияларини жалб қилишнинг

ортиб бориши, хусусийлаштириш ҳамда мулкни давлат тасарруфидан чиқариш жараёнининг кучайиб бориши билан белгиланади. Шу жумладан, молиявий тизимнинг ривожланиши учун ҳам шарт-шароитлар яратилмоқда, чунки фақат ривожланган молиявий тизим иқтисодий тизимнинг муваффақиятли ривожланишига замин яратади. Қимматли қоғозлар бозори ва унда фаолият кўрсатаётган воситачилар молиявий тизимнинг таркибий ҳамда ниҳоятда мухим звеноси бўлиб ортиқча маблағларни инвесторлардан истеъмолчиларга қайта тақсимлаш жараёнида мухим аҳамият касб этади. Бозор ўзининг муросасиз, қонун-қоидаларига эга. Буни биз кундалик матбуотда хусусийлаштириш жараёни билан боғлиқ ҳамда бизнес, қимматли қоғозлар бозори каби бошқа тушунчаларга қизиқиш уйғотувчи янги рукнлар пайдо бўлаётганидан ҳам сезиб турибмиз. Одатда иқтисодиётни янги изда қайта қуриш молиявий тизимни қайта қуришдан бошланса, унда бутун жамиятнинг муваффақиятли равишда олға қадам ташлаши қимматли қоғозлардан самарали фойдаланишга боғлиқдир. Инсоният қимматли қоғозларни муомалага чиқариш орқали пулнинг қадрсизланиши муаммосини ҳал этиш йўлини топди. Шуни ҳам таъкидлаш керакки, пул бутун тараққиёт давомида инсон томонидан қилинган ихтиролар орасида энг оддийси ва энг мураккаби, энг тушунарлиси ва шак- шубхасиз энг чалкаши бўлсада, инсониятнинг энг аянчли фожиалари ва энг оламшумул ютуқлари пул билан боғлиқ бўлиб келмоқда. Пул одамлар хатти- ҳаракати ва фаолиятида асосий туртки берувчи омил бўлган ва ана шундай бўлиб қолади ҳам. Буюклардан бири: “Инсоният пулни яхши кўради. Унинг чармдан, қоғоздан, бронза ёки тилладан тайёрланганининг фарқи йўқ”, - деган экан. Бироқ фақат пулларни сақлаш қулай бўлган ҳолда у зиён ҳам келтиради. Пул йиғиб пулдор бўлиб юришнинг афзалликлари тўғрисида ҳамма яхши билади. Лекин унинг зиёни ҳақида ҳеч ким ўйлаб ўтирмайди. Зеро, хамёнда ёки пайпоқда сақланаётган пулга фоиз қўшилмайди. Агар пулга қимматли

қоғозлар сотиб олинса ёки у банкка қўйилса у ҳолда пулнинг эгаси фоиз шаклида даромад олади, аммо бундай даромад аввало ишлаб чиқаришни кенгайтириш, ички ресурслардан самарали фойдаланиш, муомаладаги пул миқдорини қисқартириш, пул оборотини ошириш ва шу кабилар орқали қўлга киритилади. Пул “Молия бозори” тушунчасини юзага келтиради. Молия бозорида эса қимматли қоғозлар асосий олди-сотди объектлари саналади. Ўзбекистон Республикасининг “қимматли қоғозлар бозори ” тўғрисидаги (2 2 июл 2008 йил ) қонуни нг 3-моддасида қимматли қоғозларга қуйидагича таъриф берилган. қимматли қоғозлар – ҳужжатлар булиб, улар бу ҳужжатларни чиқарган юридик шахс билан уларнинг эгаси ўртасидаги мулкий ҳуқуқларни ёки қарз мунособатларини тасдиқлайди, дивирдендлар ёки фўизлар тарзида даромад тўлашни ҳамда ушбу ҳужжатлардан келиб чиқадиган ҳуқуқларни бошқа шахларга ўтказиш имкониятини назарда тутади. Қимматли қоғозларнинг қиймати Ўзбекистон Республикаси миллий валютасида ифодаланади; қимматли қоғоз - ўзи билан боғлиқ мулкий ҳуқуқларни акс эттирадиган хужжатдир. У қимматли қоғоз эгаларининг даромад манбаи бўлиб хизмат қилади. Муомалада юритилиши ва олди-сотди воситаси бўлиши унинг ўзига хос моҳиятини шакллантиради. қимматли қоғозларни чиқаришдан асосий мақсад, хўжалик оборотига қўшимча инвестиция ресурсларини жалб қилиш ва шу орқали мулкдор синфни шакллантиришдир. қимматли қоғозларнинг савдо-сотиғи натижасида қимматли қоғозлар бозори вужудга келади. қимматли қоғозлар бозори жисмоний ва юридик шахсларнинг қимматли қоғозлар чиқариш, уларнинг муомалада бўлиши ва тўлаш билан боғлиқ муносабатлари тизимидир. қимматли қоғозлар фақат ўз бозорида, қимматли қоғозлар бозорида айланади. Кенг маънода айтганда қимматли қоғозлар бу (қоғоз) хужжат бўлиб, маълум бир баҳода сотилади ва сотиб олинади. Шу билан у бошқа товарлардан фарқ қилади.

қимматли қоғозларнинг савдо-сотиғи натижасида қимматли қоғозлар бозори вужудга келади. Яанги қонунида қимматли қоғозлар брзорига қуйидагича таъриф берилган: “қимматли қоғозлар бозори- юридик ва жисмоний шахсларнинг қимматли қоғозларни чиқариш,жойлаштириш ва уларнинг муомаласи билан боғлиқ муносабатлари тизими”. қимматли қоғозлар бозорида даромад келтирувчи қимматли қоғозлар олди-сотди қилинади. Бу бозорда ҳам сотувчилар, ҳам харидорлар муносабатда бўлишадилар. қимматли қоғозларнинг асосий (фундаментал) хусусияти уларнинг айланувчанлиги ва ликвидлигидир (тез пулга айлана олиши). Айланувчанлик – бу қимматли қоғозларнинг бозорда харид қилинишига ва сотилишга, шунингдек, кўпчилик ҳолларда бошқа товарнинг айланишини осонлаштирувчи мустақил тўлов воситаси сифатида қўлланишга қодирлигидир. Иқтисодий назария фанидан маълум бўлган П-Т (пул-товар), Т-П (това- пул) формуласига асосан, қимматли қоғозлар ҳам капиталнинг доимий айланишида ҳам товар сифатида ҳам пул сифатида қатнашиши мумкин. қимматли қоғозлар маълум маънода товар ҳисобланади, у ўз қийматига ва истеъмол қийматига эга. Уларнинг қиймати бирқанча омилларга боғлиқ, масалан, улар томонидан келтирилган даромаднинг хажми, ссуда фоизининг меъёри, нисбатан юқори курс бўйича сотилиши мумкинлиги, корхонани бошқаришда иштирок этиш имкониятлари ва бошқалар. қимматли қоғозларнинг истеъмол қиймати шундан иборатки, улар орқали қимматли қоғоз эгаси ўз капиталини ошириш, сақлаш, корхонани бошқаришда иштирок этишдан аниқ талабларини қондиради. Шу билан бирга, баъзи ҳолатларда қимматли қоғозларнинг алоҳида турлари (давлат облигациялари, вексельлар) маълум бир қулай вазиятларда пул вазифасини ҳам бажариши мумкин.

Маълумки, айрим мамлакатларда кучмас мулк, автомобил ва бошқалар билан ҳисоб-китоб қилиш чоғида юқори ликвидли давлат облигацияларидан тўлов воситаси сифатида фойдаланилади. Ликвидлик – бу қимматли қоғозларнинг бозор нархи камроқ ўзгариб туриши ҳамда сотиш учун унчалик кўп бўлмаган харажатлар билан, шунингдек, ўз эгаси учун деярли зарарсиз ҳолда тезда сотилиши ва пул маблағларига (нақд ва нақдсиз шаклда) айланиш қудратидир. Ликвидликка жуда кўп омиллар таъсир кўрсатади. Уларни асосан уч гуруҳга ажратиш мумкин: Биринчидан, умумиқтисодий омиллар (пул муомаласи, иқтисодиёт даврнинг у ёки бу босқичида бўлиши, сармоядорлар томонидан тўловга қодир талабнинг мавжудлиги, банк ҳисоб-китобини амалга ошириш тезлиги даражаси ва ҳ.к.). Иккинчидан, мазкур мамлакатда қимматли қоғозлар бозорини ташкил қилиш даражаси билан боғлиқ омиллар (фонд бозорини ташкил этиш, сармоядорнинг ахборотга эга бўлиш даражаси, маркет-майкерлар муассаларининг мавжудлиги ва ҳ.к.). Учинчидан, эмитентнинг ўзига хос хусусиятлари билан боғлиқ бўлган омиллар (унинг молиявий аҳволи, тўланадиган даромаднинг миқдори ва бошқалар). Қимматли қоғозларнинг яна бир асосий хусусияти борки, бу хатар (риск), йўқотишлар билан боғлиқдир. Бу ҳақда тўлиқ маълумотларни охирги мавзуларда оламиз. Қимматли қоғозлар бозори – ҳар қандай мамлакат иқтисодиётининг ажралмас қисми бўлиб, унинг келиб чиқиши пул, пул капитали ва товар бозорига асосланади. Қимматли қоғозларнинг келиб чиқишга кўра аксарият турлари капиталга боғлиқ, аксарият турлари эса унга боғлиқ бўлмаганлиги боис, қимматли қоғозлар бозори ҳам тўлақонли молия бозорига таркибига қўшила олмайди. Шундан келиб чиққан ҳолда, қимматли қоғозлар бозорининг асосий, яъни капиталга боғлиқ бўлган қисми фонд бозори деб

номланиб, қолган қисми эса аниқ ном олмаганлиги боис қимматли қоғозлар бозори ва фонд бозори тушунчалари аксарият ҳолларда синонимлар сифатида қаралиши эътироф этилади. Бошқа назариётчиларнинг фикрича, қимматли қоғозлар бозорига ва фонд бозорига айнан бир нарса деб қаралади ва у молия бозорининг сегменти сифатида эътироф этилади. Қимматли қоғозлар бозорига ва фонд бозори таркибида пул бозори ва капитал бозори намоён бўлади. Пул бозори – бу қисқа муддатли қимматли қоғозлар бозори бўлиб, одатда бир йилгача бўлган қимматли қоғозлар муомаласи амалга оширилади. Капитал бозорида эса ўрта ёки узоқ муддатли қимматли қоғозлар муомаласи амалга оширилади. Қимматли қоғозлар бозори кўпчилик ғарб мамлакатларида хўжалик механизмининг энг барқарор ва йўлга қўйилган қисмларнинг бирини намоён қилади. қимматли қоғозлар бозори аллақачон биржа ва нобиржа савдо тизимига уюштирилган бўлиб, ўзининг қонун-қоидаларига ва анъаналарига, баъзида эса асрлар тарихига эгадир. Ўзбекистон Республикасида қимматли қоғозлар бозори тўғрисида сўз бошлашдан аввал шуни ёдга солиб ўтмоқчимизки, бир неча ўн йилликлар давомида амал қилган маъмурий-буйруқбозликка асосланган унитар давлат шароитида республикамиз аҳолиси қимматли қоғозлар тўғрисида жуда кам маълумотга эга эди. Сиёсий иқтисод фани эса қимматли қоғозларни капиталистик ишлаб чиқариш усулининг салбий ҳолатлари билан боғлиқ тоифа сифатида баён қиларди. ҳатто “акция”, “вексель”, “биржа”, “маклер” каби сўзларга шубҳа билан қараларди. Мустақиллик кунларида вазият тубдан ўзгарди. Ўзбекистон Президенти ва ҳукумати томонидан олиб борилаётган мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш, хусусий бизнесни қўллаб-қувватлаш, чет эл сармоясини жалб этишга йўналтирилган бозор ислоҳотлари туфайли, энг асосийси, республикадаги мавжуд сиёсий барқарорлик сабабли тараққий этган қимматли қоғозлар бозорини барпо этиш учун жиддий қадамлар ташланмоқда.

Қимматли қоғозлар бозорини адолат юзасидан бутун жамият аҳволининг барометри дейиш мумкин, чунки у иқтисодий циклнинг ҳаракатига ва нафақат иқтисодий жараёнларнинг, балки сиёсий вазиятнинг ўзгаришига ҳушёрлик билан таъсир кўрсатади. Турғунлик, танқислик даврларида, шу жумладан, бундай вазият сиёсий жиҳатдан ҳам кузатилганда, қимматли қоғозлар курсларининг индекслари тушиб кетади. Жонланиш ва юксалиш даврларида эса, улар ўсиб боради. Умуман олганда, қимматли қоғозлар бозори ёрдамида пулни “кўп ишлашга” мажбур қилиш ва бу билан бутун халқ хўжалиги самарадорлигини ошириш мумкинлигидан ташқари, қимматли қоғозлар бозори жамиятнинг муҳим ижтимоий муаммоларини ҳал этиш имконини беради. 3. Молия бозори ва қимматли қоғозлар бозорининг бозор иқтисодиётидаги роли ва ўрни. Уистон Черчель “…бозор иқтисодиёти кўп нуқсонларга эга, лекин инсоният ундан яхшироғини ўйлаб топган ёки ихтиро қилган эмас” деб ёзган эди. Дарҳақиқат, Ўзбекистон Республикаси ҳам бозор иқтисодиёти йўлида босқичма-босқич дадил қадам ташлаётган экан, жамиятнинг барча соҳаларида туб ислоҳотлар олиб бормоқда. Туб иқтисодий ислоҳотлар тўла самара бера олмайди, токим мамлакатда самарали молия бозори амал қилмаса. Чунки фақат молия бозори иқтисодиётга инвестиция ресурсларини олиб келиши мумкин. Республикамизда олиб борилаётган иқтисодий ўзгаришлар учун бюджет маблағлари ҳам, аҳоли қўлидаги сармоялар ҳам камлик қилади. Бунинг учун катта хажмдаги инвестициялар керак. Инвестицияларни эса молия бозори ва қимматли қоғозлар бозори орқали олиб келиш мумкин. Шунинг учун ҳам мамлакатнинг иқтисодий ўсишида молия бозори ва қимматли қоғозларнинг роли бениҳоя каттадир.

Макроиқтисодий ўсиш учун ҳам микроиқтисодий ривожланиш учун ҳам инвестиция русурслари зарур. Бу ресурслар ишлаб чиқаришнинг барча омилларини ривожлантириш учун, яъни ишлаб чиқариш воситаларини ва ишчи кучини кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш учун ишлатилади. Молия бозори ва қимматли қоғозлар жамғармаларни тармоқлар ўртасида тақсимлашга, инвестордан истеъмолчи қўлига ўтишга хизмат қилади ва шу орқали капитални бир шаклдан иккинчи шаклга (товар, унумдорли капитал, пул) айланишини тезлатишга олиб келади. Жамиятда иқтисодий ўсишни таъминлаш учун бир қатор омиллар таъсирини ошириш керак. Булар: - бозорнинг даромадлик даражаси; - солиқ сиёсати; - кутилаётган даромадни олишда хатар (риск)ни пасайтириш ёки олдини олиш; - бозорни структура ва функционал ташкил этишни бошқариб бориш; - инвесторларнинг ҳуқуқларини ва манфаатларини ҳимоя қилиш; - бозорни ва унинг иштирокчиларини пинҳоний кучлардан (мафиядан) ҳимоя қила билишдир. Қимматли қоғозлар бозори банк-кредит тизимини тўлдирибгина қолмай у билан ҳамкорлик ҳам қилади. Тижорат банклари одатда бир йилдан ошиқ муддатга кредит бера олмайди. Қимматли қоғозлар бозори эса хорижий корпорация учун пул маблағларини ҳар қандай муддатга бериш билан бирга банк кредитига нисбатан қулай шартлар билан жалб қилиш имконини беради. Қимматли қоғозлар бозори ҳар қандай бозор каби совдо сотиқ ишлари бўйича иқтисодий муносабатлар тизимини ташкил этади, унда талаблар ҳамда таклифлар дуч келади. Талабни, инвестицияларини пул билан таъминлаш учун ўзларининг даромадлари етишмайдиган корхоналар, корпорациялар ва давлат вужудга келади.

Бизнес ва ҳукумат одатда қимматли қоғозлар бозорида соф қарз олувчилар (қарз беришга нисбатан кўпроқ қарз оладилар) сифатида намоён бўлади. Аҳоли, айниқса хусусий тадбиркорларни эса ҳар хил сабабларга кўра даромадлари кундалик харажатларига нисбатан ортиқ бўлади. Шунинг учун қимматли қоғозлар бозорининг асосий вазифаси омонатларнинг ҳар иккала томонни ҳам қаноатлантирадиган баҳода мумкин қадар тўлиқ тез сармояга айлантиришни таъминлашдир. Яъни шуни таъкидлаш керакки қимматли қоғозлар товарнинг энг мураккаб турларидан бири саналади, шунинг учун ҳам қимматли қоғозлар бозори хизмат кўрсатиш бозорининг профессионал қатнашчилари – брокерлар, дилерлар, инвестиция компаниялари, инвестиция фондлари ва банклар томонидан амалга оширилади. қимматли қоғозларни муомалага чиқариш корхона ва ташкилотлар учун ниҳоятда мухим аҳамият касб этади. Уларга ишлаб чиқариш ва моддий- техника базасини ривожлантириш учун банк ссудаларидан фойдаланмасдан туриб пул ресурсларини жалб қилиш имкониятини беради, чунки барқарор бўлмаган иқтисодиёт ва пулнинг қадрсизланиши шароитида банклар қасқа муддатли кредитлар беришни афзал кўради. қимматли қоғозлар аҳоли учун катта аҳамиятга эга, улар пулларини қўлда ушлаб турмасдан, қимматли қоғозлар олиб, уларга эгалик қилиш йўли билан ўз жамғармалари ҳисобига даромад оладилар ва корхоналарни бошқаришда иштирок этадилар. қимматли қоғозлар турли субъектлар томонидан чиқарилиши мумкин. Одатда қимматли қоғозлар давлат томонидан, хусусий секторлар томонидан ва чет эл субъектлари томонидан чиқарилиши мумкин. ҳамма қимматли қоғозларни шартли равишда давлат, хусусий ва халқаро қимматли қоғозларга ажратиш мумкин. Давлат қимматли қоғозлари марказий ҳукумат, жойлардаги ҳокимият органлари, алоҳида мустақил давлат ташкилатлари томонидан шу билан бирга давлат қўллаб-қувватлаётган корхоналар томонидан чиқарилиши мумкин. Хусусий сектор томонидан чиқарилаётган қимматли қоғозлар

таркибида турли нодавлат ишлаб чиқариш корхоналари, тижорат банклари, инвестиция банклари, инвестицион фондлар ва бошқаларнинг қимматли қоғозлари алоҳида ўрин тутади. Халқаро қимматли қоғозлар чет эл субъектлари томонидан чиқарилади ва уларнинг қиймати ҳисобланадиган валюта ва эмитентлари бўйича бўлинади. қимматли қоғозлар бозор воситаларининг иқтисодий табиатидан келиб чиқиб, уларни мулкка эгалик муносабатларини ифодаловчи қимматли қоғозларга, кредит муносабатларини ифодаловчи қимматли қоғозларга ва эркин фонд бозорининг қимматли қоғозларига ажратиш мумкин. Мулкка эгалик муносабатларини ифодаловчи қимматли қоғозлар акциялардир. қарз мажбуриятларининг турли хил шаклларини ифодаловчи қимматли қоғозларга облигациялар, корхона ва банк вексельлари, хазина вексельлари, депозит ва жамғарма сертификатлари ва бошқа кредит муносабатларини ифодаловчи қимматли қоғозлар киради. Фонд бозорининг эркин восита сифатида айланадиган облигацияга банкнинг махсус қимматли қоғозлари киради. Бу қимматли қоғозларнинг ҳар бирига кейинги мавзуларда тўла характеристика берилади. Бизнинг мамлакатимизда қимматли қоғозлар бозори эндигина шаклланиб бормоқда. Кези келганда шуни таъкидлаш лозимки, кўпгина тармоқлар ва корхоналар ҳозирги кунда саноатни юксалтириш учун, тўлаш қурбини тиклашга, ускуналарни замонавий талаблар асосида янгилашга, сармоя маблағларга мухтождирлар, шунинг учун ҳам уларга сармоя маблағлари, айниқса чет эл сармоясини жалб қилиш учун, корхона ва тармоқлар қимматли қоғозлар бозоридан, унинг воситачиларидан фойдаланишни ўрганиш зарур. Қимматли қоғозларга эгалик қилиш ва улар билан савдо-сотиқ қилишда иштирок этиш, аҳолининг даромадларини кўпайтиради, унинг моддий фаровонлигини оширишга кўмаклашади, шунингдек, жамиятнинг асосий ҳаракатланувчи кучи бўлган инсоннинг фаолиятини фаоллаштиради.

Қимматли қоғозлар бозори, бозор иқтисодиётининг негизи ҳисобланган мулкчиликни шаклланишига кўмаклашади. Ўзбекистон Республикасида молия бозори ва қимматли қоғозлар бозорини бошқарувчи уни тартибга солиб турувчи асосий қонуний ва меъёрий ҳ ужжатлар Мамлакатимизда иқтисодий ислоҳотларни биринчи босқичида амалга оширилган энг катта ютуқларидан бири келажакда бўладиган иқтисодий ва ҳуқуқий кафолатларнинг яратилишидир. Юртбошимиз И. А. Каримов томонидан яратилган Ўзбекистон мустақиллигининг иқтисодий тараққиётини белгиловчи беш тамойилдан бири қонун устиворлигини таъминлашни талаб этади. Шунинг учун ҳам биз демократик-ҳуқуқий давлат қуришни мақсад қилиб олган эканмиз ҳаётимизнинг барча соҳаларини қонун устиворлиги асосида олиб боришимиз керак. Бу борада республикамиз мустақиллигига эришиш учун 190-191 йилларда бир қанча ишлар амалга оширилди. Ўзбекистон ССР Олий Кенгашининг Х II чақириқ иккинчи сессиясида (190 йил 20 июнь) “Мустақиллик Декларацияси” қабул қилинди. Унда давлат мустақиллиги эълон қилинди. Республикамизнинг ўз ҳудудида барча таркибий қисмларга ва барча ташқи муносабатлардаги танҳо ҳокимлиги эълон қилинди. Парламентнинг Х II чақириқ учинчи сессиясида Ўзбекистон Республикас и иқтисодий мустақиллигининг ҳуқуқий асосларини белгилаб берувчи биринчи қонунлардан бири (190 йил 31 октябрь) “Мулкчилик тўғрисида”ги қонун ва республиканинг бозор иқтисодиётига ўтиш қоидалари қабул қилинди. И. Каримов таъкидлаганидек “Хусусий мулкдан афзалроқ, самаралироқ шаклни ҳали ҳеч ўйлаб топган эмас”. Биринчи бўлиб собиқ шуролар Республикалари орасида Ўзбекистонда хусусий мулкчиликнинг ривожланишига ҳуқуқий асос яратилди. Қонунда иқтисодий назарияда

биринчи бор маҳалла мулкига тариф берилди. Шу даврдан бошлаб Республикамиз мустақил равишда иқтисодиётни бозор муносабатлари талаблари асосида ривожланиши учун қонунларни ишлаб чиқа бошлади. Иқтисодий ислоҳотларнинг кенг кўламда олиб боришда энг асосий масала мулкчилик муносабатларини ўзгартиришдир. Шунинг учун ҳам мулкни давлат тасарруфидан чиқариш жараёни программаси ишлаб чиқилди. 191 йил 19 ноябрда Ўзбекистон Республикасининг “Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида”ги қонуни қабул қилинди. қонун асосида мулкни давлат тасарруфидан чиқариш программаси ишлаб чиқарилди. Бу эса қимматли қоғозлар бозорини ташкил этмасдан амалга оширилиб бўлмас эди. Ривожланган мамлакатлар тарихига назар ташласак, уларда аввалам бор бир неча йиллар давомида стихияли равишда қимматли қоғозлар пайдо бўлган. Шундан кейин қимматли қоғозлар бозорини тартибга солувчи қонунлар қабул қилинган. Биз эса бу йўлдан бора олмас эдик. Аввалам бор қимматли қоғозларни тартибга солувчи қонуний-меъёрий хужжатлар қабул қилиб, бозор иқтисодиётига босқичма-босқич ўтишимизни таъминлашимиз керак эди. 191 йил 15 февралида Ўзбекистон Республикасининг “Банклар ва банк фаолияти тўғрисида”ги қабул қилинган қонунда биринчи бор Ўзбекистон Давлат банки мустақил равишда иш олиб боришлиги, Республика ҳудудида тижорат ва кооператив банклар очишига рухсат берилди. Қонунга асосан тижорат банкларига акциялар, облигациялар ва бошқа қимматли қоғозлар турларини чиқаришга рухсат берилди. “Банк ва банк фаолияти тўғрисида”ги қонуннинг рубль ҳудудида ва хатто СССР таркибида шаклланиши, ҳамда мустақил пул-кредит сиёсатини ишлаб чиқариш йўлидаги дастлабки қадам бўлди. Республикамиз иқтисодиётига чет эл инвестицияларини жалб қилиш борасида 191 йил 15 февралда Ўзбекистон Республикасининг “Ўзбекистон Республикаси ташқи иқтисодий фаолияти тўғрисида” ва “Чет эл инвестициялари тўғрисида”ги қонунлари қабул қилинди.

Ушбу қонунлар Ўзбекистон Республикаси ҳудудида чет эл инвестицияларини амалга оширишнинг ташқи иқтисодий фаолиятининг асосий қоидаларини ва бу фаолияни амалга ошириш тартибини белгилаб, чет эл капиталига кафолатлар таъминлаб беради. Бу қонунлар Ўзбекистон Республикасининг халқ хўжалигини ривожлвнтиришга, республика иқтисодиётининг жаҳон иқтисодиётига қўшилишига кўмаклашиш мақсадида чет элнинг моддий, молиявий, интелектуал ва бошқа ресурсларни жалб этишга ва улардан самарали фойдаланишга қаратилгандир. қонун чет эллик инвесторларга Республика қимматли қоғозлар бозорига кириб бориш учун замин яратди. 192 йил 2 июль куни Парламент томонидан Ўзбекистон Республикаси “Биржа ва биржалар фаолияти” тўғрисидаги қонун қабул қилинди. Парламент томонидан ушбу қонун янги тахрирда 2001йил 29августда қабул қилинди. Бу қонунга асосан биржалар фаолияти уларнинг иштирокчилари, турлари, фаолият кўрсатиш доираси, биржалар фаолиятининг давлат томонидан назорати ва биржа фаолияти билан боғлиқ бўлган бошқа масалаларнинг ҳуқуқий асолари яратилди. қимматли қоғозлар бўйича операциялардан солиқ ундиришни тартибга солиш учун 194 йил 5 майда Ўзбекистон Республикасининг “қимматли қоғозлар билан амалга ошириладиган операциялардан олинадиган солиқ тўғрисида”ги қонуни қабул қилинди. Бу қонун қимматли қоғозлар билан амалга ошириладиган операциялар ва солиқ тўловчилар, солиқ солиш объектлари, солиқ ставкалари, солиқ имтиёзлари, солиқ тўлаш тартиби ва муддатлари, солиқ тўловчиларнинг жавобгарлигини тартибга солишга қаратилган. 196 йил 26 апрелда Ўзбекистон Республикасининг “Акциядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида”ги қонуни қабул қилинди. Бу қонун 192 йил декабрда қабул қилинган “Хўжалик жамиятлари ва ширкатлари тўғрисида”ги қонунини кўп жихатдан тўлдириб акциядорлик жамиятларини тузиш, уларнинг фаолияти ва уларни

тугатиш, акциядорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан боғлиқ бўлган муносабатларни тартига солади. қишлоқ хўжалиги, банк, инвестиция ва суғурта фаолияти соҳасида, шунингдек, давлат корхоналарини хусусийлаштириш чоғида акциядорлик жамиятларини тузиш ва уларнинг ҳуқуқий ҳолатининг ўзига хос хусусиятлари қонун жихатлари билан белгиланади. 2008 йил 22-июлда Республика Президенти И. А. Каримов Олий Мажлис қабул қилган “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида”ги қонунга имзо чекди ва қонун 24 июлда матбуотда чоп этилди. Мазкур қонуннинг асосий мақсади – қимматли қоғозлар бозори соҳасидаги муносабатларни тартибга солувчи амалдаги қонунларнинг номларини бир хиллаштиришдан, уларни халқаро стандартларга яқинлаштиришдан, шунингдек, хорижий молия борзорларига интеграциялашиш учун зарур шароитларни яратиш йўли билан мамлакатимиз қимматли қоғозлар бозорининг жадал ва жўшқин ривожланишини таъминлашдан иборат. Қонуннинг алоҳида моддасида ўз кучини йўқотган деб топилаётган қонунлар рўйхати берилган. Улар орасида жумладан, ҳозирга кунда қимматли қоғозлар бозори соҳасидаги муносабатларни тартибга солиб турган “Қимматли қоғозлар ва фонд биржаси тўғрисида”ги, “Қимматли қоғозлар бозорининг фаолият кўрсатиш механизми тўғрисида”ги, “Қимматли қоғозлар бозорида депозитарийлар фаолияти тўғрисида”ги, “Қимматли қоғозлар бозори инвесторларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси қонунлари бор. Бозор механизми самарали ишлаши учун тегишли шарт-шароитларни таъминлаш мақсадида қимматли қоғозлар бозорини янада кенгйтириш борасида қабул қилинган фармонлар, Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари ҳам катта аҳамиятга эгадир. “Иқтисодий ислоҳотларни янада чуқурлаштириш, хусусий мулк манфаатларини ҳимоя қилиш ва тадбиркорликни ривожлантириш чора-

тадбирлари тўғрисида” Президент И. А. Каримовнинг 194 йил 21 январда қабул қилинган фармонлари ёпиқ турдаги акционерлик жамиятларини давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш жараёнига эркин киришишини таъминлайдиган очиқ турдаги жамиятларга айлантириш масаласини қўйди Бу фармон корпоратив қимматли қоғозларнинг бирламчи бозори ривожланиши учун кучли туртки берди. Фармонда Республика кучмас мулк савдоси биржасини ташкил этиш ҳамда хусусийлаштирилиши керак бўлган давлат объектларини у орқали сотишларни амалга ошириш мақсадга мувофиқ деб топилди. Фармон республика фонд биржасини ташкил этиш ҳамда унда хусусийлаштирилаётган корхоналар акцияларининг биринчи туркумини жойлаштиришни таъминлаш борасида катта аҳамиятга эга бўлди. Президент Фармонини бажариш борасида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 194 йил 8 июнь куни “Тошкент Республика фонд биржасининг самарали фаолият кўрсатишини таъминлаш ва қимматли қоғозлар бозори инфраструктурасини ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори қабул қилинди. қарорда Ўзбекистон Республикаси Давлат мулки қумитаси ва Тошкент фонд биржасининг улар томонидан “Вақт” Ўзбекистон ахборот компонияси акционерлик жамияти базасида очиқ турдаги Миллий депозитарий акционерлик жамиятини тасис этиш, унинг зиммасига қимматли қоғозларни рўхатга олиш ва бир жойдан иккинчи жойга кўчириш вазифаси топширилди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 195 йил 12 июндаги “Давлат мулки корхоналарини акциялаштиришни жадаллаштириш ва қимматли қоғозлар бозорини такомиллаштириш чора- тадбирлари тўғрисида”ги фармони ва Вазирлар Маҳкамасининг 195 йил 15 июндаги “Давлат корхоналарини очиқ турдаги акционерлик жамиятига айлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори қимматли қоғозлар бозорининг, ривожланишига ва акциялаштириш жараёнига ижобий таъсир кўрсатиб бу жараённинг чуқурлашувига ва кулами кенгайишига олиб келди.

Давлат корхоналарини очиқ турдаги ҳиссадорлик жамиятларига ўтказиш ва уларнинг акцияларини рўйхатга олиш жараёни анча соддалаштирилди. Бу фармон ва қарорлар ўз аҳамияти ва моҳияти жиҳатидан иқтисодиётни ва умуман жамиятни Республикамизда олиб борилаётган ислоҳотларнинг янги босқичига олиб чиқувчи мухим хужжат ва ислоҳотларнинг мантиқий манбаи бўлиб қолди. У иқтисодиётдаги мулк шаклларининг купайишига ва бозор муносабатларининг асосий шарти бўлиб рақобатчилик муносабатларининг мустаҳкамлашига олиб келди. қимматли қоғозлар бозорини кенг ривожлантириш борасида, Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримовнинг 195 йил 7 сентябрда “қимматли қоғозлар бозорини ривожлантиришнинг қўшимча чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони қимматли қоғозлар бозорини ривожлантиришда кўп тусиқларга бархам берди, қимматли қоғозлар билан савдо қилишда солиқ соҳасида катта имкониятлар яратди. қимматли қоғозлар бозорини тартибга солишни яхшилаш, уни самарали амал қилиши учун, назоратни кучайтириш учун Давлат бошқарув органи қимматли қоғозлар ва фонд биржаси Давлат комиссияси Молия вазирлиги қошида тузилди. қимматли қоғозлар бозорини ривожлантириш ва очиқ усулдаги акционерлик жамиятларини ташкил этиш билан бир вақтда тегишла акциялар улушини қисқартириш орқали республика аҳолисини чет эл инвесторларини иқтисодий ислоҳотлар жараёнига кенг жалб этишга қаратилган чора-тадбирлар белгиланди. Бу борада давлат ўз улушини сақлаб қоладиган очиқ турдаги акционерлик жамиятларининг Низомдаги маблағини жамғариш чоғида акцияларнинг - давлатга тегишли; - меҳнат жамоасига тегишли; - хорижий шерикка тегишли фонд биржалари ва қимматли қоғозлар бозорида, шу жумладан чет элларда эркин сотиш учун мулжалланган қисмини кўзда тутилиши катта аҳамиятга эга бўлиб хусусийлаштириш жараёнини чуқурлаштиришга қаратилгандир.

Молия бозорини ва қимматли қоғозлар бозорини янада ривожлантиришга қаратилган Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон иқтисодиётида хусусий секторнинг улуши ва аҳамиятини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида” 2003 йил 24 январда қабул қилинган Фармони ва уни бажариш борасида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 17 апрелда қабул қилинган “2003-2004 йилларда корхоналарни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш дастури”да Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 10-июлдаги “2006-2008 йилларда давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш жараёнини янада чуқурлаштириш тўғрисидаги 407-сонли қарорида хусусийлаштириш жараёнини янада чуқурлаштириш, корхоналарнинг устав жамғармаларида давлатнинг улушини энг кўп даражада қисқартириш, объектларнинг инвестиция жалб этувчанлигини ошириш, шунингдек хорижий инвесторларни кенг жалб этиш масалаларига алоҳида эътибор берилган. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 27 сентябрда қ абул қилган «Қимматли қоғозлар бозорини янада ривожлантириш чора- тадбирлари туғрисида»ги Фармони, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2006 йил 16 октябрдаги «Устав фондида давлат улуши булган корхоналарнинг самарали бошкаришни ва давлат мулкининг зарур даражада ҳисобга олишини таъминлаш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарори корпорпатив бошкаришнинг жорий этиш ва қимматли қоғозлар бозорини ривожланишида янги босқични очиб берди. қарор асосида давлат корхоналари тўғрисидаги ва корхоналарнинг ички аудит хизмати тўғрисидаги Низомлар қабул қилинди. Низомда баланс активлари 1 млрд. сўмдан ортиқ бўлган акциядор жамиятларда ички аудит хизмати жорий этилиши белгилаб берилади. Мақсад акциядор жамиятларини бухгалтерия ҳисоби тўғрисида юритилишини таҳлил қилиш, солиқлар, бошқа мажбурий тўловлар бўйича ҳисоб-китоблар тўғри юритилишини текшириш, корхона мулкдорлари – акциядорлик манфаатини ҳимоя қилиш, директорлик корпуси томонидан уларнинг манфаатларига зид хизматлар амалга оширилишини

олдини олиш, бундай ҳолатлар юзага келганда бу ҳақда мулкдорларга ахборот беришдан иборатдир. “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида”ги қонуннинг қабул қилинишидан сўнг энг асосий вазифа бу қонунни ҳаётга тадбиқ қилиш ҳисобланади. Бу борада Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан “Қимматли қоғозлар бозори инфратузилмасини ривожлантиришга оид қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги 2008 йил 28 июлдаги 160-сонли қарорининг қабул қилиниши катта аҳамиятга эгадир. Қарорга асосан қимматли қоғозлар бозори инфратузилмасини ривожлантириш, унинг субъектларини институционал жиҳатдан мустаҳкамлаш, қимматли қоғозлар бозорининг профессионал иштирокчилари фаолиятига замонавий ахборот технологияларини жорий этиш ҳамда уларнинг фаолиятини тартибга солиш тизмини такомиллаштириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Давлат Мулки қўмитаси ва қимматли қоғозлар бозори иштирокчиларининг 2011 йилдан бошлаб қимматли қоғозлар бозорининг Ягона дастурий таъминот комплексини ишлаб чиқиш ва уни халқ хўжалигига жорий этиш масалалари қўйилган. Қарорда Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги молия-иқтисодиёт, ҳуқуқшунослик ихтисосликлари бўйича мутахассисларни тайёрлайдиган олий ўқув юртларининг ўқув даструрларига қимматли қоғозлар ва корпоратив бошқарув бўлимлари киритилишини назарда тутилган. Амалдаги қонун хужжатларга кўра қимматли қоғозлар ҳисоб- китобларини ошириш учун, шунингдек кредитлар бўйича гаров сифатида фойдаланиш мумкин бўлган шаклидан қатъий назар қимматли қоғозлар бозори иштирокчилари Ўзбекистон Республикасининг қонунларини, Президент фармонларини ва Вазирлар Маҳкамасининг қимматли қоғозлар бозорини янада ривожлантириш соҳасидаги қарорларни амалда бажариши шарт. Бу борада Молия Вазирлиги, Марказий Банк томонидан бир қатор

норматив хужжатлар қабул қилинган. Бу хужжатларнинг моҳияти ҳақида ҳар бир мавзуни ёритиш давомида танишиб ўтилади. Мустақилликка эришганимиздан буён ўтган давр Республикамиз тарихида бозор муносабатларини ривожлантиришда, шу жумладан қимматли қоғозлар бозорининг ривожланишида салмоқли давр бўлиб қолди. Қимматли қоғозлар бозорини ташкил этиш ҳамда тартибга солиш бўйича деярли керакли қонуний меъёрий хужжатлар яратилди. Миллий иқтисодиётга хорижий сармояларни киритишнинг янги молиявий воситалари. МБ ва ҚҚБнинг глобализацияланиш асослари Миллий иқтисодиётнинг тубдан ислоҳотланиш ва унинг жаҳон иқтисодиётининг ривожланиш даражасига етказилиши, жамиятда замонавий бозор муносабатларининг шаклланишини тақозо қилади. Қимматли қоғозлар бозори эса, молия бозорининг таркибий қисми сифатида, бозор иқтисодиётининг негизи ва юргизувчи кучи бўлиб, миллий иқтисодиётнинг ривожланиш даражасини кўрсатиш ва унинг асосий индикатори ҳисобланади. Қимматли қоғозлар бозори ҳукумат ва корхоналарга ўз-ўзини молиялаштириш ва банк кредитлари билан чекланиб қолмаган ҳолда молиялаштириш манбалари доирасини кенгайтиришга имконият беради. Салоҳиятли сармоядорлар ўз новбатида қимматли қоғозлар бозори ёрдамида ўз маблағлари ва жамғармаларини кенг кўламдаги молиявий воситаларга жойлаштирилиб, шу орқали ўзларининг ҳам танлов имкониятларини кенгайтиришга, ҳам активларни мутаносиб равишда белгиланган таваккалчилик доирасида қўйилишига эришишади. Шуни айтиш жоизки, қимматли қоғозлар бозорининг муваффақиятли фаолият кўрсатишининг ягона моделининг ўзи бўлмайди. Тажрибада эса, бошқа мамлакатларда ушбу бозор яхши фаолият кўрсатаётганлиги сабабли, уни кўчиришнинг нафақат иложи йўқ, балки мақсадга ҳам мувофиқ эмасдир.

Шу билан биргаликда, шуни ҳам инобатга олиш лозимдирки, ҳар бир бозор ички ва ташқи ўзгаришлардан келиб чиққан, доимий ривожланиш ва ўзгаришда бўлади. Булардан келиб чиқиб, шуни тоқозо этиш мумкинки, бозорлар ўзларида ҳали тўлача ташкил этилган, қотиб қолган тизимларни кўрсатмай, балки доимий ривожланишдаги органларни тасаввур этишади. Ўзбекистон иқтисодиётининг бозор тамойиллари асосида ислоҳот этилиши, сўнгги йилларда катта сезиларли муваффақиятларга эришишга йўл қўйди. Буларнинг натижасида инфляция даражаси кескин тушишига ва миллий валютанинг стабиллашиш жараёнлари амалга оширилишига эришилмоқда. Давлат тасарруфидаги корхоналарни хусусийлаштириш натижасида самарасиз ишловчи корхоналар фаолияти қайта йўналтирилди, банкротлик ва санация жараёнлари ишлашни бошлади, давлат бюджетининг тушум қисмида хусусийлаштиришдан тушаётган маблағларниннг салмоғи тобора ошиб бормоқда. Бу борада шуни айтиш керакки, Ўзбекистон қимматли қоғозлар бозорида бир қатор ижобий ўзгаришлар амалга оширилди, қимматли қоғозлар бозори ривожланиши учун қулай сиёсий шароитлар вужудга келди. Давлат қимматли қоғозлар бозори тижорат банклари ва йирик инвестиция портфелининг шаклланишига ижобий таъсир кўрсатди. Корпоратив қимматли қоғозлар бозори имкониятлари кенгайди ва уларнинг бозор капитализацияси ўсди. қимматли қоғозлар бозори ликвидлиги сезиларли даражада ошди ва ахборот нуқтаи назаридан ушбу бозорнинг куримлилиги кучайди. қимматли қоғозлар бозори инфратузилмаси ривожланди ва кенгайди. Бир қатор қонун ва ҳуқуқий-меъёрий хужжатлар қабул қилиниши эвазига қимматли қоғозлар бозорининг қонунийлик базаси кучайди ва мукаммаллаштирилди. Акциядорлар ва сармоядорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг янгича механизмлари ишлаб чиқилди.

Хорижий сармоядорлар учун ҳуқуқларни ҳимоя қилиш, қилинган сармоялардан олинадиган фойдани конвертация ва репатриация қилиш масалалари ечила бошланди. Яна бир сифат жихатидан ўзгаришга шуни мисол қилиб келтириш мумкинки, миллий қимматли қоғозлар бозори ривожланиш йўлида, халқаро жамият томонидан тан олиниб, Ўзбекистон қимматли қоғозлар бозори фаолиятини мувофиқлаштириш ва назорат қилиш Марказий Халқаро қимматли қоғозлар комиссиясининг ( IONESCO ) аъзолигига қабул қилинди. Ўзбекистон Республикасининг йирик тижорат банклари ва корхоналари томонидан халқаро молия бозорларига ўзларининг қимматли қоғозлари билан чиқиш ишлари, улар томонидан ҳар хил турдаги депозитлар, тилхатлар чиқарилишига ва ривожланган мамлакатларнинг фонд биржаларининг листингига киритилиш тараддудлари амалга оширилмоқда. Кўпчилик миллий корхоналар акциялар чиқариш йўли билан қўшимча капитал жалб қилиш борасида маҳаллий сармоядорлар орасида жойлаштиришда қийинчиликларга дуч келаётганликлари, ҳамда хорижий сармоядорлар асосан қисқа муддатли молиявий операцияларга ўз танловларини тухтатишлари эвазига Ўзбекистон корхоналарида инвестиция фаолияти сифат жиҳатидан янгича тус олмоқда. Бугунги кунба ушбу хўжалик субъектлари, Ўзбекистон Республикаси ҳудудида жойлашган чет эл банк ва компанияларини айланиб ўтган ҳолда, тўғридан-тўғри ўзлари халқаро молия бозорига чиқиш борасида биринчи қадамларни ташламоқда. қисқа қилиб айтганда, энг йирик молиявий бозор ва энг катта миқдордаги пул маблағлари АҚШ долларида ҳисобланганлигидан келиб чиққан ҳолда шуни билдириш мумкинки, ҳар қандай чет эл корхонаси ўз қимматли қоғозларини АҚШда сотиш нияти бўлса, у корхона икки йўналишдан бирини қабул қилиши лозим. Биринчи йўналиш, бу ўзининг қимматли қоғозларини АҚШда “Америка акциялари” (“ American shares ”) сифатида чиқазиш ва иккинчи йўналиш Америка Депозитлар Тилхатлари (АДТ) чиқариш дастурида қатнашиш. Биринчи йўналиш ниҳоятда катта

талабларни амалга оширилишини ва кўп миқдорда қўшимча пул маблағлари сарф этилишини талаб этганлига сабабли, кўпчилик корхоналар иккинчи йўналишни қабул қилишмоқда. Шундай экан, ушбу мақсадларга эришиш йўлларидан бири бўлиб, ўз акцияларига қимматли қоғоз ҳосиласи бўлмиш Депозитлар тилхатларини (ДТ) чиқариш ҳисобланади. ДТлар эса ўз новбатида қайси мамлакатда ушбу молиявий восита чиқарилишига қараб тақсимланади. Чунончи, АҚШ бозорида чиқарилган ушбу хосилалар Америка Депозитар Тилхатларига ( American Depositary Resepts ), Европа Депозитар Тилхатларига (“ EDR ”- European Depositary Recepts ), Глобал Депозитар Тилхатларига (“ GDR ”- Giohal Depositary Recepts ) ва ҳоказоларга бўлинади. Умуман олганда, қонунчилик сиёсий ва иқтисодий стабилсизлик оқибатида солиққа тортиш миллий валютани бошқа валютага конвертация қилиш муаммолари борлиги натижасида, хорижий корхоналарнинг қимматли қоғозларини сармоядорлар томонидан сотиб олишни резидент бўлмиш воситачи корхоналарсиз амалга оширилмайди. Ушбу муаммоларни ечиш, АҚШда Халқаро Депозитар Тилхатларига ( International Deposutary Receipts ) вужудга келишига олиб келади. Бунга сабаб бўлиб, 1927 йилда Буюк Британияда мамлакат ҳудудидан миллий қимматли қоғозлар четга олиб чиқиб кетмаслик тўғрисидаги қонун бўлди. Шу билан биргаликда шуни тақозо этиш мумкинки, миллий инвестор ва аҳолини ҳимоя қилиш мақсадида, АҚШ қонунчилиги кўпчилик мамлакатлар қонунчилиги сингари, мамлакат ҳудудида норезидентлар қимматли қоғозларини эркин муомалада юришини таъқиқлайди. Уларнинг қонунчилигига асосан, ҳар турдаги эмитентлар ва сармоядорлар ўз қимматли қоғозларини тўғридан-тўғри эмас, балки бошқа мамлакатда (юқорида тилга олинган мамлакатлар ҳудудида) фақат ДТлар орқали таклиф этишлари мумкин. Шуни билдириш лозимки, ривожланган мамлакатлар қонунчиликларига асосан ДТлар қимматли қоғоз ҳисобланмай, балки уларга эгалик қилиш ҳуқуқини ифодаловчи сертификат ҳисобланади.

АДТлари Америка депозитар банки томонидан чет эл эмитентининг қимматли қоғозлари ҳисобида муомалага чиқарилади (асосан Bank of New York ва City bank ). Ушбу қимматли қоғозларнинг асли эса, ушбу эмитентнинг миллий банкида сақланади. Бундай банк кастоди деб аталади. Бу харакатлар, икки банк ва эмитент орасида тузилган шартномада ифода этилади. Маҳаллий эмитентлар мазкур молиявий воситаларни танлашнинг асосий сабаблари қуйидагилардан иборат: a. депозита тилхатларни чиқариш акцияларнинг янги эмиссияларини жойлаштиришда хорижий капитални киритишга имконият беради, қайсики тўғридан-тўғри инвестиция ҳисобланиб, корхоналарга ҳамда бунинг натижасида миллий иқтисодиётга валюта маблағларининг келишини таъминлайди; b. ўз акцияларини, депозитар тилхатларини муомалага чиқаришни тан олиш самарасини беради. Ушбу дастурларни омадли жойлаштириш мазкур корхона ва унинг акцияларини халқаро ҳамжамият томонидан тан олинганини исботлайди. Эмитент халқаро миқёсда хорижий сармоялар ишончини қозониб ва ташқи бозорда машхурликка эришиб, ўзининг ички ва ташқи бозордаги акцияларнинг ликвидлигини оширишга эришади; c. халқаро андозага корпоратив бошқарув тизими ҳамда кенг оммани акциядорлик жамиятига таълуқли корпоратив ҳаракатлар тўғрисида ахборотлар билан мукаммаллаштиришга олиб келади; d. ва ниҳоят депозитар тилхатларини чет эл бозорларида муваффақиятли жойлаштирилиши, ўз якунида мамлакатга бўлган ишончини ошишига, унинг халқаро миқёсидаги обрўсини кўтарилишига олиб келиб, миллий иқтисодиётга қўшимча хорижий сармояларни келишига манфаатлар яратади. Умуман олганда, ДТлар қимматли қоғозлар ҳосилаларнинг бир тури бўлиб, норезидент-эмитентларнинг қимматли қоғозларини бошқа мамлакатларнинг фонд биржаларида жойлаштиришга имконият берувчи молиявий восита ҳисобланади.

Бошқача қилиб айтганда, ДТларни чиқаришдан мақсад миллий эмитентларнинг қимматли қоғозларини халқаро фонд биржаларига чиқариш ва жойлаштириш бўлиб, бу ҳолда миллий акциялар ДТ орқали Нью-Йорк, Лондон, Токио, Франкурт ва бошқа халқаро молиявий марказларда эркин ҳолда хорижий сармоядорларга сотилиши мумкин, қайсиларким ички Ўзбекистон бозорида ушбу акцияларни сотиб олиш имкониятлари ва айрим ҳолда ҳуқуқларига эга эмаслар. ДТларнинг тобора ривожланиб боришига ушбу дастурларнинг халқаро ҳамжамият томонидан қабул қилинган ва тан олинган стандарт ҳамда кўриб чиқиш тартибларига тўғри келиши, ДТларни норезидент эмитент номидан 1-синфли чет эл банклари томонидан чиқарилиб кафолатланиши, акцияларга тўғридан-тўғри эгалик қилишга ҳуқуқий ва фискал чекловларни чеклаб ўтиш, солиқ имтиёзларидан фойдаланишда ҳар хил турдаги қўшимча харажатларни қисқартириш масалалари ёрдам бермоқдалар. ДТларни муомалага чиқаришнинг яна бир ютуқларига корхонанинг хорижий сармояларини киритиш эвазига келажакда стратегик ривожланиш имкониятлари кенгайишини айтиш мумкин. Ички бозорда маҳаллий корхоналар ўз акция ёки облигацияларини миллий валютамиз бўлмиш сўмда чиқаришлари ва жойлаштиришлари чет эл фонд бозорларида ДТлар эркин алмашинувчи валютада (ЭАВ) сотилишини инобатга олиб шуни айтиш мумкинки, ДТлар орқали у, қимматли қоғозларини жойлаштирган маҳаллий корхоналар молиявий капиталини АҚШ долларида ёки бошҳа ЭАВда олишади. ДТлар чиқариш дастури маҳаллий эмитентларга ўз активларини етарлича баҳоланмаслик муаммосидан чиқиб кетишга, ўз қимматли қоғозларини чекланмаган миқдордаги хорижий самоядорларга сотиш йўли билан катта миқдорда молиявий ёрдам олишларига имкониятлар яратади. Ички бозорда ушбу қимматли қоғозларни хорижий сармоядорлар томонидан сотиб олинмаётганлигининг сабабларидан бири бўлиб эса, уларнинг ушбу корхона фаолияти билан яқиндан ва етарли даражада таниш

бўлмаганликлари ҳамда улар бўйича тегишли кафолатларнинг йўқлиги ва таваккалчилик даражасининг юқорилиги ҳам ҳисобланади. ДТларнинг бошқа дастурларга нисбатан (масалан, чет эл фонд биржалари листингига кириш) сезиларли ютуқ бўлиб, улар бўйича эмитентга расмий кредит рейтинги ва мамлакатга суверен рейтинг тақдим этилмаслигини айтиш мумкин. Юқорида кўрсатилганлардан келиб чиқиб шуни айтиш мумкинки, ДТлар портфел инвестицияларини киритиш йўналишида энг такомиллашган ва кўп маротаба исботланган механизм бўлиб келмоқда. Миллий иқтисодиётга хорижий сармоялар киритишнинг яна бир усули бўлиб, Евробондларни, бошқача қилиб айтганда Еврооблигацияларни муомалага чиқариш ҳисобланади. Ушбу молиявий восита бошқа турдаги сармояларга нисбатан (кредит йўналишлари очиш, ЭАВда қарзлар олиш ва ҳ.к.) муқобил услуб ҳисобланиб, ДТлардан фарқлироқ эмитентнинг фаолиятида қатнашиши ва уни бошқаришга ҳуқуқ бермайди. Еврооблигациялар маҳаллий корхоналар томонидан облигацияларни хорижий молия бозорида чиқариб ва жойлаштириш эвазига, ташқи бозордан қарз мажбурияти орқали муайян вақтга ЭАВда маблағлар жалб этишга имконият беради. Ушбу облигацияларнинг сотилиши, улар бўйича белгиланган фоизларнинг тўланиши ва уларнинг сундирилиши, қайси ташқи мамлакатда бу молиявий воситалар жойлаштирилган бўлса, ўша мамлакат валютасида амалга оширилади. Халқаро облигацияларга (самурай, бондлар) ва Европа облигацияларини (Евробондлар) киритиш мумкин. Охирги пайтларда, Европа ҳамжамияти ягона валютага ўтиши ва бу билан кўпчилик тусиқлар олиб ташланиши Еврооблигацияларнинг янада ривожланишига олиб келди. Ўзбекистон корхоналари учун Еврооблигацияларни чиқаришда асосий қоидалар бўлиб, ЭАВдаги сармояларни жалб қилишнинг эгилувчанлик ва маневрлик хусусиятларидан келиб чиқиб ушбу восита орқали маблағларни корхонанинг стратегик ривожланишига ёки техник қайта қурилишига ёҳуд

муайян бир инвестиция лойиҳасини молиялаштиришга йўналтириш, корхоналарни хусусийлаштиришдан кейинги даврда молиявий жиҳатдан қуллаб-қувватлаш ҳисобланади. Бу борада шуни кўрсатиб ўтиш зарурки, Еврооблигациялар чиқариш дастури талаблари ва шартлари маҳаллий корхоналар учун ставкаси ва халқаро кредит йўналишлари, банк кредитлари ва бошқа ташқи қарзларга нисбатан пастроқдир. Еврооблигацияларнинг миллий эмитент ва мамлакат учун ютуқлари билан танлашиши мумкин. Хорижий самояларни миллий иқтисодиётга киритишнинг яна бир йўли бўлиб, Халқаро инвестиция фондлари ташкил эти ҳисобланади. Одатда шундай инвестиция фондлари мамлакат ҳудудида ташкил этилиб, давлат томонидан қўллаб-қувватланишини тақозо этади. Ушбу инвестиция фондлари очиқ ва ёпиқ турдаги акциядорлик жамияти сифатида ташкил этилиб, унга хорижий инвестиция компаниялари, банклари ва халқаро молия ташкилотлари таъсисчи бўлиб киришади. Бундай инвестиция фондларини ташкил этишдан асосий мақсад, таъсисчилар томонидан берилган маблағлар ҳисобига маҳаллий корхоналарнинг чет инвесторларига мулжалланган акция пакети улушини ЭАВга сотиб олишдир. Бу билан биргаликда мазкур фонднинг институционал инвестор сифатидаги фаолиятига хусусийлаштирилган корхоналар фаолиятини янада такомиллаштириш, ҳар томонлама ёрдам кўрсатиш, ушбу корхоналарнинг рақобатбардошлигини кучайтириш ҳамда ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларни экспортга йўналтириш эвазига молиявий баркамоллигини мустаҳкамлаш киради. Халқаро инвестиция фонди акцияларини сотишдан тушган маблағ ички бозордаги акция сотиб олишга йўналтирилиб, улардан олинган даромад эса, акциялар орасида дивидент тариқасида мутаносиб равишда тақсимланади. Мазкур фондни бошқариш ихтисослаштирилган Бошқарувчи компания ёки компаниялар томонидан амалга оширилади. Ушбу Бошқарувчи

компаниялар Фонднинг активлари ва пул маблағларини оқилона бошқаришади ва бунга маъсул бўлишади. Фақат шу йўл билан Ўзбекистон жаҳон миқёсида амалга оширилаётган молия бозорини ва қимматли қоғозлар бозорини глобаллаштириш жараёнида ўз ўрнини топиши мумкин. Таянч иборалар : Молия бозори, қимматли қоғозлар бозори, давлат, корпоратив, хусусий ва халқаро қимматли қоғозлар.

Адабиётлар рўйхати : “Мулк т ўғрисида” Ўзбекистон Республикаси қонуни. 1990 йил 31 октябрда қабул қилинган. 2. .“Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси қонуни. 1991 йил 19 ноябрда қабул қилинган. 3. “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг қонуни. Тошкент ш., 2008 йил 22 июл, ЎРҚ-163-сон 4. И.А.Каримов. Ўзбекистон – бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. Т – 1993й. 5. Узбекистон Республикаси Президентининг «Қимматли қоғозлар бозорини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги 2006йил 27сентябрдаги Фармони. 6. ЎзР ВМнинг «Устав фондида давлат улуши булган корхоналарнинг самарали бошкаришни ва давлат мулкининг зарур даражада ҳисобга оилишини таъминлаш чора-тадбирлари тўғрисида»ги 2006йил 16октябрдаги 7. ЎзР ВМнинг “Қимматли қоғозлар бозори инфратузилмасини ривожлантиришга оид қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида” 2008 йил 28 июлдаги 160-сонли қарори. 8. Абдуллаев Е., Шохаъзамий Ш. “Қимматли қоғозлар” (100 совол ва жавоб) Тошкент «Меҳнат» нашриёти 1997 й. 9 . Алехин В. “Рынок ценных бумаг” М. Финансы и статистика. 1991 г. 10. Бутиков И. «Қимматли қоғозлар бозори» Т. Консаудитиформ 2001й.

Похожие

Молия бозори қатнашчилари

Молия бозори рисклари ва инвестицион партфелларни бошкариш асослари

Молия бозори ва кимматли когозлар бозорининг назарий асослари

Молия бозори ва уни таснифлаш

Узбекистонда молия бозори ва хусусийлаштиришнинг ўзаро богликлиги