Маркетинг тадқиқотлари - Экономика - Рефераты

Маркетинг тадқиқотлари

Загружено в:

23.03.2024

Скачано:

0

Размер:

152.5 KB

Marketing tadqiqotlari Reja: 1. Marketing tadqiqotlarining maqsadi va vazifalari 2. Marketing tadqiqotlarining yo`nalishlari va uslublari 3. Marketing tadqiqotlari o`tkazishda axborot to`plash usullari 4. Marketing tadqiqotlari o`tkazishni tashkil etish jarayoni

Marketing tadqiqotlarining maqsadi va vazifalari Marketing tadqiqotlarining asosiy maqsadi, uning vujudga kelish, shakllanish va rivojlanishning obyektiv sabablari, zarurati bilan belgilandi, hamda uning maqsadi nixoyatda keng va murakkab masalalarni xal qilishga karatilgandir. U ishlab chiqarishni haridor ehtiyojiga moslashtirib, talab va taklifni muvozanatiga erishgan xolda, uni tashkil etgan korxona, tashkilotlarga yuqori foyda keltirishdir. Bunga erishish uchun marketing kuyidagi muhim vazifalarni xal etmogi lozim : • haridorlar (iste’molchilar) ehtiyojini o`rganish; • tovarlarga bo`lgan ichki va tashki talablarni o`rganish; • korxonaning faoliyatini haridorlar ehtiyojiga moslashtirish; • talab va taklif to`g`risidagi olingan ma’lumotlar asosida bozorni o`rganish; • tovarlar reklamasini tashkil etish, haridorlarni tovarlarni sotib olishga qiziqishini oshirish; • tovar yaratuvchi yoki uni sotuvchi korxona tadqiqotlarini amalga oshirish uchun ma’lumotlar tuplash va tahlil qilish; • tovarni bozorga chiqarishdagi barcha xizmatlar to`g`risida ma’lumotlar olish; • tuldiruvchi tovarlar va urnini bosuvchi tovarlar to`g`risida axborotlar yig`ish; • tovarlarga bo`lgan talabni istiqbollash, ularni amalga oshirishni nazorat qilishdan iboratdir . Marketing axborotlarini tizimli tahlil qilish, talab va taklifning taxminiy hisobini ishlab chiqishga imkon beradi. Busiz esa sotishning makbul darajasini belgilash mumkin emas. Bunday darajada odatda, minimum, maksimum oralig`ida hisoblab chiqiladi. Marketing maqsadiga erishishda reklama ham muhimdir. Reklamaning vazifasi - mavjud bozor segmentini mustaxkamlash, yangi haridorlarni jalb qilish, yangi bozorlar tashkil qilishdir. Marketing tizimida reklamaning asosiy xususiyati -o`zluksiz ta’sir va doimiy yangilanishdir. Shu bilan birga haridor psixologiyasi tovar va firma markasiga boglanib kolish xususiyati (imidj) ga ham egadir. Sotishni rag`batlantirish - marketingning vazifalaridan biri bo`lib, bozorga chiqarilgan tovarni rejalashtirilgan sotish darajasini ta’minlashga imkon beradi. Bu ishlab chiqarish

harajatlarini koplash va foyda olish demakdir. Sotishni rag`batlashtirishning kuyidagi faol shakllari mavjud - ko`rgazma-savdo, yarmarkalar, maxsus savdo agentlari xizmatidan foydalanish va arzon baholar. Baho sistemasi yordamida talab va taklif o`rtasidagi nisbatlar tartibga solinadi. Bu masala xozirgi kunda bizning korxonalar uchun kiyin muammolardan biridir. Marketing tizimida sotish siyosati - bu tovar davriy harakatini tashkil etish jarayonidir. U tovar massasining ishlab chiqaruvchidan to iste’molchigacha bo`lgan harakatining har bir bosqichida kabul kilinadigan qarorlarga ta’sir qilishning aniq tahlilini talab qiladi. Bu xolda sotish deganda ishlab chiqarish bilan savdo orasidagi barcha aloqalar tushuniladi. U ulgrji va chakana savdoni, tashish va saklashni o`z ichiga oladi. Bizning iqtisodiy sharoitimizda marketingning tovar siyosati kabi vazifasi ham muhim ahamiyatga ega, har tomonlama uylab yuritilgan tovar siyosati resurslardan samarali foydalanish imkonini beradi. Tovar siyosati har bir ishlab chiqarilgan mahsulotning aniq iste’molchilar guruhiga muljallangan bulishini ta’minlaydi. YA’ni, har kanday tovar aniq iste’mol manziliga ega bulishi kerak. Bizning ichki bozorimiz, unga chiqarilgan tovar assortimentining, amalda mavjud bulmagan «o`rtacha» deb ataluvchi iste’molchiga muljallanganidan juda ham yutkazadi. Chunki haridor qiziqishi va didiga karab taqsimlangan tovarlar tanlash imkonini bermaydi. Marketingli yondashuvda bunday vaziyatlar yuz berishidan mustasno. Yuqorida sanab utilgan marketing harakatlarining barchasidan bir vaktda foydalanish lozim. Mana shundagina marketingli faoliyat iste’molchidan sanoat korxonalariga va savdoga, ulardan esa karama - karshi yo`nalishdagi o`zluksiz axborot okimini ta’minlaydi. Bu esa o`z vaktida ishlab chiqarishda, tovar assortimentiga, sotish shartlariga, xizmat ko`rsatish sohasiga o`zgartirishlar kiritishga imkon beradi. Marketingning sanab utilgan maqsadlari va vazifalari bozor faoliyatini tashkil to`g`risida tulik tushuncha bera olmaydi. Chunki bozor muammolarini tulik xal qilish uchun tayyor retseptning o`zi bulishi mumkin emas. Marketingning qo`llashdan oldin avvalombor sharoitni, eng asosiy ijtimoiy - iqtisodiy tarakkiyot darajasini hisobga olish lozim. Chunki marketing - murakkab, harakat va sabr tokkat talab kiluvchi, shu bilan birga tez samara beruvchi ishdir. U bir tomondan axolining yetarli darajada yuqori bo`lgan ehtiyoji v talabiga, uning harid qobiliyatiga, ikkinchi tarafdan tovar va xizmatlarni tanlashdagi erkinlikka javob berish kerak. Bozor

harakatining katta radiusini ta’minlash uchun tovar assortimentini tez o`zgartirish, uni ommaviy ravishda o`zlashtirishga javob beradigan berishi lozim. Bularning barchasi talab va taklifni muvozanatlashtirishga imkon beradi. Bundan tashkari, marketingli faoliyat yuritish uchun, korxonani boshqarish va rejalashtirish tizimidan, taqsimot, ichki bozordagi va tashki savdodagi aloqalar, yuqori darajada jixozlangan bozor kanallari orkali realizatsiya qilishdan iborat tashkiliy masalalarni xal qilish zarur. Bugungi kunda barcha tovar ishlab chiqaruvchilar, iste’molchilar va shu bilan birga boshqa soha xodimlari ham marketing nuqtai nazaridan fikrlay olishlari va undan samarali foydalanishlari lozim . Marketing tadqiqotlarining yo`nalishlari va uslublari Marketing tadqiqoti ishlari barcha tashkilot va korxonalar faoliyatida keng o`rin egallab bormoqda. Bozor xususidagi axborot yoki xabarlarga suyanish, ulardan kerakli vaziyatlarda foydalanish, tabiiyki, zaruriy shartdir. Lekin, firma va tashkilotlarning maqsadli bozor, haridor sari intilishlarini amalga oshirishda muayyan yo`nalishga va maqsadga bo`lgan marketing tadqiqotlari muhim o`rin egallaydi. Bu o`rinda mashhur «Marks end Siyenser» kompaniyasining boy tajribasi diqqatga sazovor. Angliyada yirik va nufo`zli sanalgan ushbu tashkilot «yumshoq tovarlari» (kiyim-kechak va tiqimachilik mahsulotlari) chakana tovar oborotida 16 foizni tashkil etadi. Har bir kvadrat metrga to`g`ri keluvchi tovar oboroti hajmi bo`yicha bu kompaniya dunyoda birinchi o`rinda turadi. 80-yillarda «Marks end Siyenser» Parijda o`z shahobchasini ochish va franso`z haridorlari didiga mos keluvchi tovarlarni taklif qilish maqsadida 18 oy mobaynida muttasil marketing tadqiqotlarini o`tkazdi. Vaholanki, britaniyalik va franso`z oilalarining turmush tarzi, hayotiy ko`nikmasi, qiziquvchanligi, daromadlari bir-birlariga juda o`xshash bo`lsa ham, mahalliy bozor tabiati, undagi raqobat, haridorlar talabi birmuncha farq qilar ekan.

Bundan ko`rinib turibdiki, har bir tashkilot, firma o`z bozori va haridori ko`lamini saqlash, ular salmog`ini oshirish, yangi ehtiyojni qondirish uchun doimiy tarzda marketing tadqiqotlarini amalga oshirmog`i lozim. Albatta har marketing tadqiqoti tegishli sarf harajatlarni talab etadi. Asosan yirik firmalar o`z tarkibiy to`zilmalari, shi’ba tashkilotlari miqyosida marketing tadqiqotlarini o`tkazadilar. Lekin barcha sohalar bo`yicha tadqiqotlarni o`tkazishga imkoniyat va muayyan zaruratlar doimiy bo`lmaganligi hamda xodimlarni butun yil davomida ishda band qilib turish qimmatga tushish sababli, ayrim muammolarni ixtisoslashgan marketing markazlariga, institutlariga topshiradilar va davriy tarzda axborot olib turadilar. AQShda eng yirik va mashhur firmalar o`z marketing tadqiqotlarini asosan besh sohada amalga oshiradilar: 1. Reklamani tashkil etishga oid tadqiqotlar. 2. Strategik rejalashtirish va tashkilot siyosatiga oid tadqiqotlar. 3. Tashkilotning ichki va tashqi ma’suliyatini baholashga oid tadqiqotlar. 4. Bozordagi holat tahlili. 5. Sotish va bozor imkoniyatlariga oid tadqiqotlar. Mavzu jihatdan marketing tadqi-otlari bir-birini tildiruvchi bo`lishi bilan birga, bir-biridan tahlilning chuqurligi tayinli muammo va vazifani hal etishga qaratilganligi bilan farqlanadi. Masalan, sotuv tahlili, bozor tarkibi tahlili, bozor imkoniyatlarini izlanishi, qisqa va o`zoq muddatli bozor bashorati, raqobatchilar mahsulotlari tahlili, yangi mahsulotning sotuv hajmini aniqlash, sotuv shaxobchalarini izlash, narx siyosati tahlili, reklama vositalari tahlili va hk. Ushbu mavzudagi marketing tadqiqotlari yil sayin yangi uslublarning qullanishi, axborot ko`lamining qayta ishlanishi, boshqa ko`rsatkichlarning inobatga olinishi, bir necha variantli yechimlar taklif etilishi bilan boyib bormoqda. Xususan, ushbu mavzular bo`yicha sunggi paytlarda ishlab chiqarilga umumiy va maxsus kompyuter dasturlarini misol qilib keltirish mumkin. Umuman olganda, marketing dasturi va tadqiqotlarida ishlatilayotgan korxona faoliyatiga ta’sir qiluvchi ijtimoiy-iqtisodiy axborotlarga quyidagilar kiradi : ♦ demografik, ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy tendensiyalar;

♦ aholi va korxonalarning daromadi, harajati, iste’mol jamg`armalarining tarkibi; ♦ baholarning umumiy dinamikasi, tashqi savdo; ♦ soliqlar tizimi; ♦ raqobatchilar faoliyati to`g`risidagi ma’lumotlar ham ana shunday axborotlar jumlasiga kiradi . Marketing tadqiqotlarining yo`nalishlari, albatta bozorning rivojlangan darajasi, undagi raqobat intensivligi, tegishli tovarlar va xizmatlar bilan mashg`ul bo`lgan firmalarning katta-kichikligi, marketing axboroti va xabarnoma tizimlarining shakllanish sur’ati va boshqa omillarga bevosita bog`liq bo`ladi. Shu, jihatdan rivojlangan xorijiy davlatlardagi firmalarning marketing tadqiqotlari yo`nalishlari, uyushtirish tartibi va shakllari bizning mamlakatimiz korxona va tashkilotlari uchun o`zgarishsiz qabul qilinishi xususida fikrlash birmuncha noo`rin bo`ladi. Zamonaviy marketing nazariyasining rivoj topishi va amaliy faoliyatda uning hal qiluvchi ahamiyat kasb etishi, firmalarning marketing tadqiqotlarini uyushtirishda ham sezilarli tarzda o`z aksini topmoqda. Hususan, firmalarning raqobatdorlik quvvati, bozordagi o`rni, lozim strategik maqsadlari, diversifikatsiya sari yo`l tutish taktikasi ko`pgina hollarda tadqiqotlarning yo`nalishi va ko`lamini belgilaydi. F.Kotler firmalarning marketing strategiyalarini 4 ta asosiy turi mavjudligi va tadbirlar bir- biridan farqlanishini ta’kidlaydi. Jumladan firmalarning marketing strategiyalarini quyidagi turlarga bo`lish mumkin . ♦ peshqadamlikka intiluvchi (bozorda o`rtacha 30% ulushga ega); ♦ hamqadam intiluvchi (bozorda 20% ulushga ega); ♦ bozordagi «nisha» ni -«bo`shliq»ni egallovchi (bozorda 10% atrofida ulushga ega). Ushbu strategiyani tanlagan va amalga oshirayotgan firmalarning bozordagi ulushi, kelgusi intilishlari tegishli muammolar bo`yicha marketing tadqiqotlarining yo`nalishlariga, jaddaligiga sezilarli ta’sir kirsatadi. Masalan, bozorda peshqadam bo`lgan firma bozordagi konyunktura, yangi mahsulotni o`zlashtirish, sotish imkoniyatlarini oshirish, kommunikatsiya va reklama yo`nalishlari tadqiqotlariga ko`proq e’tibor qaratsa, bozordagi «nisha» ni egallovchi firma haridorlar istagini

o`rganish, raqobatchilar tovarlarini va narxlarni tahlil qilish bozor chegaralarini kengaytirish borasidagi tadqiqotlarni amalga oshiri bo`ladi. Jumladan, avtomobil bozorining shakllanishi va rifojlanishiga nazar tashlasak, ushbu fikrimizning to`g`ri ekanligiga ishonch hosil qilish mumkin. XX asrning 60-70 yillarida jahon avtomobil bozorida Yaponiya va Janubiy Koreya avtomobillarining nomi hali tilga olingani yiq edi. Hozirgi paytda esa, ushbu davlatlarda yaratilgan avtomillar AQSH, Olmoniya, Fransiya, Italiya kabi davlatlardagi mashhur firmalarning tajribasini o`rganish, avtomobillarni tadqiq qilish asosida rivojlandi. Hozirgi kunda Yaponiyaning Toyota, Nissan, Mitsibushi, Xonda, Janubiy Koreyaning Xunday, Deu kabi kompaniyalari ayrim davlatlar bozorlarida peshqadamlikka erishish strategiyalarini amalga ashirishga harakat qilmoqdalar . Tadqiqotlarni turkumlash belgilari Tadqiqotlarning yo`nalishlari va ularni amalga oshirish xususiyatlari Tadqiqot maqsadlariga ko`ra Axtarish, tavsiflash, eksperiment o`tkazish yuzasidan tadqiqotlar Marketing elementlari bo`yicha Tovar, narx, distribyutsiya, kommunikatsiya yo`nalishidagi tadqiqotlar Bozordagi tadqiqotlarni amalga oshirish ko`lamiga ko`ra Mahalliy, milliy, xalqaro miqyosida Tadqiqotlarni amalga oshiruvchi subyektlar ishtirokiga ko`ra Bevosita firma ishtirokida, marketing vositachisi ishtirokida, tanlangan maxsus ishtirokchilar vositasida Tadqiqotlarni o`tkazish davriyligiga ko`ra Bir marotabali, mavsumiy, favqulodda va boshqa jihatdagi tadqiqotlar rasm. Marketing tadqiqotlarining yo`nalishlarini turkumlash belgilari Shu sababdan marketing tadqiqotlarini uyushtirish bozorning rivojlanish holati, raqobat jadalligi, firmalarning ushbu bozorlarda faoliyat yuritish maqsadlari va vazifalar inobatga olinishi zaruriy ahamiyat kasb etadi. Marketing tadqiqotlari yo`nalishlarini belgilashda tegishli firmaning bozorda faoliyat yuritish o`rni, vazifalarini inobatga olish lozim. Marketing tadqiqotini amalga oshirishda izlanish muammosi bilan uning maqsadlari o`rtasida tafovut - farqlanish mavjudligiga yetarlicha e’tibor berilmaydi. Buning oqibatida keyingi bosqichlarda sezilarli xatolarga yo`l quyiladi. Shu sababdan to`g`ri va aniq belgilangan muammo, tayinli maqsadga erishish uchun puxta zamin yaratadi.

Marketing tadqiqotlarining eng muhim bosqichlaridan biri bo`lib bu - tadqiqot rejasini ishlab chiqish hisoblanadi. Bunda tadqiqot uchun zarur bo`lgan ma’lumotlar va axborotlarni to`plash manbalari, uslublari, qurollari, tanlov o`tkazish tartiboti va rejalari to`ziladi. Tadqiqot asoslanadigan ma’lumotlar va manbalardan bir necha marotaba tegishli sohalarda foydalanish, ularni qayta ishlash mumkin. Marketing tadqiqotida ko`zatish, eksperiment, so`rov, guruhli baxs eng qo`p qullaniladigan uslublar hisoblanadi. Har bir uslub tadqiqotning tegishli bosqichlarida samarali axborot to`plash, uni qayta ishlash, texnik vositalaridan samarali foydalanishni nazarda tutadi. Masalan, yuqorida keltirilgan radio telefonli va bort- kompyuterli avtomobilga bo`lgan boshlag`ich talabni baholash tadqiqotini olib ko`raylik. Ko`zatish uslubi vositasida haridorlarning joriy davrda va avtomobil bozoridagi munosabatlari, ko`nikmalarini baholash mumkin. So`rov uslubida esa aniq bir haridorning «yangi jihozlarga» bo`lgan qiziqishlari, ularga qo`yadigan talab va istaklarni baholash mumkin. Eksperiment uslubida esa sinov tarzida avtomobillarning kichik partiyasini bozorda sotib, haridorlar holatlarini ko`zatish mumkin. Tadqiqot rejasini ishlab chiqishda uslubiy jihatdan o`zaro bog`liqlik, aniqlik, takrorlanmaslik, davriy o`zluksizlik ta’minlanishi lozim. Ma’lumotlarni to`plash bosqichi tasdiqlangan reja asosida amalga oshirilishi bilan bir qatorda texnik vositalar yordamida ularni qayta ishlash, tayinli artibga solish vazifasini ham bajaradi. Chunki jamlanadigan ma’lumotlar qayerda va qachon amalga oshirilishiga, ulardan samarali foydalanish imkoniyatlarini kengaytirishga katta e’tibor beriladi. So`nggi vaqtlarda ma’lumotlar va axborotlarni to`plash kompyuter dasturlaridan foydalanish yuqori samara bermoqda. Chunki to`plangan ma’lumotlar- bu hali natija emas, balki tayyorlangan dastlabki bir xomashyodir. Shu tufayli ma’lumotlarni to`plash, ularni tahlil qilish va taqdim qilish bosqichlarini ancha osonlashtirish maqsadida maxsus kompyuter dasturlaridan foydalaniladi. Bunda asosiy e’tibor faqat jadval shaklidagi ma’lumotlarga emas, balki grafik, diogramma, chizma shaklidagi natijaviy ma’lumotlarga qaratilmoqda.

Marketing tadqiqoti ma’lumotlarni imkoni boricha qisqa, ayni mazmuni va zudlik bilan taqdim etilishi tayinli mahsulot xususida bozorda qaror qabul qilish ancha oson ko`chadi. Shu sababdan taqdim etilgan marketing tadqiqoti natijalari umumlashtirilgan va umumiy xulosalar keltirilgan qismga ega bo`lishi talab etiladi. Tadqiqot davomida olingan barcha ahamiyatdagi ma’lumotlar, jadval va diogrammalar kengaytirilgan shaklda va barcha tafsiloti bilan maxsus bilinmalarda keltiriladi. Demak, marketing tadqiqotlarining yo`nalishlari, uning maqsadlari asosida muayyan uslublar tanlanadi. Qullaniladigan uslublar istakdagi natijaga erishish yo`lida bir-birini to`ldirish, aniqlash, xatoliklarni o`z vaqtida bartaraf etish uchun xizmat qiladi. Tadqiqot qurollari esa, xoh anketa, xoh texnik vositalar tarzida bo`lsin axborotlarni zudlik bilan to`plash, ularni qayta ishlash, kelgusi faoliyatda unumli foydalanish vazifasini bajaradi . Marketing tadqiqotlari o`tkazishda axborot to`plash usullari Bozorda vujudga kelayotgan o`zgarishlarni o`z vaqtida seza bilish, muayyan davr mobaynida haridorlar atvorini, mijozlar xatti-harakatini, raqobatchilar taktikasini o`rganish korxona va tashkilotlarning marketing faoliyatini samarali tashkil etishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu xususda axborotni to`liq olish, qayta ishlash va undan qaror qabul qilish bosqichida unumli foydalanish imkoniyatlari bir muncha chegaralangan bo`ladi. Chunki, bozorda ro`y berayotgan o`zgarishlarning jaddalgi, o`zaro bog`liqligi va ta’sirchanligi yuqoridir. Shu sababdan, o`rganilayotgan jarayon yoki obyekt xususida zudlik bilan axborot olish, uning imkoni boricha to`laligini, ishonchliligini ta’minlash talab etiladi, bunday tarzda axborot olish uslubi bo`lib-ko`zatish uslibi hisoblanadi. Ko`zatish uslubi iqtisodiy, ijtimoiy sohalar statistikasida qo`p qo`llaniladigan axborot yig`ish uslubi sanaladi. Ko`zatish o`z navbatida bir qator turkumlash belgilariga ko`ra farqlanadi. Bu xususda iqtisodiy statistikaga oid darsliklar va o`quv qo`llanmalarida yetarli ma’lumotlar berilgan.

Kuzatish asosida o`rganilayotgan obyekt yoki jarayonga xos bo`lgan axborotni yoppasiga yoki tanlama shaklda olish mumkin. Yoppasiga ko`zatish muayyan majmuaningbarcha birliklarini tadqiq qilish asosida amalga oshiriladi. Bunday ko`zatish odatda qo`p vaqt, mablag` talab qiladi va uning natijalari tarmoqlararo ehtiyojlarni qondirish uchun xizmat qiladi. Tanlanma ko`zatish esa marketing tadqiqotlarida ko`proq qo`llanadigan uslub hisoblanadi. U yoppasiga ko`zatishdan bir necha xususiyatlarga ko`ra farqlanadi va yetarlicha afzalliklarga ega. Ular quyidagilardan iborat. Birinchidan, tanlama ko`zatishda yeg`iladigan ma’lumotlar tez fursatda amalga oshiriladi. Bu esa bozor xususida tezkor axborot yig`ish va qaror qabul qilish jarayoni uchun o`ta muhimdir. Ikkichidan, tanlama ko`zatish yo`li bilan olinadigan axborot majmuaning qo`p qirralarini va xususiyatlarini atroflicha o`rganish imkonini beradi. Natijada majmua xususidagi axborotni to`liqroq tarzda qayta ishlash, undan unumli foydalanish mumkin bo`ladi. Uchinchidan, tanlama ko`zatishda ro`yxatga oluvchilar miqdori nisbatan kam bo`lganligi sababli, tadqiqot obyektini (yoki muloqatdagi auditoriyani) tayyorlash, u bilan mustahkam aloqa va qayta aloqa o`rnatish imkoni bir muncha yuqori bo`ladi, bu xususiyat esa ko`zatishda «yanglishishlar» ehtimolini kamaytirishga sabab bo`ladi. To`rtinchidan, majmua miqiyosida ko`zatish o`tkazish qo`plab xodimlarni jalb qilish va harajatlarni ortib borishigaolib kelsa, tanlama ko`zatishda tadqiqot nisbatan arzon tashkil etiladi. Lekin tanlama ko`zatishni amalga oshirish dastavval muayyan qoidalarga va ketma- ketlikka amal qilishni talab etadi. Bu birinchi navbatda ko`zatish uchun aniqlanadigan tanlovning miqdoriy va sifat jihatdan vakilligi bilan bog`liq. Ko`zatish uchun majmuaning tayinli miqdorini ajratish tanlovning miqdoriy vakilligi deb ataladi. Boshqacha qilib aytganda, majmuaning ko`lami haqida yetarli darajada asoslangan fikr yuritish uchun zarur bo`lgan miqdor birligi- tanlovning miqdoriy vakilligi deb ataladi. Sifat jihatdan vakillik deganda majmuani tashkil qiluvchi

elementlarning (guruhlarning) tanlama ko`zatishdagi ishtirokini belgilovchi miqdor birliklari tushuniladi. Marketing tadqiqotlarida eksperiment uslubi ham qo`p qo`llaniladi. Xususan, u tadqiqotda bir necha taqqoslanadigan holatlarni (guruhlarni) yaratishga va o`zgaruvchi ko`rsatkichlar ta’sirini aniqlashga asoslanadi. Tadqiqotlarda eksperimentdan foydalanish o`rganilayotgan obyekt yoki jarayon xususida to`laroq ma’lumot olish imkonini bersada, uni tashkil etish bir muncha mashkul. Chunki haqiqiy (yoki istakdagi) holatni yaratish, barcha omillar ta’sirini aniqlash bir qancha mutaxasislarni jalb etishni va tadqiqot harajatlarining ortishiga sabab bo`ladi. Shu nuqtai nazardan eksperiment o`tkazish doirasi, uning yo`nalishlari, uslublari va ketma-ketligi dastavval mukammal ishlab chiqilishi kerak. Marketing tadqiqotlarida so`roq uslubi tavsiflovchi yo`nalishdagi izlanishlarda ko`proq qo` llaniladi. Jumladan, mijozlar va haridorlarning qat’iyati, qiziqishlari, ishtiyoqdagi o`zgarishlar, mamnunligi va shunga ixshash yo`nalishdagi tadqiqotlar. So`roq uslubi tadqiqotning yo`nalishiga ko`ra anketa yoki mexaniq qurilmalar vositasida amalga oshiriladi. So`roq uslubining samarali jihati shundan iboratki, u tadqiqotda bir necha marotaba qo`llanilihi, tegishli obyekt to`g`risida axborotlarni umumlashtirib borish imkonini beradi. Shu bilan birga so`roq uslubi ham tadqiqot uchun tanlov birligi, hajmi, belgisi va o`tkazish tartibini dastavval aniqlanishini taqozo etadi. Muloqotdagi auditoriya bilan aloqa o`rnatish uslublari ichida telefon organizatsiyaqali interyu, shaxsiy, guruhlar vositasida intervyu, pochta organizatsiyaqali anketa yuborish qo`p qo`llaniladi. Telefon vositasida intervyu- siraluvchi (respondent) bilan telefondagi qisqa suhbatni o`z ichiga oladi. Odatda u telefon aloqasi yaxshi uyushtirilgan holatdagina qo`llaniladi. Lekin, so`raluvchi bilan atroflicha suhbatlashish, uning fikrini mukammalroq bilish doirasi bir muncha cheklangan bo`ladi. Shaxsiy intervyu so`roq uslubida keng qo`llanilib, intervyu olib boruvchi tomonidansavollarga to`la javob olish va uni yanada aniqlashtirish imkonini beradi. U yuqori mahoratli mutaxassislar ishtirokida, belgilangan savollar ko`lami amalga

oshiriladi. Uning natijalari magnitofon yoki videomagnitofonlarga yozilishi, so`ngra umumlashtirilishi lozim. Shaxsiy intervyu bir necha minut yoki bir necha soat davom etadi vashu sababdan respondentlarga suhbatdan so`ng sovg`a maqsadga muvofiq hisoblanadi. Guruh ishtirokidagi intervyu esa bir necha (odatda 4-12 kishidan iborat guruh) shaxslar ishtirokida, ular fikrini aniqlash, umumlashtirish, yagona maslakni ta’minlash maqsadida uyushtiriladi. Guruh ishtirokidagi intervyu olib boruvchi muloqatga usta, notiq va fikrlarni mantiqan umumlashtirishda yuksak qobiliyat sohibi bo`lishi nazarda tutiladi. Bunday suhbat videolentaga yozilishi va keyinchalik to`g`ridan- to`g`ri rahbariyatga topshirilishi mumkin. Bunda siralayotgan obyektning o`zi, o`z fikrlarining asoslashlari yaqqol ko`rinib turadi. Marketing tadqiqotlarida so`roq uslubi qo`p jihatdan anketa (so`roq varaqasi) vositasida qo`p tashkil etiladi. Anketa o`z ichiga tayinli tizimga solingan, mantiqan bog`langan savollar ko`lamini olib, asosan 2 shaklda axborot to`plashga xizmat qiladi. Birinchi shakl og`zaki shakl bo`lib, umumlashtirib borishiga asoslanadi. Ikkinchi yozma shakl esa, taqdim etilgan anketa savollariga bevosita respondentning o`zi, guruhlarga ajratilgan muqobil javoblarni belgilaydi. Qo`pgina yirik firmalar va marketing tadqiqotlari bo`yicha ixtisoslashgan tashkilotlar anketa vositasida quyidagi yo`nalishdagi muammolar bo`yicha tadqiqotlarni tashkil etadilar : - xaridorlarning yangi tovarlarga nisbatan munosabati, qanoatlanish darajasiga oid izlanishlar; - xaridorlarni muayyan tovar assortimenti turi bo`yicha ta’minlanishi, ulardan foydalanish muddatlarini aniqlashga yo`naltirilgan izlanishlar; - xaridorlarning muayyan tovarlarga bo`lgan ishtiyoqi, iste’mol qilish xususiyati, daromadlari va boshqa belgilarga ko`ra segmentlarga ajratish bo`yicha izlanishlar; - xaridorlarning shakllanayotgan talablarini o`tganish, tovarlar sifatini yaxshilash, xizmat ko`rsatish darajasini oshirish xususidagi izlanishlar; - tovarlarni xarid qilish shakli, uslubi, manzili, sotuvdan keyingi xizmat muammolarini hal etishga yo`naltirilgan izlanishlar va h.q .

Anketa vositasida o`tkaziladigan tadqiqotlarga muayyan firma mahsulotlarini sotuvchi tashkilot xodimlari, maxsus tanlab olingan ekspertlar, muayyan manzil aholisi jalb etiladi. Tadqiqotlar o`tkazish davriga ko`ra doimiy va doimiy bo`lmagan turlarga bo`linadi. Bu xususiyat marketing izlanishi bilan shug`ullanayotgan firmaning imkoniyatlari, tovar, narx, xizmat ko`rsatish siyosati va boshqa xususiyatlarga bog`liq. Marketing tadqiqotlarini anketa vositasida o`tkazish bir-biriga bog`langan bosqichlarni o`z ichiga oladi va yaxlit bir jarayon sifatida tashkil etiladi. Dastlab so`rov o`tkazish uchun anketalarni qo`llash zarurati, undan olinishi mumkin bo`lgan natijalar qiyoslanadi. Chunki, ayrim hollarda anketa so`rovi o`tmasmastan ham, ayrim savollarga javoblarni topish mumkin bo`ladi. Ba’zan bunday ma’lumotlardan tegishi firma bexabar bo`lishi yoki ma’lumotlar oqimini muntazam ko`zatmasligi, qayta ishlamasligi mumkin. Shuning uchun, so`rov natijalari va muvaffaqiyatli yakunlanishi so`rov maqsadining qanchalik aniq, tushunarli qilib belgilanishiga bog`liq. Tadqiqotni o`tkazish natijasida firma qanday muhim va zaruriy axborotlarga ega bo`lishi, qanday qo`shimcha ma’lumotlarni olish zaruriyligi mablag`larning oqilona sarflanishi, tadqiqot o`tkazish muddatlari ikkinchi bosqichga belgilab olinadi. Ushbu bosqich tadqiqot vazifalarini aniqlash bosqichi sanaladi. Anketa savollari va javoblari tizimini ishlab chiqish eng muhim bosqich bo`lib, bunda tegishli ish guruhi turli gipotezalar (tahminlar) va muqobil uslublar asosida dastlabki anketa savollari shaklini ishlab chiqadilar. Avvalgi o`tkazilgan tadqiqotlarda to`plangan tajriba, mutaxassislarning fikr va mulohazalari asosida anketa savollari va javoblari muayyan maqsad sari yo`naltirilganligiga e’tibor beriladi. Ushbu bosqichning mohiyati - anketa organizatsiyaqali sirash asosida turli gipotezalarni tekshirish hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, savollar va javoblar ko`lamini ratsional tartibda va ketma -ketlikda joylashtirishga alohida e’tibor beriladi .

Keyingi bosqich - anketa savollari va javoblari dastlabki sinash va tekshirish hisoblanadi. Tegishli tartibga keltirilgan anketa dastlabki sinovdan o`tishi undagi savollarni mantiqan takomillashtirish, mazmunan oydinlashtirish uchun xizmat qiladi. Bu sinovda chegaralangan va tanlab olingan respondentlar bilan ishlanadi. Ushbu sinash - «uchirma sinov» (ruscha «pilotnoye ispo`taniye») deb ham yuritiladi. To`ldirilgan anketalar qayta ishlanadi, tahlil qilinadi va umumlashtiriladi. Boshqacha qilib aytganda, anketa barcha keyingi bosqichlardan o`tkaziladi va sinab ko`riladi. Ularda uchrashi mumkin bo`lgan to`siqlar, yanglishmovchiliklar oldindan tekshirib ko`rish imkoni yaratiladi va o`z vaqtida bartaraf etiladi. Tasdiqlangan puxta anketani amaliy qo`llash uchun zaruriy ish gurhi belgilanadi. Ish guruhi anketa so`rovining o`tkazish davrida yuzaga keladigan texnik va uncha yirik bo`lmagan vazifalarni hal qilish uchun kerak

bo`ladi. Anketa so`rovlarini o`tkazishning yana bir hususiyati unda qatnashuvchi respondentlar hajmi va tarkibi hisoblanadi. Bunda xuddi ko`zatish uslubida foydalanishi lozim bo`lgan hususiyatlar va ketma-ketliklar qo`llaniladi. Jumladan, tanlov hajmi, tanlov belgisi, tanlov uslub, tanlash tartibi. Anketa so`rovidagi respondentlarning sifat vakilligi ta’minlanishi lozim bo`ladi. Keyingi bosqich - anketa so`rovini o`tkazish va axborotlarni yig`ish hisoblanandi. Dastlab belgilangan muddat, manzillar va so`rov o`tkazish tartibiga ko`ra ushbu bosqich boshlanadi. Shuni ta’kidlash joizki, anketa varaqalarini tarqatish va uni o`z vaqtida to`ldirilishini, topshirilishini ta’minlash o`ta muhimdir. Chunki respondent vaqti, so`rovda qatnashish ishtiyoqi, savollarga javob bermasligi (savol mohiyatini tushunmasligi natijasida), olingan anketa varaqlariga befarq qa rashi oqibatida, so`rov ko`ngildagidek o`tmasligi mumkin. Anketa ma’lumotlarini qayta ishlash, tahlil qilish va taqdim etish bosqichlari dastlab rejalashtirilgan muddatlar bo`yicha amalga oshiriladi. Tahlil etish chog`ida ma’lumotlarni umumlashtirish, tasviriy jihatdan tushunarli, sodda tarzda taqdim qilishga alohida e’tibor qaratiladi. Endi bevosita anketa savollari, javoblari, ularni to`zish to`g`risida batafsilroq tixtalamiz. So`rov uchun tavsiya etilayotgan anketa uch qismdan tashkil topadi: kirish, asosiy qism (muammo bo`yicha anketa savollari), respondent (so`raluvchi) haqida ma’lumot. Anketaning kirish qismida o`tkazilayotgan tadqiqotning maqsadi, vazifalari ifodalanadi. Anketa savolariga javob berish tartibi, yiriqlar, kirsatmalar kirish qismining asosini tashkil etadi. Kirish qismida bayon etilayotgan fikrlar respondent (so`raluvchi)ni qiziqtira olishi hamda amalga oshirilayotgan tadqiqot yalpi iste’molchi manfaatlarini ko`zlab o`tkazilayotganini ifodalashi lozim. Agar respondent o`tkazilayotgan tadqiqot faqat ishlab chiqaruvchi manfaatlarini ko`zlab uyushtirilayotgan bo`lsa, u holda so`rov natijalarining haqishloqoniy va real bo`lishiga kafolat berish qiyin. Bundan tashqari, kirish qismi sodda, ravon gaplardan to`zilgan bo`lishiga e’tiborni qaratmoq lozim. Odatda anketalarda respondent to`g`risidagi ma’lumotlar oxirgi savollarda so`raladi. Chunki respondent anketa savollariga qiziqishi, chuqurlashishini ta’minlash aynan

shunday tartibda savollar qo`yilishini talab qiladi. Respondentning sha’niga teguvchi ayrim tovarlarni iste’mol qilishga oid savollarni imkon boricha uchinchi shaxs vositasisiz bergan ma’qul. Anketa uslubida so`rov o`tkazish murakkab va serqirra tadqiqot bo`lishi bilan birga, u qiziqarli va o`ta muhim xulosalar va takliflar ishlab chiqishga imkon beradi. Anketa savollarini to`zishda nayfaqat tayinli firma ishtiyoqi, izlanish yo`nalishi, balki respondentning qiziqishi, muloqot odobi qoidalari albatta inobatga olinishi zarur. Samimiylik va o`zaro ishonch ruhida anketa so`rovini tashkil etish esa bunday tadqiqotning ishonchlilik darajasini yanada oshiradi . Marketing tadqiqotlari o`tkazishni tashkil etish jarayoni Marketing tadqiqoti uchun zarur bo`lgan ma’lumotlar va axborotlar ko`lami juda keng bo`lib, ularni tayinli tartibga solish va zarur paytlarda ulardan foydalanish talab etiladi. Dastlabki tasavvurga ko`ra bozor, haridor, raqobatchi va mahsulot xususidagi barcha axborotni kerakli shaklga jamlash va amaliy faoliyatda ularga tayanib ish ko`rish samarali hisolanadi. Darhaqiqat, bu tasavvur o`rinli va tabiiydir. Lekin, ko`proq ushbu ma’lumot va axborotlarni tayinli tartibga sola bilish, ulardan o`z o`rnida foydalanish va ularning yangilanib, boyib turishini ta’minlash muhim ahamiyat kasb etadi. Marketing xususidagi ma’lumotlarni to`plash manbalarini shartli ravishda birlamchi va ikkilamchi turlarga bo`lish mumkin. Birlamchi ma’lumotlarga tayinli maqsad uchun ilk bor yangidan tashkil etilgan ma’lumotlar, axborotlar kiradi. Ikkilamchi axborotlarga esa dastlab boshqa maqsadlar uchun yig`ilgan, qayta ishlangan, turli manbalarda (jurnal, hisobot, axborot byulletenlari va h.k.) mavjud bo`lgan axborotlar kiradi. Ikkilamchi ma’lumotlarni to`plash manbalari tegishli tashkilotga taalluqli bo`lish yoki bo`lmasligiga ko`ra, o`z navbatida ichki va tashqi turlarga bo`linadi. Ichki ikkilamchi ma’lumot manbalariga tashkilotda yuritilayotgan joriy buxgalteriya, moliya va statistik hisobotlarda aks ettiriladigan ko`rsatkichlar kiradi. Jumladan, foyda va zararlar, sotib olish va sotish, tovar zahiralari, iste’molchilar ko`lami va joylashuvi, narxlar hisob-kitoblar va h.k. lar.

Boshqacha qilib aytganda, tashkilot o`z imkoniyatidagi hisobotlar va ma’lumotlarga tayanib, mustaqil tarzda ichki ma’lumotlar tizimini ishlab chiqadi. Amaliy faoliyatda mahsulotlarni natural va qiymat o`lchov birliklarida sotuvchi hajmi, narxlarning yil davomida o`zgarishi, haridorlarning joylashuv haritasi, tovar zahiralarining o`zgarishi, va shu kabi muhim ma’lumotlarni tashkilot bevosita o`zining ichki hisobot tizimi asosida aniqlaydi. Tashqi ikkilamchi ma’lumotlar tashkilot faoliyat yuritayotgan yoki yuritish kutilayotgan bozor, mahsulot xususidagi mavjud bo`lgan ma’lumotlarni o`z ichiga oladi. Ularning tarkibi amaliyotda qo`llanilishi turli davlatlar tajribasida turlicha ahamiyatga ega. Hozirgi paytda mustaqil va yangi axborot manbai bo`lib-elektron ma’lumot banklari, «informatsion - broker» tarzidagi kompyuter vositasida yetkaziladigan ma’lumot tizimi shakllanmoqda. Bu ma’lumotlar kompyuterlar vositasida o`zatilayotgan, to`planayotgan va saqlanayotganligi uchun yangi tur deb sanaladi va yuqoridagilaridan farq qiladi Bizning mamlakatimizda axborot yig`ish manbalari birmuncha o`ziga xox xususiyatlarga ega. Bu xususiyatning mavjudligi eng avvalo, marketing bo`yicha axborot olish manbalari va ushbu soha bo`yicha mutasaddi tashkilotlarning tashkiliy bo`ysinish xususiyatlaridan kelib chiqadi. O`zgacha jihatdan esa, ommaviy tadbirkorlikning rivojlanish darajasi, korxonalar uyushmalari, sanoat-savdo palatalari marketing xususida ma’lumotlarni yig`ish bo`yicha faoliyatlarining hozirgi holati, ularni guruhlarga ajratishda alohida yondoshishni talab qiladi. Bozor munosabatlarining izchil rivojlanish sharoitida marketing faoliyatiga taaluqli axborot va ma’lumotlarga bo`lgan talab yanada ortib bormoqda. Marketing axborotiga bo`lgan talabning ortib borish jarayoni uni ta’minlashda ishtirok etuvchi muassasalar, tashkilotlar, tadqiqot guruhlari faoliyatining tubdan qayta qurish sharoitida amalga oshirilmoqda. Shuni ta’kidlash joizki, hozirgi paytda bizning mamlakatimizda marketing tadqiqoti bo`yicha maxsus jurnallar ixstisoslashgan firmalar va markazlar faoliyati rivojlangan davlatidagidek shakllangani yo`q. Bu vazivani hozirgi paytda ayrim ro`znoma va

ommaviy oynomalar qisman bajarmoqdalar. Fikrimizcha, yaqin yillarda mamlakatimizda marketing tadqiqotlari bo`yicha isxtisoslashgan tashkilot va uyushmalar soni qo`payadi. Marketing tadqiqoti uchun zaruriy ma’lumotlar va axborotlarni yiqish jarayoni bir- biriga bog`liq bo`lgan vositalar, uslublar, bosqichlardan iborat. Marketing tadqiqoti muammosi va maqsadlarini aniqlash yalpi tadqiqotda eng muhim va ma’suliyatli bosqich hisoblanadi. Qo`pgina hollarda tadqiqot maqsadi uni vujudga keltirgan muammo bilan bir xil deb qaraladi. Aslida esa, mavjud muammoni hal etish maqsadga erishish imkonini beradi, deb qaralishi lozim. Muammoni aniq belgilash, bu tadqiqotni to`g`ri tashkil etish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Muammoning mantiqan to`g`ri, sodda va maqsad sari yo`naltirilganligiga alohida e’tibor bermoq lozim. Aks holda, noto`g`ri ifodalangan muammo tadqiqotni maqsad sari yinaltirilmaslikka, vazifalarni aniq belgilay olmaslikka, yuqori ortiqcha harajatga olib keladi. Masalan, turistik sayohat yo`nalishlari bilan ish boshlovchi A firma oldida turgan muammolar quyidagicha bo`lishi mumkin. Sayohatchilar uchun qanday sayohat qilish transporti ma’qul? Sayohatchilar tegishli sayohat yo`nalishlari va shakllari bo`yicha qanday sarf harajatlarini qoplashga qodirlar? qanday qilib firma sayohatchilar ko`lami va yo`nalishlarini oshirishi va samarali tashkil etishi mumkin va boshqalar .

Ushbu muammolar turkumi aniq belgilangan, lekin ularni hal etish tayinli ketma- ketlikni va kelgusi intilishlar uchun zaruriy ma’lumotlarni to`plash zaruratini yaratadi. Jumladan, ilk tashkil etilgan sayoxat yo`nalishlari davridayoq sayohatchilar to`g`risida imkoni boricha ko`proq ma’lumot olish, ularni tilak va istaklarini o`rganish zarur bo`ladi. Tadqiqot rejasini to`zish bosqichida unda safarbar qilinadigan uslublar, tadqiqot qurollari, tanlov tarkibi va belgisi, muloqotdagi jamoa bilan bog`lanish vositalari belgilab olinadi. Odatda marketing tadqiqotini boshlashdan oldin uni o`tkazish uslublari, vositalari hususida chuqur mulohaza yuritish va qiyosiy baholash zarur bo`ladi. Tadqiqotlarda ko`zatish, eksperiment va so`rov uslublari keng qo`llaniladi. Lekin ular asosida axborotni yig`ish vositalari qurollari, tanlov tarkibi turlicha bo`lishi mumkin . Ma’lumot manbalari Ma’lumot yig`ish uslublari Tadqiqot qurollari Tanlov tarkibi rejasi Muloqotdagi jamoa bilan bog`lanish Birlamchi ma’lumot Ko`zatish Anketa Tanlov birligi Pochta Ikkilamchi ma’lumot So`rov Mexaniq qurollar Tanlov xajmi Televon -ichki ma’lumotlar -tashqi ma’lumotlar Eksperiment Guruhli baxs Tanlov o`tkazish tartibi Shaxsiy uchrashuv rasm. Marketing tadqiqoti uchun axborotlarni yig`ish vositalari va uslublari Kuzatish - birlamchi axborot olishda qo`p qo`llaniladigan uslub hisoblanadi. U mutaxassislarning tegishli muammo bo`yicha shaxsiy ko`zatishlari, baholashlari, umumlashtirishlari asosida amalga oshiriladi. Jumladan, yuqoridagi misolimizdagi A sayohat firmasi ish boshlashidan avval, bozorda faoliyat yuritayotgan boshqa firmalar ish faoliyati bilan tanishishi, sayohatchilar fikrini o`rganish lozim. So`rov uslubi tadqiqotda o`rganilayotgan obyektning mohiyati, intilish hususiyatlari borasida ko`proq ma’lumot to`plashda qo`llaniladi. Masalan, sayohat firmasining ishtiyoqmandlar guruhini aniqlashi borasidagi tadqiqotlari. Jumladan, ularning qiziqishlari, qadriyatlari, mamnunliklari xususida ma’lumotlar yig`ishi va umumlashtirilishi. Boshqacha qilib

aytganda, firma mijozlar ining tegishli faoliyati xususidagi fikrlari va mulohazalarining bilish maqsadida tashkil qilinadigan tadqiqotlarda so`rov uslubi ko`proq qo`llaniladi. Eksperiment - tadqiqotlarda muqobil deb belgilangan yo`nalishlar bo`yicha istakdagi amaliy holatni vujudga keltirish va bu asosda samarali bo`lgan yo`nalishga ta’sir etuvchi omillarni aniqlashga asoslanadi. Masalan, sayohat firmasining o`zoq yo`nalishlardagi sayohatlarda bir necha turli taomlar turkumini amaliy holatda sinab ko`rish va bunga sayohatchilarning sabablarini o`rganish. Sayohatchilarning ovqatlanishlari uchun individual tayyer taomlarni bevosita avtobusda taklif etish yoki tegishli yo`nalishdagi tamaddixona va oshxonalarda buyurtma asosida ovqatlanishni uyushtirish. Ekperiment asosida uyushtirilgan tadqiqot bir muncha ko`proq harajatlarni taklif etsada, istakdagi yoki sinalayotgan marketing tadbiri xususida to`laroq va real natija olish imkonini yaratadi. Shu jihatdan eksperiment mahsulot sifatini texnik jihatdan takomillashtirish, qadoqlanishi, reklama va sotish borasida ayrim uslublar va tadbirlarni sinab ko`rishda ko`proq namoyon bo`ladi. Guruhli bahs uslubi tadqiqotda murakkab va dolzarb mavzu bo`yicha yetakchi mutaxassilarning guruh tarzidagi suhbatini, munozaralarini va bu asosda ishlab chiqilgan umumiy taklifylarni ishlab chiqishga tayanadi. Masalan, sayohat firmasining sayohat turlari, yo`nalishlari bo`yicha turli toifadagi mutaxassislarning munozarasi. Ushbu guruhga yodgorliklar tarixi bo`yicha, transport turlari va yo`nalishlari bo`yicha mutaxassislar, mexmonxona vakillari, hisobchilar, marketing tadqiqotchisi va boshqalar kirishi mumkin. Odatda ushbu guruh 6-10 kishidan iborat bo`lib, belgilangan mavzu muammolari bo`yicha har bir guruh vakilining fikr va mulohazalarini o`rganishga, inobatga olishga asoslanadi. Guruhli bahs uslubida tashkil etilgan tadqiqotlarning yozma shaklidagi bayoni, videolenta tasviri amalga oshiriladi va qayta muhokama qilinadi. Tadqiqot qurollari sifatida esa anketa (so`rov varaqasi) texnik jihozlar (magnitafon, videokamera, kompyuter dasturlari va hk.) qo`llaniladi. Ushbu qurollar qanday tadqiqot uslubiga mos kelishi, samarali natija berishi dastlab belgilab olinadi. Masalan, ko`zatish natijalarini qayta ishlashda maxsus kompyuter dasturlarining qo`llanilishi, uning natijalarini grafik, diagramma, jadval tarzida taqdim etilishi.

O`z navbatida tadqiqot qurollaridan izlanishning turli bosqichlarida bir yo`la yoki birin-ketin foydalanish mumkin bo`ladi. Bu esa tadqiqot qurollari vositasida olinadigan natijaning tezroq, kam harajatlar evaziga amalga oshirilishiga sabab bo`ladi .

Adabiyotlar : 1. Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади. -Т.: Ўзбекистон, 2012. -36 б. 2. Белявский И. Маркетинговое исследование: информация, анализ, прогноз. — М.: Финансы и статистика, 2001. 3. Гордон Я.Х. Маркетинг партнерских отношений. — СПб.: Питер, 2001. 4. Данько Т. Электронный маркетинг. — М.: ИНФРА-М, 2003. 5. Дейли Дж. Эффективное ценообразование — основа конкурентного преимущества. — М.: Вильяме, 2004. 6. Друкер П.Ф. Эффективное управление. — М.: Фаир-Пресс, 2006. 7. Кеглер Т., Доулинг П. Реклама и маркетинг в Интернете. — М.: Альпина, 2003. 8. Кирьяков А. Г. Максимов В.А. Основы инновационного предпринимательства. — Ростов н/Д: Феникс. 2002. 9. Крылова Т.Д., Соколова М.И. Маркетинг. Теория и практика. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005. 10. Осентон Т. Новые технологии в маркетинге: золотой ключик к лояльности потребителей. — М.: Вильяме, 2004. 11. Основы инновационного менеджмента. Теория и практика: Учебник / Л.С. Барютин и др.; Под ред. А.К. Казанцева, Л.Э. Миндели. — 2-е изд. перераб. и доп. — М.: Экономика, 2004. 12. Портер М.Э. Конкуренция: Пер. с англ. — М.: Вильямс, 2003.

Похожие

Савдо соҳасида маркетинг тадқиқотлари

Маркетинг тадқиқотлари ва маркетингда назорат

Ишлаб чиқариш менежментида маркетинг тадқиқотлари тизими

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги иқтисодиётида маркетинг тадқиқотлари ҳамда хавф хатарларни бошқариш

Маркетинг ва маркетинг хизмати