Ишлаб чиқарувчи корхоналарда бошқарув механизмининг услубий асослари - Экономика - Рефераты

Ишлаб чиқарувчи корхоналарда бошқарув механизмининг услубий асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

304 KB

Ишлаб чиқарувчи корхоналарда бошқарув механизми нинг услубий асослари Режа: 1. Ишлаб чиқарувчи корхоналарда бошқарув усулларининг назарий асослари 2. Ишлаб чиқарувчи корхоналарда бошқарув усулларнинг туркумланиши ва тавсифланиши 3. Бошқарув усуллари самарадорлигини бошқаришдаги зарурати ва ўрни

Ишлаб чиқарувчи корхоналарда бошқарув усулларининг назарий асослари Неоклассик йўналишнинг қарашлари хўжалик фаолияти асосида хўжалик юритувчи субъектнинг кам харажат қилган ҳолда энг юқори самара олишга интилишидан келиб чиқади. Бу йўналиш номоёндалари - Э.Бембаверк, У. Джеванс, М. Валрас, В Парето, Дж. Кларк, А. Маршал - чегаравий иқтисодий катталиклар таҳлилини қўшимча истеъмол ва ишлаб чиқариш (чегаравий истеъмол ва чегаравий ишлаб чиқариш)дан олинувчи дефференциал самара каби назарда тутувчи макроиқтисодий методни қўллашни таклиф қиладилар. Тадбиркорларнинг ўзлари ҳам капитал қўйилмалар самарадорлигини ҳисобловчиҳархил аниқ усулларни ишлаб чиқишга мажбур. Бунда хал қилувчи мезон бўлиб максимал даромад олиш хиобланади. Хозирги вақтда олинаётган даромадлар билан бир қаторда кутилаётган даромад кўпроқ мазмунга эга бўлиб бормоқда. Бозордан рақобатчиларни сиқиб чиқариш имкониятлари баҳоланади, ишлаб чиқариш ва кейинги инвестицияларни ривожланиб бориши орқали таъминланувчининг «иккиламчи самара»дан келаси фойдаси ҳисобланади, яъни фойда алоҳида олинган фирма чегарасидан чиқиб кетади. Хозирги давр харажати ва даромади келажакдаги даромадлар ва харажатларга тенг эмас, бундан уларни таққослаш зарурияти келиб чиқади. Ташкилот менежменти самарадорлиги муаммоси тадқиқоти бутун инсоният тарихи давомида қуйидаги омиллар билан асосланган: 1. Иқтисодий ресурсларнинг чегараланганлиги ва уларни норационал тақсимланганлиги. 2. Хўжалик юритувчи субъектларнинг ташкилий ривожланиш ва энг кам харажат қилган ҳолда оптимал самарага эришишга интилиш, шу йўсинда оптимал Ташкилий структура, хатти харакат ва мотивация саволлари биринчи қаторга чиқади.

3. Ташқи омилларнинг негатив таъсирини йўқотиш ёки ташқи муҳитнинг янги шароитига мослаштириш. Шунинг учун самарага эришиш хўжалик фаолиятининг ҳамма субъектларига хос. Ташкилот катталиги ва даромадлилигиҳардоим ҳам ижобий натижага эришиш мезони каби қаралмаслиги мумкин. Иқтисодий ташкилотлар аниқ мақсадларни реализация қилиш учун мавжуд бўлади ва даромад ва рентабеллик муҳим мезон деб қаралади. Демак, ташкилот ўз мақсадларига эришса, унга омад кулиб боқди, деб ҳисобласа бўлади. Қуйида Ташкилот мувоффақиятининг ташкил этувчилари келтирилган: 1. Ташкилотнинг яшаб қолиши (иложи борича кўпроқ фаолият кўрсатиб қолиши) ташкилотнинг биринчи вазифаси ҳисобланади ва кучли бўлиб қолиш, яшаб колиш учун ташкилот ўз мақсадларини ташқи муҳит эхтиёжларининг ўзгаришига мос равишда ўзгартириши лозим. 2.Ташкилотнинг натижавийлиги ва самарадорлиги. Ўзок муддат давомида мувофақиятли бўлиш, яшаб колиш ва ўз мақсадларига эришиш учун ташкилот ҳам самарали, ҳам натижавий бўлиши керак, яъни П.Друкер терминологияси билан айтганда, натижавийлик «керакли, тўғри буюмлар ишлаб чиқарилиши» (doing right thing) натижасида келиб чиқади. 3. Унумдорлик. Тўғри нарсалар ишлаб чиқариляпти мазмунидаги натижавийлик қандайдир сезилмас, қийин аниқланувчандир, айникса агар Ташкилот ички самарали бўлмаса. Аммо самарадорликни одатда ўлчаш ва миқдордан кўрсатиш мумкин, чунки, масалан, унинг кирувчи (одам материал ресурслар, капитал, ахборот, ғоя) ва чиқувчи (товар ва хизматлар, ечимларҳарбир ечимнинг қиймати) қисмларнинг пуллик баҳосини аниқ лаш мумкин. Ташкилотнинг нисбий самарадорлиги унумдорлик деб аталади, бошқача килиб айтганда, унумдорлик - бу чиқимдаги бирликлар миқдорининг киришдаги бирликлар миқдорига нисбатан акс эттиради, шу йусинда унумдорлик, балки бозордага барча ресурслар тури ва позицияларидан фойдаланиш натижасида келиб чиқувчи комплекс, омилли унумдорликни акс эттиради. Шу билан бир қаторда унумдорликнинг асосий

ташкил этувчиси бўлиб сифат ҳисобланади. Унумдорлик шароитида ташкилот яшаб кетиши ва натижага эришишда унинг ҳамма даражасида критик муҳим омил ҳисобланади. 4. Бошқарув қарорларининг амалий реализацияси, яъни амалга ошиши. Бошқарув қарорлари улар қанчалик назарий асосланган ва тадқиқотлар билан қуролллантирилган бўлмасин шунчалик фикри, ғояларни акс эттиради. Бошқарув мақсади эса - бу реал ишни реал одамлар томонидан бажарилишидир. Самарали қарор деб амалий реализация килувчи ва натижага эга қарорга айтилади. Корхона мувоффақиятининг оддий ва ишончли формуласи мавжуд эмас экан, ташкилот мувоффақиятида йўналтирилган ёндашув мавжуд ва унинг 3 та асосий принципи бор: -Ташкилот ичида, ташкилотлар ўртасида ва унинг ташқи муҳитида нима содир бўлаётганлигини тасаввур қилиш қийин экан, умумий, ҳаммага тўғри келувчи характеристикаларни ўрнатиш ташкилотнинг бошқаришнинг жуда ҳам мураккаб масаласини қисқартириш, камайтиришга ёрдам беради. Гап бу ерда режалаштириш, ташкил қилиш, мотивация ва назорат шунингдек коммуникация ва бошқарув қарорларини қабул қилиш моделлари концепциясини ишлаб чиқиш ва умумлаштириш хақида кетмоқда. -Вазиятли ёндошув зарурияти. Бошқарув жараёнининг умумлашган концепциясининг унинг фойдалилигини ва тўғри бўлганда ҳам сўзсиз қўллаш учун жуда ноаниқ ички ўзгарувчилар ташкилот характеристикаси ҳисобланади. Ички муҳит ташкилот мақсадлари, ресурслари, катталиги, мехнатнинг горизонтал ва вертикал тақсимоти, шунингдек одамларнинг хатти харакати ва мотивациясини ўз ичига олади. Бу ўзгарувчилар маълум даражада назорат қилиниб турилади. -Интеграцион ёндашиш зарурияти. Компания мақсадига эришишда энг яхши қарор қабул қилиш учун қайси ўзгарувчилар компания мувоффақиятига энг кучли таъсир ўтказаётганини кўрсатиш етарли эмас.

Хақиқий қийинчилик шундан иборатки, ҳамма кўплаб вазиятли ўзгарувчилар ва Бошқарув жараёнининг ҳамма функциялари ўзаро боғланган. Бошқарувга қарашлар улар қандай ижтимоий-иқтисодий системада яратилиши ва ишлаб чиқарилишига принципиал боғлиқ бўлган, Аммо бошқарув ғояси ривожи Зта нарса атрофида айланади. Булар: вазифалар, инсон, бошқарув фаолияти. Бошқарув хақидаги илм ривожланишининг бошланғич даврида бу нарсаларнинг бирига эътибор бериш характерли эди. Жараёнли ёндашув. Бу ёндашув менежер функциясини тасвирлашга харакат қилган маъмурий мактаб намоёндалари томонидан таклиф қилинди. Бошқарув жараён каби қаралади, чунки бошқалар ёрдамида мақсадларга эришиш меҳнати - бу маълум вақтдаги харакат эмас, балки бу ўзаро боғлик, ўзилмас харакатлар сериясидир.ҳарбир жараённи акс эттирувчи бу харакатлар корхона муваффакияти учун жуда зарур.ҳарбир бошқарув функцияси жараённи акс эттиради, чунки у ҳам ўзаро боғлик харакатлар сериясидан Ташкил топади. Жараёнлар Бошқарувида харакатлар серияси каби эмас, балки Ташкилотга таъсир қилишнинг ягона жараённи деб қаралади. Шу й ў синда менежер жараён бўлмиш режалаштириш, ташкил қилиш, мотивация ва назорат каби функцияларни кетма кет бажариши лозим. Системали ёндашув. Бу ёндашув ҳамма жараёнларни Янги сифат ва функцияларга эга аниқ бутун система кўринишида акс эттиради. Бошқарувгаҳархил мактаблар дастлабки ёндашуви камчилиги шундаки улар ўз эътиборини қандайдир бир муҳим элементига қаратишган, Бошқарув самарадолигини эса кўплабҳархил омилларга боғлик, натижавий эканлигига эътибор беришмаган. Ҳамма системалар муҳим ички структурага эга ва ўзаро боғланган элементлардан иборат. Системалар - бу ўзаро боғланган қисмлардан иборат қандайдир бир бутунлик, бу қисмлар умумий характеристикага ўз хиссасини кўшадилар..

Вазиятли ёндашув. Вазиятли ёки кейсли ёндашув системали ёндашув каби аниқ харакатлар йиғиндисига қараганда кўпроқ фикрлаш усулини акс эттиради. Бу методлар Гарвард бизнес мактабида ишлаб чиқилган ва бўлажак менежерларга аниқ вазиятда муаммоларни тезда хал қилиш учун тақдим этилади. Вазиятли ёндашув ташкилотлар ўртасида ва ташкилот ичидаги вазиятларнинг хар-хиллигига концентрация қилади. У ўзгарувчи вазиятлар кандай ва уларнинг ташкилот самарадорлигига таъсири қандайлигини аниқ лашга харакат қилади. Вазиятли ёндашув методологиясини 4 қадамли жараён каби изоҳлаш мумкин. 1. Раҳбар ўзининг самарали эканлигини исботлаган профессионал Бошқарув воситаларини билиш зарур. 2.ҳар бир б ошқарув концепцияси ва методикаси аниқ бир вазиятга қўлланилаётганда кучли ва заиф томонлари ёки таққослама характеристикасига эга. Раҳбар мазкур методика ёки концепциясини қўллаш орқали бўлиши мумкин бўлган ҳолатларни (ижобий ва салбий) олдиндан кўра билиши керак. 3. Раҳбар вазиятни тўғри интерпретация қила олиши керак. 4. Раҳбар аниқ вазиятда энг кам салбий таъсир ўтказадиган ва камроқ камчиликларга эга бўлган аниқ усулларни боғлашни билиши керак. Шу орқали у мавжуд ҳолатда Ташкилот мақсадларига эришишнинг энг самарали йўлини таъминлайди. Бошқарувнинг вазиятли назариялари аниқ бир вазиятда кандай бошқариш кераклиги тўғрисида маслахат беради. 1980-йилларда менежментни системали концепциясининг энг машхури бўлиб, «Мак-канзи» консультатив фирмаси тадқиқотчилари томонидан ишлаб чиқилган «7С» модели ҳисобланади. Унинг номи, шу фирма экспертларига кўра, Ташкилот ривожи учун муҳим омил бўлган 7 тадан келиб чиқади.

1.Стратегия - ресурс тақсимотиини белгиловчи, белгиланган мақсадларга эришиш учун аниқ харакатларни бажариш бўйича вазифаларни белгиловчи режа ва харакатларни йўналиши. 2. Билим ва кўникмалар - ташкилотдаги зарур одамларнинг ажралиб турувчи имкониятлари. 3. Умум эътироф қилинган кимматлисоҳа - ташкилот ўзининг аъзоларига етказувчи асосий фаолият йўналишларининг мазмун ва моҳияти. 4. Структура - ташкилотни бўлинмаларга ажралиши, бу бўлимларнинг нерархик субординацияси ва улар ўртасида хокимиятнинг тақсимотини акс эттирувчи ташкилотнинг ички композицияси. 5. Системалар - Ташкилотдаги процедулар ва жараёнлар. 6. Штат - ёши, жинси, маълумоти ва хоказолар бўйича тавсифланган Ташкилотдаги мавжуд кадрлар гуруҳи. 7. Стиль(усуллар) - Ташкилотни бошқаришда раҳбарлар фойдаланадиган усуллар . Мак-кинзи модели кўпинча нотўғри тушунилади ва хато қўллашади. Хақиқатда эса у бизнесни ривожлантириш ва стратегияни ишлаб чиқишда аниқ кўрсатма беришга давогарлик қилмайди, бу модель шунчаки корпорация ривожланишининг яхлит тасаввурини беради. 90-йилларнинг бошларида менежмент ривожланишида З та қизиқарли тенденция кўринади:  Ўтмишга бироз қайтиш - замонавий товар ва хизматларни ишлаб чиқаришнинг материал, техник базаси мазмунини тушуниб етиш. Бу корхона мақсадларига эришишда техник прогресс таъсирининг кучайтиришга олиб келди, рақобат курашида ютиш учун маҳсулот унумдорлиги ва сифати ошиб борди.  Ташкилий маданият, шунингдек ҳар хил демократизация формалари, ишчиларнинг даромад ва бошқарув функциясини амалга оширишда иштирок этишига эътиборни кучайиши. Бошқарувда иштирок

этиш - бу реал вокеалик, яъни Бошқарувнинг демократик формалари келажак талаби.  Бошқарувнинг халқаро характерини кучайиши. Бошқарувнинг байналминаллашувининг натижасида бошқарув назарияси ва амалиёти олдида кўплаб янги саволлар юзага келмокда, унинг асосий сабаби маҳаллий ва халқаро бошқарувнинг умумий белгилари ва фарқлари. Корхона стратегиясини яратиш ўзаро бо ғ лиқ 5 та қисмдан иборат: 1) тижорат фаолиятининг турини аниқлаш ва фирма ривожланишининг йўналишини белгилаш, яъни мақсадни аниқлаб узоқ муддатли истиқболни белгилаш; 2) умумий мақсадларни ишнинг аниқ йўналишларига айлантириш; 3) кўзланган кўрсаткичларга эришиш учун танланган режани мо ҳ ирона амалга ошириш; 4) танланган стратегияни самарали ижро этиш; 5) бажарилган ишни ба ҳ олаш, бозордаги вазиятни таҳлил қилиш, фаолиятнинг узоқ муддатли асосий йўналишларига, мақсадларга, стратегияга ёки уни амалга ошириш усулларига тузатишлар, янги ғоялар киритиш. Корхона стратегиясининг асосий масаласи қуйидагича: «Компаниямизни биз қандай тасаввур қиламиз, нима қилмоқчимиз ва нимага эришмоқчимиз?» «Биз киммиз, нима қиляпмиз ва қаёққа кетяпмиз»- деган саволнинг жавоби фирманинг йўналишини белгилаб, кучли ўзига хосликни ишлаб чиқиш имконини беради. Компания нима қилаётгани ва нима қилмоқчи эканлиги компаниянинг миссиясини англатади. Менежер ўз компаниясининг бозордаги ўрнини қандай тасаввур қилиши эса компаниянинг стратегик кўришини шакллантиради.

Фирма бизнесининг йўналиши ва асосий ма қ садлари. Стратегик танловТаш қ и таҳлил Ички таҳлил Хўжаликнинг ўрта бўғинларидаги стратегия ва тармо қ тузилиши Фирма даражасидаги стратегия. (вертикал интеграция, диверсификация, глобаль стратегия) Хўжаликнинг ўрта бўғинлари портфели таҳлили, кириш ва чи қ иш стратегияси. Ташкилий тузилмани танлаш Мажаролар, сиёсатлар ва уларнинг ўзгариши Ташкилий бош қ арув ва назоратни танлаш Стратегия, тузилиши ва таркиби Қ айта ало қ а

расм. Стратегик менежментнинг мазмуни Менежерларнинг асосий функцияси қуйидагилардан иборат: режалаштириш ташкил этиш мотивация назорат қилиш Б) Аниқ мақсадларни белгилаш компания миссиясининг умумий таърифидан ишнинг аниқ режаларига ўтиш имконини беради. Қўйилган мақсад биз истаган натижадан иборат бўлади. Агар яхши натижаларга эришмоқчи бўлсангиз ўз олдингизга яхши мақсадлар қўйинг. Мақсадлар қисқа муддатли ва узоқ муддатли бўлади. Мақсадлар яна молиявий ва стратегик бўлади. Молиявий мақсадлар мажбурийдир, чунки, молиявий маблағлар етишмаса компания танг ахволга тушиб қолади. Стратегик мақсадлар компаниянинг бозордаги рақобат мавқеини кучайтиришга қаратилади. Молиявий мақсадлар фойда хажми, сармоялардан қайтим, нақд пул тушуми, дивидендлар каби кўрсаткичларни кўпайтиришга қаратилади. Стратегик мақсадларга эса фирманинг рақобатга бардошлилигини ошириш, бунинг натижасида ривожланишнинг юқорироқ суръатларига, бозордаги салмо ғ ини оширишга , паст харажатларга эришишга, фирманинг обрўсини оширишга қаратилган бўлади. В) Мақсадлар - бу натижалардир, стратегия эса уларга эришиш йўлларидир. Стратегияни аниқлаш учун корхонанинг ички ҳолати ва ташқи омиллар ўрганилиши лозим. Компаниянинг стратегияси одатда қуйидагилардан иборат бўлади: 1) чуқур ўйланган, мақсадга қаратилган харакатлар; 2) воқеаларнинг кутилмаган ривожи ва кучайган рақобат курашига жавоб бериш;

Стратегия - бу фақатгина менежерлар аввалроқ ўйлаб чиққан харакатлар эмас , балки кутилмаган вазиятларда киритилши лозим бўлган тузатишлардир. Стратегияни ишлаб чиқиш учун тадбиркорлик истеъдоди ва фикрлашнинг стратегик тарзи бўлиши керак. Стратегияни ишлаб чиқиш ма ҳ орати менежернинг тадбиркорлик истеъдодига бо ғ лиқ. Менежернинг тадбиркорлик ма ҳ оратини белгилаш мезони унинг янги стратегик имкониятларни кўра билиши ва янгиликларга ўчлилигидир. Тадбиркорлик истеъдодига эга бўлган менежерлар одатда биринчи қалдир ғ очлар бўладилар. Улар янгиликларни тез ўзлаштириб оладилар, таваккалчи бўладилар ва кескин янги стратегиялар яратадилар. Компания стратегиясига тузатишлар киритиш меъёрдаги оддий ҳолат ҳисобланади. Баъзан стратегияга ўзгартириш киритиш зарур бўлиб қолади. Камдан - кам холлардагина компания стратегияси вақт синовидан ўта олади. Стратегияни қандай қилиб яхшилаш мумкин , деган савол менежерни хеч қачон тарк этмаслиги лозим. Шунинг учун стратегияни ишлаб чиқиш динамик жараёндир. Компания стратегияси қатор саволларга жавоблардан иборат бўлади. Бу саволлар қ уйидагилардан иборат: - ишни қ андай ривожлантириш керак ? - мижозларни қ андай қ илиб қ аноатлантириш керак ? - рақиблардан қандай қ илиб ўзиб кетиш мумкин ? - ўзгарувчан бозор шароитларига қандай жавоб бериш лозим ? - компаниянинг айрим функционал бўлинмаларини қандай бош қ ариш керак? - молиявий ва стратегик мақсадларга қандай қилиб эришиш мумкин? Стратегик кўриш ва компания миссиясини ишлаб чиқиш, мақсадларни аниқлаш ва ва стратегияни танлаш - бу компаниянинг ривожланиш йўналишини белгилашдаги асосий вазифалардир. Кечикиб тузилган

стратегик режалар ёки ўз вақтида киритилмаган тузатишлар хеч қандай натижа бермайди. Г) Стратегияни амалга ошириш ишлари маъмурий вазифаларга кириб, қуйидагилардан иборат :стратегияни муваффақиятли бажариш учун ташкилий имкониятлар яратиш; - мабла ғ ларни фойдали жойлаштириш учун бюджетни бошқариш; - фирма стратегиясини амалга оширишни таъминлайдиган сиёсатни белгилаш; - хизматчиларнинг янада самаралироқ ишлашлари учун ра ғ батлантириш; - эришиладиган натижалар ва мукофотлар хажмини бир - бирига боғлаш; - компанияда белгиланган вазифаларни бажариш учун қулай му ҳ ит яратиш; - компания персоналини таъминловчи ички шароитларни яратиш, яъниҳарбир персоналнинг стратегик ролини самарали ижро этиш шароитларини яратиш; - ишни доимий яхшилаш учун энг ил ғ ор тажрибалардан фойдаланиш; - ички раҳбарликни таъминлаш; Д ) Юқоридаги 4 та вазифалар бир неча бор қ айта кўриб чиқилади, чунки янги юзага келадиган ҳолатлар тузатишлар киритишни талаб қилади. Ў тган тажрибалар ва компаниянинг истиқбол мақсадлари ўзгаришлар киритилиши мумкин. Стратегияни муваффақиятли амалга ошириш йўлларини ахтариш доимий ҳисобланади. Стратегияни амалга оширишда баъзи қ исмлари кераксиз бўлиб, уларни ўзгартириш керак бўлади.

Ишлаб чиқарувчи корхоналарда бошқарув усулларнинг туркумланиши ва тавсифланиши Ташкилот менежменти самарадорлигига ёндошув муаммоларнинг хал қилишнингҳархил усулларини кўриб чиқайлик. Р.Майлс самарадорлик муаммосига 5 та йирик ёндашувларни ажратишни таклиф қилди.  Анъанавий макроиқтисодиёт.  Тейлор ва Файол томонидан таклиф қилинган ресурсларни илмий бошқаришнинг Иқтисодий назарияси.  Мэйо ва унинг ўқувчилари ишининг маҳсули бўлмиш инсоний муносабатлар мактаби.  Вудворд тадқиқотида кўрсатилган ижтимоий техник мактаб.  1970 йиллардан бошлаб ривожланган Ташкилий ривожланиш мактаби. (Унинг намоёндаси Майлс ҳисобланади.) Самарадорлик мезонлари муаммосини ечишнинг энг маҳсулдор усулини -бу уларни ташкилот фундаментал характеристикаси ёрдамида тартибга солиш. Бу ерда икки томонлама ютиш амалга оширилади. Ричард Бартон ва Бьер Обель эмпирик равишда Зта ходисани қисмларга бўлиб таҳлил қилишда ва самарадорлик мезонларни 4 та қутбга жойлаштиради: 1. Ички координация механизмлари 2. Стимуллаш процедуралари 3. Ахборот системалари 4. Қарор қабул қилиш структуралари Бу ерда биз априор равишда мумкин бўлган формал комбинацияларни кўплаб сонига дуч келамиз, ўз навбатида, уларнинг сониҳарбир ташкилотнинг специфик характеристикаси ва курилган кўплаб комбинацияларни такрорланишини ҳисобга олган ҳолда камайтириш мумкин.

Шундай қилиб, ташкилот табиати, унинг катталигини ҳисобга олган ҳолда баъзи комбинациялар ўз ўзидан чиқиб кетади. Кичик ташкилотлар, масалан, юқори рақобат бозорида харакат қилган ҳолда, ташқи ахборотга қараганда ички ахборотни юқори даражада ҳисобга олиш имкониятига эга бўлмайди. Бундан ташқари, амалга оширилган танлов унга таалуқли бўлган тартиб таъсиридан холи бўла олмайди. Матрица типидаги ташкилий форма самарадорлиги ички ахборот сифатига қаттиқ боғланган бўлади ва самрадорлик фақатгина агар ташкилот ташқи ахборотни буйсундирган ҳолда ички ахборотдан келиб чиқадиган бўлса, ошиши мумкин. Бошқа томондан, самарадорлик параметрлари деб муаммони хал қилиш сифатини баҳолаш ва система олдига қуйилган мақсадларга эришишга имкон берувчи система фаолиятининг энг муҳим параметрларига айтилади. Кўп функционал системаларни шартларнинг қандайдир ўрнатилган сонида қўллашади. Системани оптималлаштириш учунҳарбир шартдаги система вариантлари самарадорлигини баҳолашади. Бу хусусиятлар биз мақсадга йўналтирилган системалар хатти харакатлари схемасидан ўтганимизда намоён бўлади. Охирги ижтимоий Иқтисодий системалар табиатига кўпроқ мос келади, улар учун хатти харакат фаолиятнинг ташқи формаси холос. Иқтисодий самарадорликни баҳолашда даромад, фойда, зарар, меҳнатунумдорлиги ва хакозо ўлчанади ва оптималлаштирилади. Фирма иши самарадорлиги қуйидаги омилларга боғлиқ:  Мақсадлилик сифати, яъни режалаштирилаётган мақсадларнинг Ташқи муҳит талаби, корхона имконияти ва персонал қизиқишига мос келиши.  Ташкилот аъзоларини белгиланган мақсадларга эришишга ундовчи мотивациялар кучлари ва йўналишлари.  Танланган стратегиянинг қўйилган мақсадларга адекватлиги  Ишлаб чиқаришга жалб қилинаётган ресурслар ҳажми ва сифати

Биринчи 3 та омил ишлаб чиқариш самарадолигининг стратегик аспектини характерлайди, охиргиси эса тактик аспектини характерлайди. Шундай қилиб, корхона ва бошқа ижтимоий - Иқтисодий системалар фаолият самарадорлигини баҳолашда фақат битта метод натижани харажатга нисбатига таяниш уларни сифати бўлишига олиб келувчи стратегик қарорлар қабул қилиш мезонларини менсимаслик ҳисобланади. Юқорида санаб ўтилган чегараланишларни ҳисобга олган ҳолда, биз Иқтисодий Ташкилот менежменти самарадорлиги моделининг 3 та оиласини ажратишимиз мумкин: Мақсадлар олдида концентрация қилинган лидерлар кенг тарқалган. Демак, мақсадлар аниқ ўрнатилган деган сўздан келиб чиқиш керак. Ва нихоят, самарадорликни аниқлаш учун бу йўналишда эришилган прогресс аниқ ў рнатилган ва ўлчаш имкониятига эга бўлиши керак. Назарий тажрибанинг кўрсатишича, хатто фойдани максималлаштириш каби унча қийин бўлмаган мақсадга эришганда ҳам бу гипотезалар билан боғлиқ шунча муаммолар пайдо бўлади.  Аниқ мақсадлар мезонлари асосида курилган моделлар оиласига қарама-қ арши қ илиб системали мезонлар асосида моделлар оиласини қуйиш мумкин, яъни бу мезонлар Иқтисодий Ташкилотга боғланган ҳисобланади, чунки бу моделлар ички бир бутунликни таъминлай олиш ва ўзгарувчи муҳитда яшаб қолишни кафолатлашга имконияти мавжуд. Ички бир бутунлик мезонларига диққатини акцептловчи системали ёндашув мақсадларига қараганда кўпроқ Ташкилот иштирокчилари ўртасидаги муносабатни қўллашга эътибор қаратади: ресурсларнинг ички тақсимоти, иерархик муносабатларни аниқлаш, иштирокчиларнинг ўзаро муносабати қоидасини амалга киритиш бу ерда марказий ўринни эгаллайди ва харажатларни баҳолашдаги деликат муаммоларга олиб келади. Ташкилот фаолияти натижаларини баҳолаш ва Ташкилотларни бир- бирига таққослаш имконини берувчи аниқ Иқтисодий мезонларни танлаш - бу жуда қийин стратегик вазифа.

Хозирги кунда кўплаб корхоналарда Бошқарув объекти ва субъекти фаолиятини тавсифлаш учун бир қанча самарадорлик мезонлари қўлланилади. Бошқариш объекти фаолиятини тавсифлаш учун қуйидаги самарадорлик мезонлари қўлланилади. Умумлаштирувчи мезонлар:  Ресурслар самарадорлиги  Харажатлар самарадорлиги Хусусий мезонлар:  Маҳсулот ишлаб чиқаришга энг кам жонли меҳнатсарфлаш;  Энг кам моддий ресурслар сарфлаш Сифат мезонлари:  Юқори сифатли маҳсулот ишлаб чиқариш  Шартномаларни муддатида бажариш  Ходимларнинг барқарорлиги  Рақобатбардош технологияга эришиш  Хар босқичда сифат назорат қилиш. Бошқариш жараёни самарадорлигини ошириш, берилган мезонлар ёки мезонлар тизимига мувофиқ равишда Бошқарувчи орган томонидан муайян натижага эришиш мақсадида аниқ объектни энг қулай, энг самарали бошқариш усулларини топишдан иборатдир. Бошқариш субъекти фаолиятини тавсифлаш учун қуйидаги самарадорлик мезонлари қўлланилади: - Бошқариш тизимидаги молиявий харажатларни тежаш. - Бошқарув тизимида жонли ва буюмлашган меҳнатни тежаш. - Меҳнатни тежашга бошқарув девонидаги меҳнатни компьютерлаштириш йўли билан эришилади. Ахборот тўплаш ва уни қайта ишлашга бошқарув қарорларини қабул қилиш ва уларни амалга оширишга сарф бўладиган ҳамда бизнес режани тўзишга кетадиган вақтниҳартомонлама қисқартириш, тезкор топшириқларни етказиш муддатини тезлаштириш фаолият натижларини

тезкорлик билан баҳолаш иқтисодий кўрсаткичларни яхшилашга ҳал қилувчи таъсир кўрсатади. Барча омилларни инобатга олган ҳолда ишлаб чиқаришни бошқариш талаб этилади. Чунки бошқарув қарорларини қабул қилишда бир керакли омилни инобатга олмаслик ёки уни умуман унутиб қуйишлик, бошқа муаммоларни келтириб чиқариши мумкин. Бундай жараёнларни келтириб чиқармаса ташкилот бошқарувидаги шахсдан юксак билим, бошқариш санъатини талаб этади. Юқорида кўриб ўтилган стратегик бошқариш вазифаларинингҳарбири доимий таҳлил ва қарорлар қабул қилишни талаб этади: ишни белгиланган йўналишда давом эттириш керакми ёки унга ўзгартиришлар киритиш керакми? Чунки стратегик менежмент доимий ҳаракатдаги жараёндир. 1) бу беш вазифа бир - биридан ажралган ҳолда бўлмай , улар ўзаро узвий боғланган. Масалан, компаниянинг миссияларига боғлиқ масалалар мауйян мақсадлар билан жипс боғланган; 2) бу беш вазифа алоҳида ҳолда амалга оширилмайди; 3) стратегияни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш оғир жараён ҳисобланади ва менежерлардан турли хил харакатларни талаб қилади; 4) стратегик менежментга доимий етарли эътибор бериш стратегияни такомиллаштириш зарурияти ва уни амалга ошириш усулларини янгилаш стратегиянинг сифати, самарадорлигини ошириш учунҳарбир ходимдан талаб қилинади. Стратегик бошқарувнинг асосий босқичлари қуйидагилардан иборат: 1. Бизнессоҳасини аниқлаш ва фирманинг асосий мақсадини ишлаб чиқиш. 2. Фирманинг асл мақсадини ало ҳ ида узоқ муддатли ва қисқа муддатли фаолият мақсадларига айлантириш. 3. Фаолият мақсадларига эришиш стратегиясини белгилаш. 4. Стратегияни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш

5. Фаолиятни ба ҳ олаш, вазиятни кузатиб бориш ва унга тузатишлар киритиш. Бу босқичлар ўртасидаги ўзаро боғлиқлик расмда кўрсатилган. расм. Корхона бошқаруви жараёни Корхона нинг ижрочи директори стратегия бўйича энг таъсирли ва жавобгар менежер бўлиб ҳисобланади. Асосий директор лавозими вазифаларини қўювчи функцияларни бажаришни кўзда тутади. У мақсадларни белгилайди, стратегияни, уни бажариш йўлларини ишлаб чиқади. Ишлаб чиқариш, маркетинг, молия, кадрлар ва бошқа функциялар бўйича вице - президентлар ҳам стратегия ишлаб чиқадилар ва уни амалга ошириш бўйича жавобгар ҳисобланадилар. Ҳ ар бир менежер ўзининг жавобгарлик соҳа си бўйича стратегияни ишлаб чиқиш ва унинг бажарилишини кузатиб боради. Диверсификацияли компанияларда бир неча тармоқларда бошқарув талаб этилиб, стратегия бўйича менежерларнинг 4 даражаси мавжуд бўлади: - ижрочи директор ёки юқори бошқарув по ғ онаси раҳбари; - ало ҳ ида корхоналарнинг фойда ва зарарлари учун жавобгар менежерлар; - муайян ишлаб чиқариш бўлинмаси бўйича функционал менежерлар; - асосий оператив бўлинмалар ва регионал бўлимлар менежерлари;1-бос қ ич 2-бос қ ич 3-бос қ ич 4-бос қ ич 5-бос қ ич Зарурат бўлганда қ айта кўриб чи қ иш Зарурат бўлганда қайта кўриб чиқиш Яхшиланиш Яхшиланиш Зарурат бўлганда 1-4-бос қ ичларга қ айтиш

Хусусий компаниялар ва корхоналарда одатда стратегия бўйича битта ёки иккита менежер мавжуд бўлади. Бугунги кундаги мураккаб ва тез ўзгарувчан вазиятда рақобатлашиш учун фирма стратегияни ишлаб чиқишни бошқарувчиларни - стратегик менежерларни аниқлаб олиши лозим. Уларнинг вазифаси - бутун ташкилот фаолиятининг маълум бир йўналишда боришини таъминлашдир (улар кўпинча комплекс менежерлар деб аталади). Улар бизнеснинг айрим функцияларининг (ходимлар, таъминот, ишлаб чиқариш, савдо, мижозларга хизмат кўрсатиш, ҳисоб) бажарилишини таъминлайдиган функционал менежерлардан фарқ қилади ва бутун ташкилотни стратегик жи ҳ атдан бошқариб, компанияда ўзига хос ўрин эгаллайди. Э.Враппнинг фикрича (Чикаго университети), энг омадли стратегик менежерлар қуйидаги хислатларга эга бўлиши керак: - кўп нарсадан яхши хабардор бўлишлари, - ўз вақти ва энергиясини бошқара олишлари, -яхши сиёсатчи бўлишлари (консенсус топа олишлари), -экспертларга ўхшаб «бир нарсага ёпишиб олмасликлари», -дастурни хусусий йўналишларда илгари сура олишлари лозим. Кўп нарсадан хабардор бўлиш бошқарувнинг турли поғоналарида кенг кўламли бошқарув қарорларини қабул қила олишга имкон беради. Менежерлар ташкилотнинг турли қисмларида ахборот манбалари тармоғини ташкил қилишлари керак, бу уларга оператив воқеликдан хабардор бўлиб туришга имкон беради. Улар ўз вақти ва энергиясини турли ишлар, қарорлар ва муаммолар ўртасида тў ғ ри тақсимлай олишлари керак. Улар қачон жавобгарликни тақсимлаш кераклиги, қайси пайтда эса хусусий муаммоларга аралашиш кераклигини билишлари лозим. Яхши сиёсатчи ўз фикрлари асосида консенсус топа олиш санъатини эгаллаган бўлиши, уларни ўз обрўси билан илгари суриш учун босим

кўрсатмаслиги керак. У диктатор эмас, балки коалициянинг аъзоси ёки раҳбари сифатида иш тутиши лозим. Ўзгарувчан дунё стратегик менежердан мослашувчанликни талаб қилади. У ман ё врларга ва вужудга келган вазиятга мослашишга тайёр туриши керак. Бу эса фирма маълум бир мақсадларсиз иш тутса - да, бироқ уларни ўзгартиришга тайёр туриши кераклигини англатади. Корхонада с тратегик режалаштириш б ў лимининг роли ва вазифалари ахборотлар т ў плаш ва уларни ишлаш, стратегияниҳарйили қ айта к ў риб чи қ иш тизимини яратиш ва келажакда уни бош қ аришдан иборат б ў лади. Директорлар кенгаши м уҳ им стратегик йуналишларни к ў риб чи қ ади ва ю қ ори бош қ арув тизими тавсия этган стратегик режаларни расмий жи ҳ атдан тасди қ лайди. Мана шу маросим давомида кенгаш охир-о қ ибатда қ абул килинган стратегия учун жавобгар б ў лади. Директорлар кенгашининг вазифаси - бу барча корхоналар етарли даражада та ҳ лил қ илиб ва к ў риб чи қ илганлигига ҳ амда таклиф этилган стратегик чора- тадбирлар мавжуд вариантлардан энг яхшиси эканлигига ишонч ҳ осил қ илишдан иборатдир. Корхонада узоқ муддатли режалаштиришнинг афзалликлари: 1. Ишни ташкил этишни стратегиянинг «биз нима қ илиш учун харакат килаяпмиз ва нимага эришяпмиз?» деган асосий аспектга йуналтирилганлигини таъминлаш; 2. Вужудга келаётган ў згаришлар, янги имкониятлар ва та ҳ дид солаётган тенденцияларга менежерларнинг янада ани қ реакция к ў рсатиш зарурияти; 3. Капитал қў йилмалар ва персонал сонини кенгайтиришнинг му қ обил вариантларини ба ҳ олаш, яъни ресурсларни стратегик асосланган ва ю қ ори рентабелли лойи ҳ аларга о қ илона й ў налтириш имконияти; 4. Бош қ аришнинг барча даражалари раҳбарларини қ арорларини бирлаштириш имконияти;

5. Фаол раҳбарликка яхши имкониятлар яратадиган ва ў згаришларга пассив реакция к ў рсатиш тенденцияларига қ аршилик қ иладиган му ҳ итни яратиш.

Бошқарув усуллари самарадорлигини бошқаришдаги зарурати ва ўрни . Бошқарув адабиётларида иқтисодчилар бошқарув усуллари самарадорлигининг қуйидаги аспектларини ажратади: 1. Ички самарадорлик - корхонанинг ички имкониятларидан фойдаланиш ёки ички ресурслар (харажатлар ва капитал)ни бошқариш нуқтаи назаридан самарадорлик. 2. Ташқи самарадорлик - корхонанинг ташқи имкониятидан фойдаланиш нуқтаи назаридан самарадорлик. 3. Умумий самарадорлик - ички ва ташқи самарадорлик композицияси сифатидаги самарадорлик. 4. Бозор самарадорлиги - истеъмолчилар талаби уларнинг қондиришнинг альтернатив йўлларига қараганда қанчалик тўлиқ қондирилаётганини билдиради. 5. Идеал самарадорлик - менежмент ташкилий структурасини оптимизация қилиш бўйича қанчалик кўп ҳаракат қилмасин бу турдаги самарадорликка ҳеч қандай шароитда эришиб бўлмайди. Мақсадли ёки стратегик самарадорлик ташкилот мақсадларига эришиш нуқтасини акс эттиради. Харажатли, ёки тактик самарадорлик ташкилот ишлаб чиқариш фаолияти натижасида ресурсларнинг қайта шаклланиш усулларининг иқтисодлилигини акс эттиради. Иқтисодиётнинг глобал самарадорлиги - микродаражадаги корхонанинг иқтисодий системада фаолият олиб бориши усулларининг натижаси. Ташкилот самарадорлигининг бу кўринишидан ташқари, ташкилот инвестицион лойиҳалари самарадорлигининг локал кўринишлари мавжуд. Корхона ўз мақсадларига эришиш муваффақияти мезони кейинги модификацияси бўлиб унинг реал активлари, яъни ўз капитали ўсиши темпи максимизациясидир. Шу билан бирга моделга акционер капиталнинг бозор ва балансли қиймати - «баҳолаш нормасига» чегараланиш киритилади.

Суратида-акционер капиталининг биржа киймати, махражида - баланс баҳоси бўйича ўз капитали қиймати жойлашган. Агар мазкур муносабат жуда кичик бўлса, корпорациями «агрессор» фирмага қўшилиши ёки ютилишини билдирувчи сигнал бўлиб хизмат килади. Ташкилотнинг ички самарадорлигини ўрганишда сўзсиз,ҳарбир таклиф қилинаётган таҳлил 1-ўринга ташкилотнинг ўзгаришлар омилларини танлаш жараёнида унинг хаётийлигини таъминловчи ва самарадорлик омилларини аниқловчи структура элементлари қўйилиши керак. Бу моделда ташкилот кўплаб ўзаро боғланган элементлардан ташкил топган системани акс эттиради. Бу элементлардан бир қисми унинг формал томонини, қолган қисми ноформал томонини акс эттиради. Формал ташкилий структура доирасидаги ёлланма ишчилар структуранинг ноформал томонини, бошқача айтганда, ноформал системани акс эттиради. Системалар сифатидаги самарали бошқариш факат самарали бошқариш системалари мавжуд бўлгандагина мумкин бўлади. Бошқарув ситемаларининг бир вақтда фаолият олиб бориши ташкилотни бошқаришнинг самарали системаси даражасини (S) персоналии бошқаришнинг самарадорлиги даражаси (S H ) ва Ташкилий-техник воситаларни бошқаришнинг самарадорлиги даражасидан (Sj) композицион боғликликка олиб келади. Корхонани бошқаришнинг умумий системасини ташкил этувчилари боғлиқлиги қуйидаги формула билан тасвирланиши мумкин: S = S H * St Ички самарадорликнинг ялпи меҳнат унумдорлигига боғлиқлигини ҳисобга олган ҳолда замонавий компанияларда қўлланилувчи бошқарув системаси самарадорлиги даражасини шартли баҳолашни амалга ошириш мумкин (эътиборга олиш лозимки, қўлланилувчи бошқарув системаси самарадорлиги даражаси бутун ташкилот ички самарадорлигининг мос келувчи даражасини аниқ лайди). Шундай килиб, агар бошқарув системаси

самарадорлиги даражаси унинг доирасидаги ялпи унумдорликни акс эттирар экан, ёки S-С, уни формуладан қуйидаги келиб чиқади: С=И*(-Т) Бу ерда, С-ялпи меҳнат унумдорлиги даражаси; И-индивидуал меҳнат унумдорлиги даражаси; Т-ташкилий-техник воситалар унумдорлиги даражаси; ва S=Sн* S *: Sh-И, ва St-Т. Ташкилот менежменти самарадорлиги муаммосини ўрганишнинг бошқача ёндашуви ҳам мавжуд. Бу ёндашувни қуйидагича талқин қилиш мумкин: Ташқи самарадорлик * ички самарадорлик * ривожланишдаги одамлар доимий юқори натижа Бу ёндашувга кўра ташкилот ички самарадорлиги бу ресурсларни бошқаришдир. Ресурслар деганда харажат ва капиталнинг боғланиши тушунилади. Шу билан бирга иқтисодиёт тор маънода ресурслардан рационал фойдаланиш мазмунини касб этади. Иқтисодиёт бизнесменларга ўзларининг зарар фойдаларини ҳисоблаш, баланс ҳисобларини тўзишга ёрдам беради. Кенг маънода эса у даромадни қайта ишлаб чиқариш жараёнлари, шунингдек маркетинг ва ривожланиш функцияларининг баъзи аспектларини ўзида мужассам қилади. Бошланғич позиция сифатида фойдалилик диаграммасини кўриб чиқамиз. чизма. Фойдалилик диаграммаси Диаграммада нуқта сифатида кўрсатилган вазиятда рентабеллик қониқарли эмас, ва маълум маънода капитал асос мавжуд эмас. Бундай нарх

вазиятда энг самарали хатти-харакат ресурслар базаси билан анъанавий иш олиб боришдир. График бўйича чапга кучиш нархларнинг тушиши ва рақобатбардошликнинг ошишини акс эттиради. Хатти-харакатнинг бундай типи одатда саноат корхоналарига хос ва маълум маънода хизмат кўрсатиш соҳасига ҳам хос. Консалтинг фирма таклиф қилган хизматига яраша хақ ололмагандан сўнг харажатлар структурасини ўзгартиришга ва рақобатбардошликни ошириш учун нархларни тушуришга мажбур бўлади. Маълум маънода паст рақобатбардошлик кризис сари етаклайди. Кризис давридаги хатти-харакат реактив ҳисобланади, яъниҳарбир чора компания яшаши учун зарур бўлиб қолгандагина қўлланилади. Корхона агар бу вазиятдан чиқиб кетмаса ривожлана олмайди. Бозорда у қисқа муддатли ёки ўзок муддатли бўладими янги таклифни киритиш йўли билан вазиятдан чиқиб кетишни тахмин қилиш реал эмас. Ресурслар ва уларни бошқаришнинг 2 та асосий ҳисобланган жараёнини алоҳида ажратиб кўрсатиш мумкин: 1. Ресурсларни структурали тартибга солиш харажат ва капитал структурасини қисқартириш шаклида фаолият хажмини пасайтиришни англатади, бу эса таклиф қилиш имкониятини, ва бозордаги улушини камайтиради. Ташкилот ишлаб чиқариш қуввати ва унинг бозордаги улушига ҳар қандай вазиятда ва кўп томонлама таъсир ўтказиши мумкин 2. Ресурсларни доимий тартибга солиш аниқ ишни бажариш учун йўналтирилган ресурслардан фойдаланишнинг оператив назоратини билдиради. Ўзок вақт давомидаги вазиятга ресурсларни мослаштиришдаги кечикиш қатъий чораларни қўллашни талаб қилиши мумкин. структурали чораларни қўллаш шарт эмас. Сўзсиз, бу корхона меҳнатунумдорлигига таъсир кўрсатади. Тажриба кўрсатишича, ўсиб борувчи талаб даврида унумдорликни ошириш муаммосига эътиборсизлик юзага келади. Айниқса бу давлат сектори ва шу талабга эга бўлган бошқа ташкилотларга таалуқли. Корхонада фаолият натижалари учун маъсулият делигирования қилиш, яъни номарказлаштириш,

жиддий камчиликка эга, яъни ишлаб чиқариш нинг махсуслашувини пасайтиради. Даромадларнинг харажатлардан устун келиши ҳолатлари яққол кўрина бошлайди. Миқдорий ўлчаш имконини бермайдиган ресурсларни бошқариш аспекти - волюнтаризм (эркин хохиш кучига ургу берувчи фалсафий мактаб) устунлигидир, яъни у тадбиркорга йирик ишлаб чиқариш плюслари бу хали ҳаммаси эмаслигини такрор-такрор исботлаб беради. Технократ эса буни тушуна олмайди, чунки мантиқий рационаллик йирик ишлаб чиқаришдан фойда олиш мумкин бўлган жойда фаолиятни тақсимлашнинг камчиликларини осонгина исботлаб беради. Хозирда харажат ва даромадларни бир вақтда ҳисобини юритиш унинг оддий рационалликка қарама-қарши эканлигига қарамай кенг тарқалмоқда. Дюпон диаграммаси эскириб қолганига қарамасдан, у даромад, харажат ва капиталнинг ўзаро муносабатлари фойда олишга таъсири хақида яхши тасаввур ҳосил қилади. Аммо бу диаграмма фаолиятнинг ҳамма турларига ҳам тўғри келавермайди, чунки у эскириб қолган билимлар асосида яратилган. Бу модел билимларнинг ўсиб борувчи аҳамиятини ҳисобга олмайди ва шунинг учун бу модел фақат капиталдан келадиган фойда мувафаққиятини белгилайди деб ҳисобловчи корхоналар учун қўлланилиши мумкин. Диаграмма Дюпон томонидан бюджет ва ҳисоб-китоб системасини яратиш муносабатини ишлаб чиқилган. Корхона мақсади – капиталдан фойда олиш. расмнинг юқори қисмида сотиш қиймати ва сотилган товарлар харажати келтирилган. Ўз навбатида, бу икки катталик, масалан, сотилган товар миқдори ва бирлик сотилган маҳсулотдан фойдага бўлиниши мумкин. Сотилган товарларга харажатлар кўплаб усуллар билан бўлиниши мумкин. Аммо бу ерда 3- расм. Дюпон диаграммаси (Даромад харажат, капитал) фақат сотиб олишни ташкил қилувчи қўшимча қийматга урғу берилмоқда. Бу диаграммада рентабеллик ва капиталнинг айланиш тезлиги ишлатилган. Қисқа қилиб уни қуйидагича изоҳлаш мумкин: фаолият рентабеллигидан паст фоиз даражасида олинган ташқи капитал ҳисобига

молиялаштириш шахсий капиталда фойданинг сезиларли ўсишига олиб келади. Заём (қарз) орқали молиялаштиришни қисқартириш билан боғлиқ фаолият парадоксал самарага олиб келади: шахсий капиталда фойда камаяди. Ресурслар орқали компанияни бошқаришни хохловчи лидер у доимий рационализация ёки экстраординар вақтинчалик чора бўлишидан катьий назар структурани ривожлантириши лозим. Дюпон диаграммасининг кўплаб кўринишлари мавжуд. Мазкур ҳолатда у харажат ва даромадлар анализининг умумий кўриниши эди. Қуйида рақобатчиларга нисбатан ресурсларни бошқаришни баҳолаш учун нисбий харажатлар бўйича корхона ҳолатини тадқиқ қилишга доир мисол келтирилган Иқтисодиётда бошқарув тизими самарадорлигини тавсифловчи кўплаб кўрсаткичлар қўлланилади.ҳар бири албатта бошқарувнинг турли томонларини тавсифлаш ва таҳлил қилиш учун тадбиқ қилинади ва объектив баҳолаш имконини беради. Бошқарув тизими самарадорлигини тавсифловчи қуйидаги кўрсаткичлар қўлланилади. Дюпон диаграммаси Бошқарув мехнати самарадорлиги кўрсаткичи қуйидагича ҳисобланади: J бс = (С1/БХ1)/(С0/БХ0) Бу ерда: J бс-Бошқарув самарадорлиги индекси Со ва С i - базис ва жорий даврлардаги Бошқарув харажатлари БХо ва БХ1 - базис ва жорий даврлардаги Бошқарув харажатлари Меҳнатунумдорлигини ошириш эвазига тежалган Бошқарув харажатлари кўрсаткичи қуйидагича ҳисобланади: ИТму= J му/ J бх Бу ерда: J му – меҳнат унумдорлиги индекси J бх - бошқарув харажатлари индекси

Фойданинг қўшимча усиши асосида бошқарув ходимининг Иқтисодий самарадорлиги (БХис) қуйидагича аниқ ланади: БХис = ИИТф/БХ Буерда: ИИТф - фойданинг кушимча усиши эвазига эришилган йиллик Иқтисодий тежамкорлик; БХ - йиллик бошқарув харажатлари Механизациялаш ва автоматлаштириш туфайли бошқарув девони таркибини такомиллаштириш корхона фаолиятини яхшилашнинг муҳим йўналишларидан ҳисобланади. Шу нуқтаи назардан бошқарув самарадорлигини, хусусан бошқарув девони таркибини такомиллаштириш эвазига тежалган харажатни аниқлаш катта аҳамиятга эга. Бошқарув девони таркибини такомиллаштириш эвазига тежалган бошқарув харажати кўрсаткичи қуйидагича аниқланади: ТХшкх= {((ИВФ1+ИВФ2)-1)*ХС}*ИХ1 Бу ерда: ТХшкх - шартли қисқарган ходимлар эвазига тежалган харажат ИВФ1 ва ИВФ2 - бошқаришни такомиллаштирилмаган ва такомиллаштиришдан сўнгги битта ходимга тўғри келган иш вақти фонди (соат ҳисобида). ХС - бошқаришни такомиллаштиргунгача бўлган битта ходимларнинг сони (киши ҳисобида). ИХ - битта ходимга тўғри келган йиллик ўртача иш хақи. Унумсиз иш вақтининг камайиши ва унумсиз бошқарув харажатларининг I пасайиши эвазига олинган тежам (Туивк) қуйидагича ҳисобланади: Т уивк = (Уивк Ухс ИВФ)*ОСк Бу ерда: Уивк - иш куни давомида унумсиз иш вақти ва унумсиз бошқарув харажатларининг камайиши (соат ҳисобида). Ухс - унумсиз иш вақтини

камайтирган ходимлар сони (киши ҳисобида). ИВФ - бошқарув ходимининг йиллик иш вақти фонди (кун ҳисобида). ОСк - бошқарув ходими бир иш соатининг ўртача йиллик қиймати (Сўм ҳисобида). Бошқарув тизими самарадорлигини тавсифлаш учун умумлаштирувчи ва бир қатор хусусий кўрсаткичлар қўлланилади: БТС = БХ*100/(АФ*К+ОФ*К2) Бу ерда: БТС - бошқариш тизими самарадорлиги БХ - йиллик бошқарув харажатлари АФ - асосий ишлаб чиқариш фондлари (актив) ОФ - айланма фондлар К1 ва К2 - ишлаб чиқаришни кооперативлаштириш ва концентрациялаш даражалари: К1 = D nik / dtk Буерда: К1 - кооперативлаштириш коэффициенти. d nik - мазкур корхона маҳсулоти қийматидаги кооперативлашган ярим фабрикатлар салмоғи. dtk - таққосланаётган корхонанинг умумий таннархидаги кооперативлашган маҳсулот салмоғи. К2 = АФмк/АФтк Буерда: К2 - концентрациялаш даражаси. АФмк -мазкур корхонанинг асосий фондлари қиймати. АФтк - таққослаш базаси қилиб шартли қабул қилинган корхонанинг асосий фондлари қиймати. Юқорида таъкидлаганидек, бошқарилаётган объект, яъни корхона ишлаб чиқариш самарадорлиги унинг соф маҳсулотига асосланиб ҳисобланган меҳнатунумдорлиги даражаси билан ифодаланади, яъни: ИЧС = (СМ/Т)* 100 Бу ерда:

ИЧС - ишлаб чиқариш самарадорлиги. СМ - корхонанинг соф маҳсулоти. Т - корхонада банд бўлган ходимларнинг ўртача сони. Бошқариш тизими самарадорлиги кўрсаткичи: К БТС = БТС/ИЧС Шундай килиб, К БТС қанчалик кичик бўлса, шунчалик бошқариш тизими самарадорлиги юқори бўлади, чунки, бошқариш учун харажат даражаси кам бўлиб, шунчалик ишлаб чиқариш тежамли ва мақсадга мувофик бошқариладиган бўлади. Рентабеллик коэффициентлари корхонанинг фаолияти қанчалик даромадлилигини кўрсатади. Бу кўрсаткичлар молиявий ҳисоботдан ички ва ташқи фойдаланувчилар учун қизиқарли бўлиб, компания ресурсларидан фойдаланиш самарадорлигини, шунингдек инвестицион жозибадорликни белгилайди. У ёки бу корхона фаолиятига жойлаштирилган сармояларнинг рентабеллигини тавсифловчи асосий кўрсаткичлар сирасига қарз ва хусусий сармоянинг рентабеллиги киради. Бу кўрсаткичларнинг иқтисодий талқини қуйидагича: карз (хусусий) сармоянинг бир сўмига неча сўм фойда тўғри келади? (ҳисоблаб чиқиш чоғида балансдаги ёки соф фойдадан фойдаланиш мумкин). Майдоннинг вақт жиҳатидан рентабеллигини таҳлил килаётиб, бу кўрсаткичларнинг асосли хулосаларини шакллантириш учун аҳамиятли уч муҳим хусусиятни эътиборга олмоқ зарур. Биринчи хусусият корхона фаолиятининг вақт жиҳати билан боғлик. Чунончи, маҳсулотни сотиш рентабеллигининг коэффициенти ҳисобот даврдаги ишларнинг натижадорлиги билан белгиланади: у ўзок муддатли инвестицияларнинг эҳтимол туғилган ва режалаштирилган самарасини акс эттирмайди. Агар корхона катта инвестициялар талаб килувчи янги истиқболли технологиялар ва маҳсулот турларига ўтса рентабеллик кўрсаткичлари вақтинча пасайиши мумкин.

Иккинчи хусусият хавф-хатар муаммоси билан белгиланади, Жуда дадил лойихалар гоҳида ғоят юқори фойда келтириши мумкин. Учинчи хусусият баҳолаш муаммоси билан боғлик. Жумладан, хусусий сармоянинг рентабеллиги кўрсаткичининг сурати ва махражи турли харид кобилиятидаги пул бирликларида ифодаланган. Кўрсаткич сурати, яъни фойда ўсиб боради, у асосан ўтган даврдаги фаолият натижаларини ҳамда товарлар ва хизматлар баҳосининг шаклланган даражасини акс эттиради. Кўрсаткич махражи, яъни хусусий сармоянинг бир неча йиллар мобайнида маблағларни акс эттиради. У дафтардаги (ҳисоб) баҳолаш билан ифодаланган бўлиб, жорий баҳодан ғоят кескин фарқ қилиши мумкин. Бинобарин, хусусий сармоянинг рентабеллиги коэффициентининг юқори қиймати корхонага инвестицияланган сармоянинг юксак самарадорлигига ҳамиша ҳам тенг қийматда бўлавермайди. Молиявий хусусиятга эга қарорларни қабул қилиш чоғида, бинобарин, бу кўрсаткични назарда тутиш зарур, бироқ корхонанинг бозор нархи (бозор сармоялашуви)ни ҳам эътиборга олмоқ лозим. Рентабеллик кўрсаткичлари молиявий натижалар ва корхона фаолияти самарадорлигининг нисбий тавсифномалари ҳисобланади, чунки корхона даромадлилигини (ялпи ва соф фойдалар бўйича)ҳаржиҳатдан таърифлайди. Рентабеллик кўрсаткичлари - корхона молиявий ҳолатини киёсий таҳлиллаш ва баҳолашнинг мажбурий элементлари ҳисобланувчи корхона фойдаси ва даромадини шакллантириш омилий муҳитининг муҳим тавсифномасидир. Рентабелликнинг асосий кўрсаткичларини қуйидаги гуруҳларга бирлаштириш мумкинки, уларнинг ҳисоб-китоби: ♦ Фойда (даромад); ♦ Ишлаб чиқариш активлари; ♦ Накд пул маблағлари оқими асосида амалга оширилади. Биринчи гурух фойда (даромад) кўрсаткичлари бўйича рентабеллик (даромадлилик) даражаларини ҳисоблаш асосида шакллантирилади: [Сотишдан фойда/сотувлар хажми]; [ялпи фойда/сотувлар хажми]; [солиққа

тортиладиган фойда/сотувлар хажми]; [соф фойда/сотувлар хажми] Мазкур кўрсаткичлар ўзининг мантикий ўзвийлигида маҳсулотнинг фойдалилиги (даромадлилиги)ни тавсифлайди. Кўрсаткичларнинг иккинчи гуруҳи булакланган маблағларнинг: барча ишлаб активлари (жамгармалар еки асосий воситалар); акциядорлик (хусусий) сармояси; инвестицияланган сармоя (хусусий маблағлар + узок муддатли мажбуриятлар) миқдор ва хусусият ўзгаришларига боғлик ҳолда рентабеллик даражаларини ҳисоблаб чиқиш асосида шакллантирилади. [Соф фойда/ ишлаб чиқариш активлари]; [Соф фойда/ акциядорлик сармояси], [Соф фойда/ инвестицияланган сармоя] Бу кўрсаткичлар бўйича рентабеллик даражаларининг мос тушмаслиги корхона томонидан узок муддатли кредитлар ва бошқа заем маблағлари даромадлилигини ошириш учун молиявий омиллардан фойдаланиш даражасини тавсифлайди. Қуйидаги моделни кўриб чиқамиз: (Соф фойда / ишлаб чиқариш активлари) = (Соф фойда/сотувлар хажми) * (сотувлар хажми/ ишлаб чиқариш активлари) Фондлар сотувлар фонд рентабеллиги = рентабеллиги * самарадорлик Бу боғлиқлик муҳим Иқтисодий маънога эга ва рентабелликни ошириш йўлларини белгилайди: сотувларнинг паст рентабеллиги ҳолатида ишлаб чиқариш активларининг айланувчанлигини тезлаштириш зарур. Хусусий (акциядорлик) сармоясининг рентабеллиги маҳсулот рентабеллиги даражаси ўзгаришларига активларнинг айланиш тезлиги ва активлар билан хусусий сармоянинг нисбатлари тезлигига боғлиқлиги кўринишида рентабеллик моделини ҳам шундай тузиш мумкин: (Соф фойда/хусусий сармоя) = (соф фойда/сотувлар хажми) *(сотувлар хажми/активлар) * (активлар/хусусий сармоя). Бу боғликдан куринадики, бошқа тенг шароитларда хусусий (акциядорлик) сармоясининг

самараси умумий сармоя таркибида заем маблағларининг ортишига қараб ошиб боради. СХ / (АВ + Ай.Маб.) = (СХ/Т) / (АВ/Т + Ай.Маб./Т) = (Танн/Т)/ (АВ/Т+Танн/Т); Бу ерда: СХ - сотувлар хажми АВ - асосий воситаларнинг давр мобайнидаги ўртача қолдиғи Ай.Маб. - айланиш маблағларининг давр мобайнидаги ўртача қолдиғи Т - сотишдан соф тушум Танн. - маҳсулот таннархи Мазкур модел қуйидаги хулосани чиқариш имконини беради: маҳсулотнинг фойдалилиги қанчалик юқори бўлса, жамғармаларнинг рентабеллиги шунчалик юқори; асосий жамғармаларнинг фонд самарадорлиги қанчалик юқори бўлса ва ёлланма маблағлар айланишининг тезлиги шунчалик юқори бўлади. Айрим омилларнинг рентабеллик даражасига таъсирининг сонли баҳоланиши занжирли ўрин алмаштиришлар усули ёки омилий таъсирларни баҳолашнинг интеграл усули бўйича белгиланади. Келтирилган ҳисоб китоблар фақат фойдали фаолият юритилганида, яъни баланс фойдаси мусбат бўлгандагина маъно касб этиши тўғрисида эслатиш муҳимдир. Кўрсаткичларнинг учинчи гуруҳи пул маблағларининг соф оқиб келиши юзасида ҳисоблаб чиқилади: (Пул маблағларининг соф оқиб келиши) / (сотувлар хажми; активлар: хусусий сармоя...) Бу кўрсаткичлар корхонанинг кредиторлар, заемчилар ва акциядорлар олдидаги мажбуриятларини нақд пул маблағлари билан бажариш имконияти тўғрисида тасаввур беради. Пул накдинаси асосида ҳисоблаб чиқилган рентабеллик корхона фаолиятининг Хақиқий манзарасини энг кўп даражада реал акс эттиради, чунки пул оқимлари билан операциялар ишлаб чиқариш

интенсив гуруҳи ва корхона «соғлом» молиявий аҳволининг муҳим белгиси ҳисобланади. Дюпон формуласи бўйича ҳисобот даврида хусусий сармоя бирлигига олинган фойда миқдорларига энг кўп таъсир кўрсатган омилларни аниқлаб олиши мумкин. Тулароқ таҳлил қилиш учун қуйидаги омиллар харакатини харакатда тадқиқ этиш зарур:  Сотилган маҳсулот пул бирлигига тўғри келадиган фойданинг купайиши;  Активлардан самаралироқ фойдаланиш;  Сармоя молиявий таркибининг ўзгаришлари.  Ўтказилган ҳисоб-китобни таҳлиллаш асосида:  Сотувлар рентабеллигини ошириш;  Активларнинг айланувчанлиги тезлигини ошириш; Активлар рентабеллигини ошириш хусусида тегишли қарорлар қабул қилиш мумкин.

Хулоса Хулоса қилиб шуни такидлашимиз мумкинки и жтимоий-иқтисодий муаммоларни ечишдаги энг маъқул усул ўзини таъминлай олиш йўлларини қўллашдир. М енежер бозор муносабатларида хўжалик механизмини ижтимоий, иқтисодий ва рағбатлантирувчи омилларини, меҳнат жамоаси тавсифини, куч ва малака воситаларини қўллаш ва такомиллаштиришнинг сир-асрорларини тула узлаштириб олсагина бошқарув фаолиятининг самарадорлиги ва натижаларини таъминлаш муҳити яратилади. Иқтисодий ислоҳотлар натижасида ҳудуддаги барча ишлаб чиқариш корхоналар технологик жиҳатдан янгилаётгани ва таркибий ўзгаришлар юз бераётгани ҳозирги кунда ўз исботини топмоқда. Жумладан ҳудудий йирик ишлаб чиқарувчи корхоналар муҳим ўрин эгаллаб ялпи ҳудуд маҳсулотига салмоқли ҳисса қўшиб келишмоқда. Аммо мамлакатнинг барча йирик корхоналари қаторида ҳудудий корхоналари ҳам замон талабларига мос равишда корпоратив бошқарув услубларини тадбиқ этишда ва такомиллаштиришда бир қатор ташкилий-ҳуқуқий ва иқтисодий-молиявий қийинчиликларга дуч келишмоқда. Бу шароитда корхоналардаги мавжуд иқтисодий ва ташкилий ҳолатдан келиб чиқиб бошқарув ҳолатини таҳлил этиш ва услубларини такомиллаштириш йўлида муаммоларни бартараф этиш муҳим аҳамият касб этади.

Похожие

Молиявий менжментнинг услубий асослари

Агросаноат мажмуаси тармоқлари учун ишлаб чиқариш воситалари ишлаб чиқарувчи соҳа

Бошқарув ҳисобининг назарий асослари

Бошқарув ҳисобининг концептуал асослари

Инвестиция лойиҳаларини молиявий-иқтисодий баҳолашнинг услубий асослари