Қимматли қоғозларга йўналтирилган инвестицияларнинг даромадлилик ва самарадорлик даражасини ҳисоблаш усуллари

Қимматли қоғозларга йўналтирилган инвестицияларнинг даромадлилик ва самарадорлик даражасини ҳисоблаш усуллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

725.5 KB

Қимматли қоғозларга йўналтирилган инвестицияларнинг даромадлилик ва самарадорлик даражасини ҳисоблаш усуллари РЕЖА: 1. Молиявий инструментлар ва уларни шакллари. 2. Қийматни келтириш формуласига асосан фиксирланган даромадли иструментларни бахолаш. 3. Тахлилни асосий қуроллари:Купонсиз облигациялар. 4. Купонли облигациялар: жорий даромади ва уни қайтаришдаги даромадлилик . 5. Облигацияни бахолашнинг биринчи тартиби: номиналли облигация. 6. О блигация бахолашни 2- чи тартиби: мукофотли облигация. 7. О блигация бахолашни 3- ЧИ ТАРТИБИ: дисконтли облигация. 8. Купонли даромадга таъсирэтувчи омиллар. 9. Солиқ юки ва дефольт рискини таъсири. 10. Вакт омилини таъсири. 11. Фоиз ставкасини таъсири . 12. Оддий акцияни бахолаш 13. Акцияни бахолаш: девидендларни дисконтлаш усули 14. Акцияни бахолаш: соф фойда ва инвестицион имкниятлар 15. Акцияни Р/Е: ёрдамида бахолаш:иккинчи ёндашув

1.Молиявий инструментлар ва уларни шакллари. Бугунги кунда, жамиятдаги ишлаб чиқариш кучларининг ривожланиши қимматли қоғозлар бозорига муносабатни қайта кўриб чиқишни талаб қилаётган бир шароитларда ушбу тоифанинг долзарблиги кескин ўсди, чунки айнан қимматли қоғозлар кўп жиҳатдан қийматнинг қайтиш ҳаракати самарадорлигини ошириш, мулкчилик шаклини алмаштириш, унинг хусусий мулк қилиб бериш, бозор муносабатларини ривожлантириш муаммоларини ҳал этиш томон йўл очиб беради . Қимматли қоғозларнинг иқтисодий моҳиятини очиб бериш учун эса бу қоғозларнинг ҳужжат уларсиз қимматли қоғозлар мақомига даъво қила олмайдиган хусусиятларини ҳисобга олиш зарур. Иқтисодий тоифа сифатида қимматли қоғозлар:  ишлаб чиқариш муносабатлари субъеклари ўртасида тақсимлаш ва қайта тақсимлаш жараёнлари борасида реал иқтисодий муносабатларни акс эттиради;  маблағ жалб қилиш ва қайта тўлаш воситаси сифатида иштирок этади;  кредит ёки мулкчилик муносабатларини акс эттиради;  ўз эгасига маълум бир даромад келтириш қобилиятига эга бўлади. Қимматли қоғозлар бозорда бир пайтнинг ўзида бозор айланмаси объекти ва инвестициялар йўналишларидан бири ҳисобланади деб таъкидлаш мумкин, чунки улар мулкий ва бошқа ҳуқуқларни, шунингдек, томонларнинг мажбуриятларини белгилаб беради. Ўзбекистон қимматли қоғозлар бозори фаолият кўрсатаётганига нисбатан кўп вақт бўлмаганига қарамай, қонун ҳужжатлари ва амалиётда уларнинг ҳар бирини батафсил тавсифлаш, шунингдек, тадқиқ этилаётган объектларнинг ўзига хосликлари ва хусусиятлари, умумий жиҳатларни чуқурроқ ўрганишни таъминлайдиган илмий тадқиқот воситаси сифатида қўлланиши мумкин бўлган таснифлашни амалга оширишга имкон берадиган

қимматли қоғозларнинг сифат жиҳатидан хилма-хил ва кенг тўпламини ишлаб чиқилган Қимматли қоғоз - ўзи билан боғлиқ мулкий ҳуқуқларни акс эттирадиган ҳужжатдир, у даромад манбаи бўлиб хизмат қилади, бозорда муомалада юритилиши ва олди —сотди воситаси бўлиши мумкин. Жаҳон амалиётида қимматли қоғозларнинг ҳар хил турлари ишлатилмоқда. Қимматли қоғозлар бозори кредит муносабатлари билан биргаликда, ўз қийматига эга бўлган, сотиш, сотиб олиш ва тўловини амалга ошириш мумкин бўлган махсус ҳужжатларга (қимматли қоғозларга) эгалик қилиш билан ҳам бевосита боғлиқ. Қимматли қоғозлар ўзида мулкчилик ҳуқуқини мужассамлаштирган бозорда эркин айланадиган, сотиб олиш —сотиш ва бошқа битимларнинг объекти бўладиган, доимий ва бир марталик даромад олиш манбаи бўлиб хизмат қиладиган, пул капиталининг бир кўринишидаги ҳужжатдир. Қимматли қоғозлар турли субъектлар томонидан чиқарилиши мумкин. Умумий холда бу эмитентлар 3 гуруҳга бўлинади: 1. давлат; 2. хусусий сектор; 3. чет эл субъектлари. Ҳамма қимматли қоғозларни давлат, хусусий ёки халқаро қимматли қоғозларга ажратиш мумкин. Хусусий сектор томонидан чиқарилаётган қимматли қоғозлар таркибига турли ишлаб чиқариш корхоналари, тижорат банклари, инвестицион банклар, инвестицион фондлар ва бошқаларнинг қимматли қоғозлари алоҳида ўрин тутади. Халқаро қимматли қоғозлар уларнинг ҳисобланадиган валюта ва эмитентлари бўйича бўлинади. Қимматли қоғозлар муомалада бўлиш ҳудудига кўра регионал (маҳаллий), миллий ва халқаро қимматли қоғозларга бўлинади. Халқаро амалиётда молия бозорининг молиявий инструментлари хозирги кунда: улушли , Қарз мажбуриятли ва

хосилавий турлар ва бошқа турларга бўлинади. Молиявий инструментларни улушли инструментларига асосан акция киради.Қарз мажбуриятли инструментларга эса давлатнинг ва хусусий секторларнинг облигациялари, депозит ва жам-арма сертификатлари, казначей векселлари ва бошқаалар киради Молиявий инструментларнинг хосилаларига опцион, форвард ва варрант кўринишдаги шартномалар киради.Молиявий инструментнинг бошқа турларига турли кўринишдаги валюталари ва бошқа харакатдаги ва кўчмас мулклар киради. ҚҚБ хар»кандай мамлакат молия бозорининг мухим таркибий қ ИСМИ бўлиб, бушу тизимда пул ресурсларининг тинимсиз харакятлянишини таъминлайдигаы воситачи хисобланади. Иктисодий мохиятига кура, ККБ айрим жихатлари бир-бирига мос тушади, лекин уларни амалга ошириш усулига кура фарк килади. Вактинча буш турган пул маблағларини бир жойга тўплаш на уларни инвестициялаш учуй кайта таксимлаш учун ККБнинг асосий вазифяларидан бири бўлиб хисобланади. Қимматли қоғозлар тушунчаси серқирра саналади, чунки унинг асосида ётадиган иқтисодий муносабатлар динамикаси юқори бўлиб, доимий раившда ривожланади ва ўзгариб туради, бу эса қимматли қоғозлар мавжуд бўлишининг барча янги шаклларида ўз аксини топади. Мамлакат фанида қимматли қоғозлар моҳиятига бағишланган у ёки бу даражада чуқур тизимли тадқиқотлар мавжуд эмас. Қимматли қоғозларга берилган таърифларнинг кўпчилиги уларни мулкий ҳуқуқларни тасдиқлайдиган ҳужжат сифатида тушуниш билан боғлиқ. Қимматли қоғозлар моҳиятини таърифлаш ва тавсифлашдани ноаниқликлар туфайли республика қонун ҳужжатларида у ёки бу молиявий воситани қимматли қоғозлар тоифасига киритиш масалаларида қарама-қаршиликлар ўринга эга. Қимматли қоғозларни икки хил – иқтисодий ва ижтимоий жиҳатдан кўриб чиқиш мумкин. Бунда иқтисодий адабиётларда қимматли қоғозлар

моҳиятини таърифлашда бир жиҳатнинг, юридик адабиётларда эса – бошқа жиҳатнинг устунлик қилиши кузатилади. Бу нуқтаи назардан ва айниқса, жаҳон миқёсида фонд бозор номоддийлашувининг тобора кучайиб бораётганлиги сабабли қимматли қоғозлар деганда ҳужжатли (бланк) ёки ҳужжатсиз (счетлардаги қайдлар) шаклларда тасдиқланадиган, қарз ёки акциядорлик капитали шаклида жалб қилинадиган маблағларни жалб қилиш, қайта тақсимлаш ва қайта тўлаш соҳасидаги мулкий ва улар билан боғлиқ номулкий ҳуқуқларни тушуниш лозим. Умумий, барча қимматли қоғозларга хос бўлган белгилар билан бир қаторда, амалдаги республика қонунчилига кўра чиқарилиши мумкин бўлган ҳар бир қимматли қоғоз уни бошқа қимматли қоғозлардан жиддий фарқлайдиган, ўзига хос етакчи белгиларга ҳам эга бўлади. Турли қимматли қоғозлар турли ўзига хос хусусиятларга ва турли таснифий белгиларга эга эканлиги сабабли уларни чиқариш ва муомалада бўлишини тартибга соладиган қонунчилик меъёрларини битта ҳужжатда юқори малакали бирлаштириш (ҳозирги пайтда ўринга эга бўлгани каби) жуда мураккаб ва кўп меҳнат талаб қилади Ўзбекистонда қимматли қоғозларнинг ҳар хил турлари дунёда чиқариладиган худди шундай қимматли қоғозлардан жиддий фарқ қилади ва ўзига хос таърифларга эга ҳисобланади. Масалан, акциялар фақат эгасининг номи ёзилган қимматли қоғозлар сифатида, корпоратив облигациялар фақат очиқ турдаги акциядорлик жамиятлари томонидан, Қимматли қоғозлар ҳосилалари – фақат эмитентнинг опционлари ёки қимматли қоғозлар фьючерси сифатида чиқарилиши мумкин. Тўлақонли қимматли қоғозлар бозорини шакллантириш, унинг фаолият самарадорлигини ошириш мақсадида биринчидан, республикада чиқарилаётган қимматли қоғозлар туларини кенгайтиришга, иккинчидан, қимматли қоғозларнинг ҳар бир тури ичидаги қимматли қоғозлар турларини кенгайтиришга (масалан, Қимматли қоғозлар ҳосилалари таркибига депозитар тилхатлар киритиш), учинчидан,

қонун ҳужжатларида чиқариш рухсат этилган қимматли қоғозларни дадилроқ ўзлаштиришга интилиш зарур. Ўзбекистон фонд бозорининг ёш эканлигига қарамай, унинг тарихида опционлар ва фьючерслар бўйича реал битимлар билан боғлиқ сахифалар ўринга эга [59]. Бироқ 1996 йилдан бошлаб Ўзбекистонда Қимматли қоғозлар ҳосилалари чиқарилмаяпти. Қимматли қоғозлар ҳосилалари қаторига анъанавий равишда депозитар тилхатлар ҳам киритилади. Қоидага кўра, ривожланган капиталистик мамлакатлар, чет эллик эмитентларнинг қимматли қоғозларини харид қилиш орқали хорижий мамлакатлар инвестициялари учун пул маблағлари оқимини чеклашга интилиб, шунингдек, маҳаллий инвесторларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида ўз ҳудудида чет эллик эмитентларнинг қимматли қоғозлари эркин муомалада бўлишига йўл қўймайди. Ўзбекистон Республикасининг «Қимматли қоғозлар тўғрисида»ги Қонуни уларга нисбатан амал қиладиган барча қимматли қоғозларни мулкчилик муносабатларини акс эттириш билан боғлиқ (улушли) қимматли қоғозлар ва кредит муносабатларини акс эттирувчи (қарз) қимматли қоғозлари, шунингдек, Қимматли қоғозлар ҳосилаларига ажратиш мумкин (1.2-расм). Ғарбдаги айрим мамлакатларда акциядорлик жамиятлари белгиланган муддатга, масалан, 5 йилга ташкил этилиши, демак, шу муддатга акциялар чиқариши мумкин. Акциялар муддатсизлиги фақат собиқ иттифоқ ҳудудидаги мамлакатларда, хусусан, Ўзбекистон Республикасида чиқариладиган акцияларга хос бўлган хусусият ҳисобланади (1.3-расм).

1.2-расм. Ўзбекистон Республикасининг «Қимматли қоғозлар тўғрисида»ги Қонунига мувофиқ чиқариладиган қимматли қоғозлар таснифи 3-расм. Муомала муддатига қараб қимматли қоғозлар таснифи Қимматли қоғозлар Карз мажбуриятли Қимматли қоғозлар ҳосилалари Облигациялар Ғазна мажбуриятлари Депозит сертификатлар ВекселларУлушли қимматли қоғозлари Акциялар Қимматли қоғозлар ҳосилалари Эмитент опционлари Қимматли қоғозларга фьючерслар Бошқа молиявий воситалар Қисқа муддатли (1 йилгача) Ўрта муддатли (1 йилдан 5 йилгача) Узоқ муддатли (5 йилдан ортиқ)Номаълум муддатга чиқарилган Барча турдаги облигациялар Барча турдаги облигациялар Барча турдаги облигацияларАкциялар Ғазна мажбуриятлари Ғазна мажбуриятлари Ғазна мажбуриятлари Банкларнинг депозит сертификатлари Банкларнинг депозит сертификатлари Векселлар Қимматли қоғозлар ҳосилалари ҚИММАТЛИ ҚОҒОЗЛАР

Бундан ташкари, кимматли қоғозларни давлат қимматли қоғозлари ва нодавлат қимматли қоғозларига мансублик белгиси бўйича таснифини кўриб чиқамиз (1.4-расм). 2008 йилгача Ўзбекистонда чиқарилган акциялар «эгасининг номи ёзилган» ва «тақдим этувчига тегишли» турларга ажратилган. Ҳужжат шаклида чиқарилган эгасининг номи ёзилган акцияларда акция эгасининг исми ва фамилияси албатта кўрсатилган. «Тақдим этувчига тегишли» акцияларда акция эгасининг исми кўрсатилмаган. Бироқ охирги пайтларгача акцияларнинг катта қисми айнан эгаси кўрсатилган турда чиқариб келинган. «Тақдим этувчига тегишли» акцияларга хос бўлган хусусият шундаки, мулк эгасини алмаштириш акцияларни оддийгина бир кишидан бошқа кишига бериш йўли билан амалга оширилганлиги сабабли битим контрагентларининг кўпчилик мамлакатларда битим суммасининг маълу мбир фоизи миқдорида харидорр ва сотувчдан олинадиган қимматли қоғозлар билан операциялардан солиқ тўлашдан қочиши учун имконият мавжуд. Иқтисодий адабиётларда, шунингдек, қонун ҳужжатларида қимматли қоғозлар умумий массасидан эмитентлар томонидан сериялаб чиқариладиган, ҳар бир бундай сериядаги барча қимматли қоғозлар учун бир хил реквизитларга, бизнес яратиш ва ривожлантириш учун капитал жалб қилиш мақсадида фойдаланиш ва пулини тўлаш бир хил шартларига эга бўлган эмиссиявий қимматли қоғозлар ажратиб кўрсатилади (1.5-расм). 1.4-расм. Қимматли қоғозларнинг давлат қимматли қоғозлари ва нодавлат қимматли қоғозларига мансублик белгиси бўйича таснифи 5-расм. Қимматли қоғозларнинг уларни эмиссиявий ва ноэмиссиявий турларга тақсимлаш белгиси бўйича таснифи Шунингдек, кимматли қоғозлар агар уларга эгалик қилиш билан боғлиқ мулкий ҳуқуқларни амалга ошириш учун эмитент ёки қимматли қоғозлар бозорида профессионал фаолият амалга оширувчи ташкилот қимматли қоғоз

эгасининг исмини қайд этиши зарур бўлса, улар эгасининг номи ёзилган қимматли қоғозлар қаторига киради. Эгасининг номи ёзилган қимматли қоғозларни бир эгасидан бошқа эгасига бериш мос келувчи қайдларни ўзгартириш йўли билан акс эттирилади (1.6-расм). Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1994 йил март ойидаги Фармонида хусусийлаштириш ва мулкни давлат тасарруфидан чиқариш жараёнининг устувор йўналишлари сифатида давлат корхоналари негизида очиқ турдаги акциядорлик жамиятлари ташкил этиш, мавжуд ёпиқ турдаги акциядорлик жамиятларини очиқ турдаги акциядорлик жамиятларига айлантириш ва шу билан бир пайтда давлатга тегишли бўлган акциялар улушини қисқартириш, фонб биржаси ташкил этиш ва хусусийлаштирилаётган корхоналарнинг акцияларини шу биржада жойлаштириш белгилаб берилди АкцияларЭмиссиявий қимматли қоғозлар Облигациялар Ғазна мажбуриятлари Қимматли қоғозлар ҳосилалари ВекселларНомиссиявий қимматли қоғозлар Депозитли сертификатлар Қимматли қоғозлар ҳосилалариҚИММАТЛИ ҚОҒОЗЛАР

6-расм. Қимматли қоғозларнинг ҳаракатни акс эттириш усули бўйича таснифи Энг кўп учрайдиган тасниф - қимматли қоғозларни муомала соҳаси белгиси бўйича: эркин муомаладаги ва муомала доираси чегараланган турга ажратишдир. Қимматли қоғозларнинг муомала доираси, қоидага кўра, қонун ҳужжатлари билан чегараланади. Ўзбекистонда мамлакат ичкарисида муомала доираси «де факто» бирон-бир тарзда чегараланган қимматли қоғозлар давлат облигациялари, депозит сертификатлари, банкларнинг депозит (омонат) сертификатлари ва векселлар ҳисобланади (1.7-расм). АкцияларИсми ёзилган қимматли қоғозлар Облигациялар Депозитли сертификатлар Векселлар ОблигацияларКўрсатувчига бериладиган қимматли қоғозлар Ғазна мажбуриятлариДепозитли сертификатлар Эмитентнинг опционлариҚИММАТЛИ ҚОҒОЗЛАР Эмитентнинг опционлари Қимматли қоғозларга фьючерслар

7-расм. Қимматли қоғозларнинг муомала соҳаси бўйича таснифи Агар қимматли қоғозларни уларнинг нақд пулли ёки нақд пулсиз шаклда чиқариш белгиси бўйича таснифлайдиган бўлсак, бунда қимматли қоғозларнинг деярли барча турлари қонунчиликка мувофиқ ҳам нақд пулли, ҳам нақд пулсиз шаклда чиқарилиши мумкин бўлган ҳолат кўз олдимизда гавдаланади. Бу ерда фақат нақд пулсиз шаклда чиқарилиши мумкин бўлган акциялар ва бланк шаклига эга бўлиши шарт бўлган векселлар истисно, холос (1.8-расм). 8-расм. Қимматли қоғозларнинг уларни чиқариш шакли бўйича таснифи 1991 йилдан 1994 йилгача Ўзбекистонда хусусийлаштириш жараёнлари борди, бунда давлат корхоналарининг катта қисми акциядорлик жамиятларига айлантирилди, бироқ акциялар бозорининг ривожланиши паст суръатлар билан рўй берди. Буни шу билан изоҳлаш мумкинки, акциядорлик жамиятлари акциялар қуйидаги пропорцияда: 51%и давлатга ва 49%и меҳнат жамоаси аъзоларига тақсимланган ёпиқ турдаги акциядорлик жамиятлари сифатида ташкил этилган. АкцияларЭркин муомалада бўлган қимматли қоғозлар Корпоратив облигациялар Қимматли қоғозлар ҳосилалари Давлат облигациялариМуомала доираси чегараланган қимматли қоғозлар Депозитли (жамғарма) сертификатларДавлат ўрта муддатли ғазна мажбуриятлари Жамғарма сертификатларҚИММАТЛИ ҚОҒОЗЛАР Векселлар

Қимматли қоғозларнинг бошқа барча турлари орасида акциялар энг муҳим ўрин эгаллайди, чунки улар ўзига хос ва фақат уларга хос бўлган хислатларга эга. Акция эгаси акциядорлик жамияти тугатилган ҳолатда унинг мулкини тақсимлашда иштирок этиш ҳуқуқига эга. Акция бўйича олинадиган даромад вақти-вақти ўзгариб туради. Одатда у акциядорлик жамияти оладиган фойдага боғлиқ бўлади. 1.9-расмда Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатларига мувофиқ муомалага чиқарилиши мумкин бўлган акциялар таснифи акс эттирилган. Хусусан, акциядорлар ҳуқуқларининг амалга оширилишига қараб, акциялар оддий, имтиёзли ва конвертацияланадиган акцияларга тақсимланади. Ўзбекистон Республикасининг «Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида»ги Қонунида акция айнан эгасининг номи ёзилган қимматли қоғозлар сифатида тавсифланган бўлиб, бу уни бошқа мамлакатларда чиқариладиган акциялардан жиддий фарқлаб туради. Ўзбекистон Республикасининг «қимматли қоғозлар бозори тўғрисида»ги Қонунига мувофиқ, облигация - облигацияни сақловчининг облигациянинг номинал қийматини ёки бошқа мулкий эквивалентини облигацияни чиқарган шахсдан облигацияда назарда тутилган муддатда олишга, облигациянинг номинал қийматидан қайд этилган фоизни олишга ҚИММАТЛИ ҚОҒОЗЛАР Нақд Акцияларни истисно қилганда қимматли қоғозларнинг барча турлари Нақд сиз Векселларни истисно қилганда, Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатларига мувофиқ чиқарилган қимматли қоғозларнинг барча турлари

бўлган ҳуқуқини ёхуд бошқа мулкий ҳуқуқларини тасдиқловчи эмиссиявий қимматли қоғоздир. ДҚМО ва Марказий банк облигациялари бу бозор томонидан яхши ўзлаштирилган давлат қимматли қоғозлари турлари саналади. Корпоратив облигациялар Ўзбекистонда етарли даражада кенг тарқалган муҳим молиявий восита ҳисобланади. Улар тижорат кредит муносабатларининг қуроли бўлиб, бунда айрим корхоналар қарздор, бошқа корхоналар ёки аҳоли эса – кредиторлар ҳисобланади. Гарчи 2006 йилгача корпоратив облигацияларни барча мулкчилик шаклидаги корхоналар чиқариш ҳуқуқига эга бўлган бўлсада [5, с. 64], ҳозирги пайтда Ўзбекистон қонунчилигига мувофиқ корпоратив облигациялар фақат очиқ турдаги акциядорлик жамиятлари томонидан чиқарилиши мумкин Ғазна мажбуриятлари – тақдим этувчига тегишли, уларнинг эгалари бюджетга пул маблағлари киритганини тасдиқлайдиган ва уларга ушбу қимматли қоғозларга эгалик қилиш бутун муддати давомида қатъий белгилаб қўйилган пул маблағлари олиш ҳуқуқини берадиган давлат қимматли қоғозлари. Ўзбекистонда қуйидаги турдаги ғазна мажбуриятлари чиқарилиши мумкин: узоқ муддатли ғазна мажбуриятлари – 5 йил ва ундан ортиқ муддатга чиқарилиши мумкин (халқаро амалиётда улар Bond номини олган); ўрта муддатли ғазна мажбуриятлари – бир йилдан беш йил муддатгача чиқарилиши мумкин ( Note ); қисқа муддатли ғазна мажбуриятлари – 1 йил, 3 ой, 6 ой ва 9 ой муддатга чиқарилиши мумкин ( Bill ) (1.11-расм). Ўзбекистон қимматли қоғозлар бозорида кенг тарқалган ва ривожланган энг муҳим молиявий воситалардан бири депозит сертификати ҳисобланади. Депозит сертификати (ингл. « certificate of deposit ») - ноэмиссиявий қимматли қоғоз бўлиб, банкка киритилган омонат миқдорини ва омонатчининг (сертификат эгасининг) белгиланган муддат тугагач, омонат

миқдори ва сертификатда кўрсатилган фоизларни сертификат берган банкда ёки шу банкнинг исталган филиалида олиш ҳуқуқини тасдиқлайди. Ўзбекистонда 1994 йилдан бошлаб икки хил турдаги сертификатлар: 1)юридик шахслар учун депозит сертификатлар ; 2) жисмоний шахслар учун депозит (омонат) сертификатлар чиқарилади. Сертификатнинг муомала муддати у чиқарилган санадан бошлаб то унинг эгаси омонатни талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлган санагача ҳисобланади. Ўзбекистонда векселлар муомаласи давлат мустақиллиги қўлга киритилган пайтдан бошлаб ривож топди. Марказий банк томонидан 1994 йилнинг 24 декабрида векселларни муомалага чиқаришни тартибга соладиган қатор муҳим ҳужжатлар тасдиқланди. Бироз муддатдан сўнг Марказий банк Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги билан келишувга кўра Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 1995 йил 31 майда 149-сон билан рўйхатга олинган корхона ва ташкилотлар векселларини чиқариш ва уларнинг муомалада бўлиш Вақтинчалик тартибини Ўзбекистон қонунчилигига кўра, векселлар корхона ва ташкилотлар томонидан муайян савдо битими учун ёзиб берилиши мумкин. Гарчи амалдаги Ўзбекистон қонун ҳужжаталрига кўра вексель – «қонуний» қимматли қоғоз ҳисоблансада, кўпчилик корхона ва ташкилотлар ушбу молиявий воситадан фойдаланмасликка ҳаракат қиладилар. Бунинг сабаблари ҳақида кейинроқ гаприиб ўтамиз. 14-расм. Қимматли қоғозлар ҳосилаларини амалдаги қонунчиликка мувофиқ таснифлаш схемаси Ўзбекистон фонд бозорининг ёш эканлигига қарамай, унинг тарихида опционлар ва фьючерслар бўйича реал битимлар билан боғлиқ сахифалар ўринга эга [59]. Бироқ 1996 йилдан бошлаб Ўзбекистонда Қимматли қоғозлар ҳосилалари чиқарилмаяпти. Қимматли қоғозлар ҳосилалари қаторига анъанавий равишда депозитар тилхатлар ҳам киритилади. Қоидага кўра, ривожланган капиталистик

мамлакатлар, чет эллик эмитентларнинг қимматли қоғозларини харид қилиш орқали хорижий мамлакатлар инвестициялари учун пул маблағлари оқимини чеклашга интилиб, шунингдек, маҳаллий инвесторларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида ўз ҳудудида чет эллик эмитентларнинг қимматли қоғозлари эркин муомалада бўлишига йўл қўймайди. Бозор муносабатларининг ривожланишида Қимматли қоғозлар ҳосилалари муҳим роль ўйнайди. Қимматли қоғозлар ҳосилалари бу – уларнинг эгалари бошқа қимматли қоғозларга нисбатан ҳуқуқ ёки мажбуриятга эга эканлигини тасдиқлайдиган қимматли қоғозлардир. Ўзбекистонда Қимматли қоғозлар ҳосилалари юридик шахслар томонидан эмитентнинг опционлари, қимматли қоғозлар фьючерслари ва бошқа молиявий воситалар шаклида чиқарилиши мумкин (1.14-расм). 2 .Қийматни келтириш формуласига асосан фиксирланган даромадли иструментларни бахолаш. Мазкур бўлимда активларни бахолаш жараёни мохияти деганда уларнинг активларини таққослама бахоси хақидаги маълумотлар асосида бозор қийматини бахолаш ва мавжуд ўзгаришларни хисобга олган холда мос корректировкани бажариш демакдир. Таснифлаш белгилари Битим шарти (ҳуқуқ ёки мажбурият) Ҳосила қимматли қоғозлар Эмитент опционлари Қимматли қоғозлар фьючерси Йўналиш Харидга СотишгаҲуқуқ Мажбурият

Активлар қийматини бахолаш усулида унинг қийматини аниқлаш учун фоиз ставкалар тўғрисида(маълумотномага киради)ги ва активларни таққослама бахолари хақидаги бозор маълумотларига кирувчи махсус формуладан фойдаланилади. Бу бўлимда, фиксирланган қимматли қоғозлар ва келгусидаги маълум тўловлар бўйича пул оқимларини меъёридаги миқдорини барча хохловчи субъектлар бошқа мос бўлган молиявий қуролларни даромадини бахолаш орқали кўриб чиқилади. Мазкур турдаги активларга хизмат қилувчи облигацияга ўхшовчи, хаётий аннуитет ёки ипотекага ўхшаш шартномалар бўйича фиксирланган даромадли қимматли қоғозларни келтиришимиз мумкин. Хўжалик учун жуда хам зарур бўлган бундай қимматли қоғозлар ва шартномалар узоқ муддат ичида истеъмол товарларини жумладан, яшаш учун уй ва бошқа шахсий истеъмолини қондиришдаги асосий манба бўлиб хизмат қилади. Булар пул маблағини ишончли манбаси сифатида хусусий фирмалар хамда давлат(хукумат)лар учун хам катта миқдордаги бойлик- давлатни манбаси хисобланади. Бундай активларни бахолаш усулини мавжудлиги асосан ахамиятли зарур бўлиб, бу охири 2 сабабдан келиб чиқишини ўрганиш зарур: -Томонлар ўртасидаги тузилаётган молиявий шартномалар, тузиш вақти-давридаёк унинг баҳолашдаги процедураларида уни шартлари ўзаъро келишилган бўлади: -Иккинчи сабаби, фиксирланган даромадли қимматли қоғозлар уни қайтариш муддати келгунга қадар тез тез сотилиши билан боғлиқ. Шу сабабли унинг қийматига бозор холатлари таъсир этади, жумладан: вақтлар ичидаги фоиз ставкаларини ўзгариши, сотиб олувчи ва сотувчилар томонидан мазкур молиявий активлар доимо бахоланиб турлиши лозим. Кутилаётган пул оқимини қийматини аниқлаш учун бахолашни қийматли асосий усули : - ягона дисконт қийматига келтириш формуласидан фойдаланилади;

- доимий деб аталмаган (облигацияни даромадлилик даражаси уни қайтариш муддатига боғлиқ холда алмашади) даромадни эгрилигини ха қ иқий схемаси орқали аввалги усул корректировкасини кўриб чиқилади; - облигацияни характерли белгилари келтирилиб, буларнинг хакиқий молия бозоридаги даромадлилиги ва бахосига қандай таъсир этиши кўриб чиқилади. - облигациянинг бозор бахосида фоиз ставаларини ўзгариши қандай кўринади. Аввалги б об ларда ягона рисксиз фоиз ставкалари амалда бўлса, у холда унинг пул тушуми оқимини маълум қийматга келтириш учун қийинчилик ту ғ дирмайди. Бу топшири қ дисконт ставкаси сифатида рисксиз фоиз ставкасидан фойдаланган холда қийматни соф келтириш хисоб китоб формуласи қўлланилади. Мисол. С из фиксирланган даромадга эга қимматли қоғозни охирги 3 йил ичида йиллик 100 дол. тўлов шарти билан сотиб олдингиз. Агар маълум бўлса, уч йиллик бу молиявий шартноманинг қиймати нимага тенг? Бунда дисконтни йиллик ставкси 6%? Математик формула ёрдамида келтирилган қийматни коэфиценти келтирилган. 1-(1+i) Формула: РV=-------------------------------- i N i PV FV PMT Якун-натижа 3 6 ? 0 100 РV=267.3 Энди, қимматли қоғозлар сотиб олгандан бир соат ўтгандан сўнг, сиз сотишга зарур бўлиб қолдингиз. Бу вақтда рисксиз фоиз ставка 6 %дан 7 % га йиллик ортди. Бу холда бу учун қанча оласиз? Фоиз ставкаси даражаси ўзгарди, мазкур қимматли қоғозга қўйилган инвестициядан кутилаётган пул тушуми ўзгаришсиз қолди. Инвестор йиллик

7% фоиз даромадлиликни олиш учун, мазкур активни бахоси камайиши зарур. Дисконтланган 7% фоиз бўйича кутилаётган пул тушуми оқимининг келтирилган қиймати қуйидагича: n i PV FV PMT Якун-натижа 3 7 ? 0 100 РV=262.43 Фиксирланган даромадли қимматли қоғозни 3 йил давомида йиллик 100 долл. тўлов суммасини 3 йилга келтирилган қиймати 262,43 долл. бўлди ва қимматли қоғоз ўз эгасига йиллик 7 % даромадни таъминлайди. Шундай қилиб, фоиз ставкани бозор к у рси ортса, у холда хохлаган фиксирланган даромадли қимматли қоғозларни к у рси пасаяди. Бу боғлиқки, инвестор сотиб олиши мумкинки, қ ачонки янги бозор шароитларига мос даромадлилик даражаси таъминлан ади . Шундай қилиб, фоиз ставксини 1 %га ортиши қимматли қоғозлар курсини 4,87 долл.га камайтиради. Акс холда уни тескариси юзага келади . Бу асосий тамойилни белгилаб, маълум фиксирланган пул оқими ни хохловчи субъектлар активларни бахолаш вақтида мазкур усулдан фойдаланилади.Фоиз ставкаларин и бозор курсини ортиши фиксирланган тўловли-тушумга эга барча даромадли шартномаларни бозор бахоси бир бирига қ арама қ арши бўлган йўналиш га ўзгаради. Фоиз ставкаларин ўзгариш жараёни қандайлигини айтиб бўлмайдиган бўлиб, бунда фиксирланган даромадли қимматли қоғозларни курси уни охиригача қайтаргунга қ адар хам айтиб бўлмас жараёндир. Маълум пул оқимларини қийматини бахолаш амалиётда ги мисолдагидек осон эмас. Бу хакиқий оддий хаёт билан боғлиқ холда аниқ эмас, бу худди пул оқимларини қиймат и ни келтиришни қайси формуладан фойдаланишда дисконтни ставкаси қандай бўлиши билан боғлиқ. Аввалдан маълумки, фоизни бозор ставкаси молиявий қуролларни қайтариш муддатига боғлиқ холда фарқ қилади. АКШ нинг казначей облигациялари бўйича( ўзаъро облигацияларни даромадлилиги боғлиқлиги мисол учун

инвестицион сифат ва уни қайтариши бир хил бўлади) даромадлиликни эгрилик холатда кўринган. 3 . Тахлилни асосий қуроллари:Купонсиз облигациялар. Фиксирланган даромадли шартномаларни бахолаш жараёнда, ишни аввало купонсиз облигация ёки нолли купонли облигацияларни бозор бохоларини ў рганишдан бошлаш керак .Бу шундай облигацияларки, тўловлар уни фа қ ат қайтариш куни бир марта амалга оширилади. Купонсиз облигациялар - фиксирланган даромадли барча шартномаларни бахолаш жараёнда молиявий қуролларни асосийларидан биридир. Барча шартномаларда унинг асосий компонентларидан таркиб топган - пул оқими, бундан сўнг шартномадаги алохида пул тушумини тахлили ва сўнг уларни суммала ри қўшилади. Купонсиз облигациялар бўйича кутилаётган тўлов суммаси унинг номинали ёки оширувчи қиймати дейилади. Инвестор томонидан купонсиз облигациялар бўйича қайтариш кунидаги олаётган даромади уни номинали билан облигацияни сотиб олган бахоси ўртасидаги фарқдир. Шундай қилиб, 950 долл. бахода сотиб олинган 1000 номинал қийматга эга купонсиз облигациялар тўлов муддати 1 йилдан сўнг 50 долл. миқдорида даромад келтиради. Купонсиз облигацияларни д аромадлилиги- инвестор томонидан йиллик даромадлилик ставкаси бўлиб, бу мазкур облигацияни охири қайтаргунга қ адар эгалик қилган ва сотиб олган. Купонсиз облигациялар учун тўлов муддати 1 йилдан сўнг уни даромади қ уйидагича: Даромадлилик 1- йиллик купонсиз облигация: Номинал-сотиб олиш бахоси 1000 долл - 950 долл =--------------------------- ------------=----------------------------------=0,0526 ёки 5,26%.

Сотиб олиш бахоси 950 долл. Бирок, агар облигацияни қайтариш муддати 1 йилдан фарқ қ илса, у холда бундай облигацияларни даромадлилигини аниқлаш қийматни келтирилган формуласидан фойдаланилади. Қайтариш муддати 2 йилдан сўнг этиб белгиланган купонсиз облигацияларни кўриб чиқамиз, уни номинал қиймти 1000 долл., а сотиб олиш бахоси 880 долл.. Бундай облигацияларни йиллик даромадлилик даражасини хисоб китоби худди дисконт ставкасига ўхшаш бўлиб, бу қайсики уни номинал қиймати сотиб олиш бахосига тенглаштирилади. n i PV FV PMT Якун- натижа 2 ? - 880 1000 0 i=6.60% Қимматли қоғозларни бахолашга қайтамиз, бу қайсики 8,1 жадвалда купонсиз облигацияларни бахолари келтирилган. Оддий амалиётда асосан облигацияларни бахоси уни номинал қийматининг бир қисми сифатида олинади. Купонсиз облигацияларни бахоси ва уни даромадлилик қайтариш муддати бахоси(номиналдан 1 долл учун. кўрс) даромадлилик(йиллик) 1 йил 0.95 5.26% 2 йил 0.88 6.60% 3 йил 0.8 7.72% Мазкур қимматли қоғозларни келтирилган қийматини хисоб китоб қилиш учун 2 та вариант мавжуд. 1 чисида: 8,1 жадвални иккинчи устуни дан ахамиятли томони фойдаланилади. 2 чисида эса: -даромадлилик охирги ст ун дан олинади. Шундай қилиб,

- 1 чи вариантда учта кутилаётган тўловдан хар бири шунга мос бўлган ахамиятлиси к ў пайтирилиб, бу қ айсики 1 долл. облигацияни номинали бўйича унинг бахоси билдиради. Кейин барча натижалари суммалаштирилади: - 1 чи йил кутилаётган тушумни келтирилган қиймати =100 долл*0,95=95 долл. - 2 чи йил кутилаётган тушумни келтирилган қиймати =100*0,88=88 долл. -3 чи йил кутилаётган тушумни келтирилган қиймати = 100*0,80=80 долл. Келтирилган қийматни жами сумма си хажми =263 долл. Шундай қилиб, облигацияни қиймати 263 долларни ташкил этди. 2 чи вариант: мазкур вариант қайтариш мудатига мос даромадлилик ставкаси бўйича хар бир кутилаётган тўловларни дисконтлаш воситаси орқали аниқ хисоб китобни беради. -1-чи йил кутилаётган тушумни келтирилган қиймати =100/1,0526=95 долл. -2-чи йил кутилаётган тушумни келтирилган қиймати =100/1,0660=88 долл. -3-чи йил кутилаётган тушумни келтирилган қиймати =100/1,0772=80 долл. Келтирилган қийматни жами сумма ни хажми =263 долл. Биро қ, 8,1 жадвалда белгиланган охирги строкада 7,72 %ли мазкур йиллик фоиз ставкада барча кутилаётган пул оқими хатоли дисконтланган буларди. Агар бундай бўлганда эди, у холда уни қиймати 259 долар бўлиб, бу келтирилган қиймат 4 долларга кам бўлган бўларди.

n i PV FV PMT Якун- натижа 3 7.72 ? 0 100 PV=259 долл. 263 долларга тенг қийматни олиш учун барча учала тўловларни дисконтлаш учун фойдаланса бўладиган ягона ставка мавжудми? Ха барча ягона йиллик дисконт ставкаси 6,88 % бўлади. Бунга ишониш учун қуйидаги кўрамиз. n i PV FV PMT Якун- натижа 3 6.88 ? 0 100 PV=263 долл. Муаммо шуки, 6,88 % ли дисконт ставкаси 3 йиллик аннуитет қийматини бахолаш учун тўғри келади. Бундан биз киммматли қоғозларни қиймати 263 доллдар эканлиги маълум бўлди. Бундан ташқари i ни топиш учун хам келтирилган қийматни мазкур формуласиданфойдаланилади. n i PV FV PMT Якун- натижа 3 0 - 263 0 100 i=6.88% . Мақсад, келтирилган қийматни мохиятини очиб беришдир. Шундай қилиб 8,1 жадвалда берилган ягона дисконт ставкаси ва маълумотлар орқали қийматни 3 йиллик аннуитетини бахолашни тўғри усули мавжуд экан. Демак, агар даромадлилик параллел осига нисбатан эгри бўлса, у холда фиксирланган оқимли пул тўловларга эга қимматли когоз ва шартномалар қийматини бахолаш учун қуйидагича бўлади: даромадлилик стаавкаси бўйича кутилаётган хар бир тўлов дисконтланиш зарур, шундай купонсиз

облигациялар қайтариш муддатига мос келиши, кейин олинган натижалар қўшилади. 4 . Купонли облигациялар: жорий даромади ва уни қайтаришдаги даромадлилик . Купонли ёки фоизли облигациялар унинг эмитентига уни муомала муддати ичида облигация ушловчига купонли тўловлар дейилган фоизли тўловларни доимийлигини таъминлашни, кейин қайтариш муддатида облигацияни номинал қиймати бўйича т ў лашни юклайди. Фоиз тўловларни доимий т ў лашни купонли тўловлар дейилади. Бунда облигация купонга эга бўлиб, қайсики эмитентга фоиз олиши учун та қ дим этади ва тўлов муддати келиши билан кесилиб кетиши билан боғлиқ бўлади. Купонли даромад - купон тўловлари хисоб китоби учун фойдаланадиган облигацияни номиналини нисбий даромадлилик ставкаси фоизидир. Шунинг учун облигация номинали 1000 долл. ва купонни даромадлилик 10% да, эмитентга унинг эгаси учун хар йили 0,10*1000 долл., ёки 100 долл. тўлашни юклайди. Агар облигацияни қайтариш муддати 6 йил бўлса у холда уни охирги қа йтариш 6 чи йили эмитент охирги купон 100 долл ни т ў лайди—ва 1000 долл номинал қийматга эга облигацияни т ў лайди. Шундай облигациялар бўйича пул тўловлари оқими 8,2 расмдан келтирилган. Кутилаётган пул оқимлар аннуитет(тўловларни вақтлар бўйича фиксирланган қисми)ни таркиби орқали белгиланган йиллик 100 долл. хажмдаги ва уни қайтариш муддатидаги 1000 долл. облигация қийматини номинали бўйича белгиланади. 100 долл. кўринишдаги купон тўлови облигацияни муомала г а чиқариш вақтида белгилайди ва охиригача, қайтариш муддатини охиригача ўзгаришсиз колдирилади. Облигацияни муомала г а чиқариш куни 1000 долл. бахога тенг бўлган( унинг номинал қиймати ).

йиллар 1 2 3 4 5 6 купон тўлови 100 1 00 1 00 1 00 1 00 1 00 номинали бўйича тўлов 1 000 Купонли облигация учун даромадлилик ва уни бахоси ўртасидаги алокани аниқлаш купонсиз облигация га нисбатан қийиндир. Келгусида агар купонли облигациялар бахоси унинг номиналидан фарқ килса, у холда «даромадлилик» тушунчаси ноаниқликка эга бўлади. Купонли обли г ацияларни бозор бахоси билан номинали бўйича котировка қ илинадиган унинг номиналига тўғри келадиган облигациялардир. Агар купонли облигацияларни бозор бахоси уни номинал қийматига мос келса, у холда бундай облигацияларнинг даромадлилик даражаси булар бўйича купонли даромадга тенг бўлади. Мисол учун: 1000 долл. номинал қийматга эга купонли облигация, уни қайтариш муддати 1 йилдан сўнг ,бу холда купонли тўлов уни номиналидан 10% миқдорида тўлайди. Тўлиқ бир йилдан сўнг бу облигациялар 1100 долл.:100 долл купонли тўлови, 1000 долл. уни номинал қиймати бахосидир. 5 .Облигацияни бахолашнинг биринчи тартиби: номиналли облигация. Агар сотиб олинаётган купонли облигация уни номинали билан мос бўлса, у холда уни шундай облигацияларни даромадлилиги уни купонли даромадига тенг бўлади. К ў п холларда купонли облигацияларни бозор бахоси уни номиналидан фар қ қилади. Бундай холда қуйидаги холат вужудга келиши мумкин, мисол учун: облигация муомала г а чиқарилиши билан иқтисодиётдаги фоиз ставкалар даражаси туша бошлайди. Мисол: бизнинг 10 % ликда, 19 йил аввал қайтариш муддати 20 йилдан сўнг мулжалланган купонли облигация

чиқарилди. Бу вақтда облигацияни эгрилик даромади аналогик инвестицион сифатида ва 1 чи йил қайтариш муддати билан 10 % йиллик меъ ё рида жойлашган. Хозир эса қайтаришн и охирига қ адар 1 йил қ олган, энди эса облигацияларни аналогик йиллик фоиз ствкалари 5 %ни ташкил этмо қ да. 10 %ли номинал(1000 долл.) бўйича купонли облигациялар мумала г а чиқарилган бўлса хам, унинг бугунги бозор бахоси 1047,62 ни ташкил этмокда. Шунинг учун облигацияни бахоси энди унинг номиналидан ортади, бу мукофотли облигация дейилади. Бундай облигацияни даромадлилиги қандай ? Даромадлиликни 2 та турли хил кўрсаткичлари мавжуд: -жорий қиймат-йиллик купонлар бўйича тўловлар суммасини облигацияни бозор бахосига бўлиш-нисбати орқали хисобланади. Купон 100 Жорий даромадлилик=------------------- = -------------=9,55% Бахоси 1047,62 Жорий даромадлилик хақиқатда мукофотли облигация даромадлилигидан ортмокда. Бу холат қайтариш муддатида фақат 1000 долл. тўланиши хисобга олинмайди ёки облигация учун тўлангандан 47,62 долл. кам бўлади. Бу холатга эътибор бериш учун, облигацияни номинал қиймати унинг бозор қийматидан фарқ қилиб, уни қайтариш вақтида даромадлилик дейилган даромадлилигини хисоб чиқамиз. Қайтариш вақтидаги даромадлилик худди дисконт ставкаси кўринишда кўриб чиқилади, бу қайсики облигациялар бўйича кутилаётган пул тўловларини келтирилган қиймати уни жорий бахосига тенг бўлади. Қайтариш вақтидаги даромадлиликда барча пул тўловлари хисобга олиниб, буни облигация эгаси қайтариш муддатидаги облигацияни номинал қиймати қўшилган холда бўлади. Бу холатда облигацияни қайтариш

муддати бир йилдан сўнг келиши билан қайтариш вақтидаги даромадлилик хисоб китоби қийинрок кечади: Купон+номинал-жорий Қайтариш вақтидаги даромадлилик = -------------------------------- = Жорий бахо 100долл.+1000долл-1047,62 долл. =-------------------------------------------- = 5%. 1047,62 Шундай қилиб, даромадлилик ставкаси хисоб китобида, қайсики жорий даромадлилик (9,55%) кўрсаткичидан фойдаланган холда облигация сотиб олувчилар хисоб китоб қилади, бу ни қайтариш муддатида хохламаслик холатлари вужудга келиши мумкин. Агар облигацияни қайтариш муддати 1 йилдан ортса, у холда уни қайтариш вақтидаги даромадлилик хисоб китоби авалги мисолга нисбатан қийинрокдир. 1000 долл. номинал қийматга эга ва жорий бахоси 1100 долл. бўлган 2 йиллик 10 %лик купонли облигацияларни сотиб олишни кўриб чиқамиз. Буни даромадлилик қандай? Бунинг жорий даромадлилик -9,09 % га тенг бўлади. Купон 100 долл. Жорий даромадлилик = ------------- = ----------------- = 9,09%. Бахо 1100 долл. Бирок, йиллик мукофотли облигацияларда жорий даромадлилик кўрсаткичида уни қайтариш муддатида режалаш тирилганга нисбатан пастроқ хисоб ни эътиборг а олмайди. Облигацияни қайтариш муддатигача

бўлган давр и да 1 йилдан ортади, қайтариш вақтидаги даромадлилик дисконт ставкаси хисобга олиниб, бу қайсики кутилаётган пул оқимларини келтирилган қиймати облигацияни жорий бахосига тенг бўлади. PMT FV PV= -------------- + ------------------ (1+i) (1+i) Бунда : n- облигацияни қайтаргунга қ адар йиллик тўлов лар учун даврлар сони i- қайтариш вақтидаги йиллик даромадлилик PMT- купонли тўлов FV- облигацияни номинал қиймати Қайтариш вақтидаги купонли облигациялар бўйича даромадлилик маълум функциялар ёрдамиида калькулятор орқали 1 йилдан юқори бўлган , қайсики қуйидаги : n- облигацияни қайтаргунга қ адар йиллик тўлов даврлар сони : PV-облигацияни бахоси FV- облигацияни номинал қиймати PMT- купонли тўлов n i PV FV РМТ якун- натижа 2 ? - 1100 1000 100 i=4.65% Шундай қилиб, қайтариш вақтидаги бу и кки йиллик мукофотли облигацияни даромади жорий даромаддан кам бўлади. Мазкур мисол асосий тартибни белгилаб, облигацияни бахоси билан унинг даромадлилиги ўртасидаги нисбатни кўрсатиб беради.

6.О блигация бахолашни 2- чи тартиби: мукофотли облигация. Агар купонли облигацияни бахоси унинг номиналидан ортса, у холда қайтариш вақтидаги даромадлилик бундай облигацияларни жорий даромадлилиги кам бўлади, бу ўз навбатида уни купонли даромадидан кам бўлади. мукофотли облигациялар учун даромадлилик ставкасини нисбати Қайтариш вақтида даромадлилик<жорий даромадлилик<купонли даромадлилик Икки йиллик қайтариш муддатли 4 %ли купонли облигацияни кўриб чиқамиз. Мисол учун уни бахоси 950 долл. Бунинг натижасида унинг бозор бахоси номинал қийматидан кам бўлади, бундай облигациялар дисконтли дейилади. Бундай облигацияларни даромадлилиги қандай? Аввалги мисолда, даромадлиликни 2 та фарқли кўрсаткичидан: жорий даромадлилик ва қайтариш вақтидаги даромадлилик хисоблаб чиқилди. Купон 40 долл. Жорий даромадлилик = ------------- = ----------------- = 4,21 %. Бахо 950 долл. Хақиқатда дисконтли облигацияни жорий даромадлилиги уни хакиқий даромадлилига нисбатан камайган. Бу жорий даромадлиликда облигация бўйича қайтариш вақтида облигацияга тўланган қанчадир катта сумма тўланиши хисобга олинмайди. Дисконтли облигацияни қайтариш вақтида уни эгаси бунга қайсики тўланмаган 950 долл эмас, бу балки 1000 долл.даги номинал қиймати бўйича олади. Қайтариш вақтидаги даромадлиликда барча пул тўловлари хисобга олиниб, буни облигация эгаси қайтариш муддатидаги облигацияни номинал

қиймати қўшилган холда ҳисобга олади. Калкулятор ёрдамида қайтариш вақтидаги даромадлилик мохиятини аниқлаймиз. n i PV FV РМТ якун- натижа 2 ? - 950 1000 40 i=6.76% Шундай қилиб, дисконтли облигацияни қайтариш вақтидаги даромадлилиги , булар бўйича жорий даромадлиликдан ортмокда. 7.О блигация бахолашни 3- чи тартиби: дисконтли облигация. Агар купонли облигация бахоси унинг номиналидан кам бўлса, у холда бундай облигацияларни қайтариш вақтидаги даромадлилик уни жорий даромадидан юқори бўлиб, бу ўз навбатида унинг купонли даромадидан юқори бўлади. Фондни нг облигациясига маблағ қ ўйиш билан боғлиқ қўшимча харажатлар бўлмаган шароитда, йиллик даромадлилик ставка 5 % ни ташкил этди. Шундай ставкали даромадни қўйилган депозит сертификатлари учун хам таъминла на ди. Бу облигацион фондни акциясини 10 000 долл.ни сотиб олиш худди шундай даромадни беради, бунда 8 %ли 10 000 долл номиналли купонли облигацияни 10 285,71 долл. бахода сотиб оли нади : Купон+номинал-Бахо 800 долл.+ 10 000 долл.-10285,71 долл Даромадлилик ставка = ------------------------------= ---------------------------------------------------= Бахоси 10286,0 = 5%.

Фонднинг хизмати учун 1 % ли 10 000 долл. учун т ў лаш зарурлиги билан, сизни хакиқий даромадингиз 5 % эмас, 4 % ни ташкил этиб, қ айсики буни банклар депозит сертификатлари бўйича таклиф қилмоқда. Облигация котировкаси жадвалини ў киш. Облигацияларни бахолари к ў пчилик маълумот манбаларига тўғри келади. Инвесторлар ва молиявий аналитиклар учун керакли бўлган маълумотлар шунчалик тез янгиланадики, энг маъкул бўлган манбалар компютерда мужассам этган хизмат маълумотлари ҳисобланади. Мазкур шундай юқори оператив маълумотлар керак бўлмаганлар эса кунлик эълон қилган қимматли қоғозлар котировка қилинган молиявий агентлар(прессой) дан фойдаланилади. 8,2 жадвалда маълум санага АКШ казначействаси эмитент бўлган облигацияларни савдоси мужассам этган кўрс бюллитеннинг бир қисми, хамда алохида булардан йиртилган купонлари берилган. АКШ казначайствасининг алохида купонлари билан КК котировкаси саналар Турe Bid Acked Chg Ask Yid май.00 np 89.19 89.19 +1 5.6 май.05 bp 66.3 67.3 +1 5.74 май.27 ci 17.26 17.31 - 6.01 АКШ канзначействасини облигацияси билан бирга йиртилган купонлар ва алохида йиртилган купонлари қуйидагича шаклланади: АКШ казначействасини купонли облигациялари алохида фирмалар томонидан сотиб олинади, қайсики кейин муста қ ил қимматли қоғоз сифатида хар бир облигацияни хар бир купонли тўлови ва облигацияни номинали асосида қайтариш вақти бўйича алохида мажбуриятлари билан қайтадан сотилади. Келтирилган бахолар бюллитени интерпретацияси учун келгуси шартларни билиш зарур:

1.жадвални 2 чи устун и(ТУРЕ), купонни йиртиш вақтида олаётган казначей типи бўйича 1 чи асосланган тўловни билдиради: ci- купонли тўлов, bp-АКШ казначействасини(қайтариш муддати 10 йил ва ундан куп) облигациясини номинал қиймати, np-АКШ (қайтариш муддати 10 йил ва ундан хам кам)казначействасини нотасини номинал қиймати. 2.The ask prise- бахо бўлиб, буни қайсики узоқ муддатли облигациялар бўйича диллерлар сотишни хохлайди(таклиф бахоси), а bid prise – бахо эса, қайсики улар уни сотиб олишни хохлайди(талаб бахоси).Талаб бахоси хамма вақт таклифдан ортиб юради. Бу фарқни хақиқатдагисини диллерлик хизмат шаклида т у зилади. Ask Yid, охирги устун - таклиф бахолари хисоб китобидан хисоблаб чиқилган қайтариш вақтидаги даромади. Фоизларни хисоблаш даври ярим йиллик асосда таклиф этилади. 3. Бахоси 1 долл. учун номинал қиймати центда берилган. 4. 3 ва 4 устунда ги сонлар 100 центни қисми эмас, 32-улушда белгиланган мохиятини ўзида ифода этади. Шундай қилиб, 89,19 сон рақами 89 ни билдирмайди ва 19/32 эса 0,8919 эмас. 8,2 жадвалда белгиланган маълумотлар А КШ казначайствасининг облигациялар котировкаси Rate Matиrity Bid Acked Chg Ask Yid 9 май.98 102.26 102.28 -1 5.95 6 май.98 99.31 100.01 5.97 13 ёки 1/8 май.01 122.23 122.29 -2 6.51 6 ёки 1/2 май 01 n 99.27 997.29 -1 6.53 8 ёки 3/4 май.20 119.15 119.16 -5 7.02

8.5. Нима сабабдан бир хил муддатли кимматли когозлар турли хил даромадга эга бўлади. АКШ казначейининг 2 та бир хил муддатли облигациялари кайтариш вактида турли хил даромадларга доимий равишда юзага келади. Бу бахоларни ягона қонунига зид хисобланадими? Жавоб: йук. Турли хил купонли ставкаларга эга облигацияларига бахоларни ягона қонуни қўллашда у мақсадли хисобланади, агар эгри даромадлилик доимий бўлмаса, у холда бир хил муддатли облигациялар қайтариш вақтида турли хил даромадларга эга бўлади 3 . 8. Купонли даромадга таъсир. Икки турли хил купонли бўлган икки йиллик хисобланган болигацияни кўриб чиқамиз. Купонли облигацияни бири 5% , иккинчиси 10% купонли даромадга эга. Мисол учун йиллик ва икки йиллик купонли облигацияни даромадлилиги ва жорий бозор бахоси қуйидаги ахамиятга эга. Қайтариш муддати 1 долл номиналини бахоси Даромадлиликни йиллик ставкаси 1 йил 2 йил 0,961538 долл. 0,889996 долл. 4% 6% Бахоларнинг ягона қонунига асосан хар бир купонли облигациялар буйича 1 чи йил учун 1 долл. нинг пул тўловлари номинал бахосига нисбатан 0,961538 долл ни ташкил этади, а иккинчи йил учун пул тўлови - 0,889996 дол ни ташкил этади. Шундай қилиб, турли хил купонли облигацияни бозор бахоси қуйидагича. 5%- ликупонли облигация учун: 0,961538 х 50 долл. + 0,889996 х 1050 долл. = 982,57 долл. 10% ли купонли облигация учун: 3 Постоянная форма кривой доходности означает, что облигации с различными сроками погашения имеют одинаковую годовую доходность. — Прим ред.

0,961538 х 100 долл. + 0,889996 х 1100 долл. = 1075,15 долл. и Қайсики мазкур бозор бахосига келтирилган-мос бўлган хар бир купонли облигациялар бўйича қайтариш вақтидаги даромадлилигини ахамиятин хисоблаб чиқилади. 5%- ликупонли облигация учун:. n i PV FV РМГ Натижа 2 ? -982,57 1000 50 i=5,9500% 10% ли купонли облигация учун: n i PV FV PMT натижа 2 ? -1075,15 1000 100 i = 5,9064% Шундай қилиб, ягона бахолар қонунига мослаштириш учун бу икки облигациялар қайтариш вақтида турли хил даромадларга эга бўлиши лозим. Бундан қуйидаги тартиб келиб чиқади . Агар эгри даромадлилик доимий бўлмаса, у холда қайтариш муддати бир хил бўлган турли купонли облигацияларни қайтариш вақтида даромадлилик кўрсаткичлари турлича бўлиб қолади. 9. Солиқ юки ва дефольт рискини таъсири. Вақтлар келиб шундай холатларга учраш мумкинки, купонли даромадлик бир хил бўлган облигациялар ва қайтариш вақтида уларни турли хил бахода сотиш кузатилади. Бу фарқлар қимматли қоғозлар қийматига бошқа омиллар таъсирини билдириб, қайсики бу ўзини ташқи барча хусусиятлаиидан келиб чиқади, булар хаттоки бир хил булиб қолиши хам мумкин. Бир хил фиксирланган пул тушуми оқимларини таъминловчи облигациялар айрим сабаблар асосида бир биридан тубдан фарқ қилиши

мумкин. Бу омиллардан асосийлари дефольт риски ва соли қ юки шартлари хисобланади. Мисол сифатида бир йил муддат ичида 1000 долл т ў лашни ў з зиммасига олган облигацияни к ў риб чи қ амиз. Масалан, АКШ Казначействасининг бир йиллик облигациясини фоиз ставкаси йилига 6% ни ташки л этади. Бу қимматли қоғозлар дефольт риски га тортилмаган, шунинг учун бундай облигацияларни бахоси қ уйидагича 1000 долл./1,06 = 943,40 долл. Бирок, агар амалда қандайдир дефолт риски мавжуд бўлса(тўламаслик риски ), у холда бу риск нихоят даражада паст бўлса хам бунга боғлик бўлмаган холда облигацияларни бахоси 943,40 долл.дан паст бахода бўлади, а бунинг даромадлилиги эса йилига 6% дан юқори бўлади. Облигацияни солиқ юки даражаси унинг эмитенти ким ёки бевосита облагацияни ўзига хос формасига боғлиқ бўлади. Буларнинг барчаси унинг яъни облигациянинг қийматига шундайлигича таъсир этади. АКШ да, масалан, штатларнинг хукуматлари ва махаллий бошқариш органлари томонидан чиқарилган облигацияларни сотиб олишдан олинаётган даромад федерал даромад солиғидан озод қилинган. Бундай холатлар жумладан унинг хусусиятлари мазкур облигацияларни солиқ тўловчилар учун кўпроқ жозибадор бўлишга олиб боради ва бошқа таққосланадиган облигацияларни бахоси уларга нисбатан юқори бўлади (а даромадлилиги мос холда пастдир). Облигация даромадлилига таъсир этувчи бош қ а сабаблар. Амалда бош қ а омиллар хам мавжуд б ў либ, қ айсики бу фиксирланган даромадга эга таш қ и ў заъро хусусиятли қимматли қоғоз ларнинг бахолари ў ртасидаги фар қ кўринишда юзага келишига олиб боради. Ф икрингиз (хохищ-интуици) ни мисол учун 2 та фар қ қ илиш хусусиятига эга қимматли қоғоз лар ор қ али текшириб к ў ринг, қ айсики бу облигацияни қ иймати ва даромадига таъсир этсин. Бундай хусусиятга эга б ў лмаган мос облигацияларни қ ийматини пасайтириш ва оширишга таъсир этувчи белгилар қ андай таъсир этишини тахлил қ иламиз.

1. Зудлик билан сотиб олиш икониятлари. (callability). Бу хусусият эмитентга уларни қ айтариш муддатини охирги санаси келгунга қ адар ў з облигациясини сотиб олиш ху қ у қ ини беради. Бундай облигациялар сотиб олиш ху қ у қ ига эга облигациялар дейилади. (callable bond). 2. Конвертирланганлик. (convertibility). Бу хусусият облигация эгасига қ айсики облигация чи қ арган компанияни акциясини маълум ми қ дорини аввалдан унга бошқа активлар билан алмаштириш ху қ у қ ини беради. Бундай фар қ қ илувчи хусусиятли облигациялар конвертирланган деб аталади. (convertible bond). Фикр(Интуиция) шуни билдирадики, хар қ андай унинг хусусиятлар и , қ айсики эмитент учун мазкур облигацияни кенгро қ жозибадор қ илади, унинг бахосини пасайишига олиб боради ва мос холда инвесторларни к ў з ў нгида облигацияни қ адри ошаётганлигини билдиради, бу б а холарни ў сишига олиб боради. Шунинг учун з удлик билан сотиб олишни амалга ошириш икониятлари бундай облигацияларни бахоларини пасайишига олиб боради ( ва қайтариш вақтидаги уни даромадлилигини ошириш ). Конвертациялашни амалга оширишни имкониятлари облигация бахоларини ошишига ва қ айтариш ва қ тидаги унинг даромадлилигини камайишига олиб боради. Облигация бахоси динамикаси ва вакт. Бу бўлимда қайсики бозор фоиз ставкаларини вақтлар ичида ўзгаришига олиб борувчи облигацияларни бахоларини ўзгариши кўриб чиқилади. 10. Вакт омили. Агар эгри даромадлилик даражаси доимий ва бозор фоиз ставкаси ўзгармас бўлганда эди, хар қандай рисксиз дисконтли облигацияларнинг бахоси вақтлар ичида тухтовсиз ортиб борган булар эди, хар қандай мукофотли облигацияларни бахоси эса –камайган бўларди. Бу боғлиқлик шундаки, вақтлари ичида облигацияни қайтариш санасига яқинлаштирилади, а уларни қайтариш санасидаги бахоси номинал қийматига тенглаштирилади. Шундай қилиб, қайтариш санасига яқинлашув меъёри

бўйича дисконтли ва мукофотли облигацияларни бахоси ўзини номиналига тенглашишга характ қилади. 8,3 расмда қайтариш муддати 20 йил белгиланган купонсиз дисконтли облигацияни бахоларини динамикаси келтирилган. Облигацияни номинал қиймати 1000 долл га тенг, а унинг даромадлилиги йилига 6% фоиз фиксирланган даражада қолаётган томонларига эътибор бериб, облигацияни бахосини хисоблаш усулини кўриб чиқамиз. Аввалги облигацияни қайтариш муддати 20 йилга эга бўлиб ва унинг бахоси қуйидагича: n i PV FV РМГ Н а тижа 20 6% ? 1000 0 РV=311,80долл Облигацияни чи қ ариш санасидан- ва қ тлар(йиллар ). 3.Чизма.Купонсиз облигацияларни бахосини ў сиш динамикаси. Эслатма: Фоиз ставкаси ўзгармас шароитида ва тўловлар таркиби бир хил бўлган шароитда купонсиз облигацияларни бахоси қайтариш вақтидаги уни

даромадлигига мос тезликда ўсади. График йиллик даромадлилик 6% ва 1000 номинал бахода хисоб китоб ор қ али тузилган. Бир йил вақт давомида чиқарилган вақтдан бошлаб, унинг қайтариш муддатига қадар 19 йил йил қолган ва унинг бахоси қуйидагича: n i PV FV РМТ Натижа 19 6% ? 1000 0 PV= 330,51 долл. Шундай қ илиб, облигацияларни бахоларини мос ў згариш хажми унинг унинг даромадлилига ани қ мос келмо қ да. ( йилига 6% ): Бахоларни мос ў згариши = (330,51 долл. – 331,80 долл.) / 311,80 долл. = 6% 11. Фоиз риски. АКШ Казначейини узоқ муддатли облигацияларини сотиб олиш муомлада юриш муддати 10 йилдан ортиқ бўлса, бу инвестицион сиёсатнинг консервативлигини билдиради, бу вақтда дефолт риски бўлмайди. Бироқ, инвесторлар учун қўйилган маблағ натижасида, иқтисодий мухитдаги айтиб бўлмас фоиз ставкаларини доимий ўзгариб туриши натижасида катта даромад олиб келиш билан бирга мос зарар хам келтириши мумкин. 8,4 расмда узоқ муддатли облигацияларни бахолари фоиз ставкаларини ўзгаришига сезгирлиги кўрсатилган. Бу график, ўзгарувчи фоиз ставкаларидан келиб чиқиб, унинг белгиланган 8% ставкада хисобланган бахоси бўлиб, облигацияларни бахоларини нисбий коэфицентини кўрсатувчи-ўзгариш динамикаси кўрсатилган.

Фоиз ставка. (йилига % да ) 8.4.Расм Облигацияларни бахоларини фоиз ставкаларини узгаришига сезгирлиги. Мисол, йиллик 8 % ставкада 1000 долл номиналга эга 30 йиллик купонли облигацияларни бахоси 1000 долл га тенг. А 9% ставкада эса унинг бахоси 897,26 долл га тенг б ў лади. Шундай қ илиб, 9% ставкада ги облигация бахоси билан 8% ставкада облигация бахоси ў ртасидаги нисбат 897,26 / 1000 = 0,89726 ни ташкил қ илди. Шунинг учун агар фоиз ставка даражаси 8% ставкадан 9 % г а ч а ортганда эди номинал облигацияни бахоси тахминан 10 % га пасайган булар эди. Кайтариш муддати 30 йил бўлган купонсиз дисконтли облигацияни ва 30 йиллик 8 %лик купонли облигацияни(, агар уни шу вактда сотиб олган сўнг фоиз ставка узининг аввалги 8 % дан фарқ килган булса) бахоларини ўзгариш динамикаси кўрсатилган. Шундай қилиб, 8 % ставка шароитида иккала облигация учун бахолар ўртасидаги нисбат 1 ни ташкил этмоқда . Бош қ а томондан йиллик 8 % ставкада 30 йилллик 1000 долл номиналли купонсиз облигацияни бахоси 99,38 долл га тенг, а 9 % ставкадаги унинг бахоси 75,37 долл га тенг. Шундай килиб, 9 фоиз % ставка билан 8 % фоиз ставкадаги облигацияларни бахолари ў ртасидаги нисбат

75,37 / 99,38 = 0,7684. га тенг. Шунинг учун фоиз ставкаси даражаси 8 % дан 9% га к ў тарилса, купонли дисконтли облигацияни бахоси тахминан 23 %га тушади. Купонсиз дисконтли облигацияни к ў рсатувчи эгрилик купонли облигациядаги эгриликка нисбатан к ў прок ахамиятга эгадир. Бу ш уни англатадики, у фоиз ставкалари даражасини ў згаришига к ў прок сезгир эканлигини билдиради. 12. Оддий акцияни бахолаш Бу бўлимда компания акциясини қийматини хисоблаш учун пул оқимини дисконтлаш усулини қўллашни амалий ва назари й томонлари хамда а кцияси курсига компаниянинг девиденд сиёсатини таъсирини ў рганамиз. Облигацияни бозор котировкасидан фойдаланиб, ягона бахолар Қонунига асосан маълум пул оқимларини қийматини хисоблаш н и ў ргандик. Бу бўлимда (Discounted cash flow analysis). ( ДДП ) усули -- пул оқимини дисконтлаш усули орқали номаълум пул оқимларини тушумини бахолаш кўриб чиқилади . Бу усул оддий акцияларни бахолашда қўлланилади. Акция котировкаси жадвалини укиш Н.Йорк фонд биржасида муамаладаги IBM компаниянинг 9,1 жадвалда акцияларни газетали котировкаси берилган. Биринчидан, бу бюллитеннинг 2 та устун и охирги 52 хафтада акцияларни бахоси энг юқориси ва энг пасти кўрсатилган. К е йинги 2 устун уни акциясини шартли белгисини ва акционер компанияни номи келтирилади. Кейингиси 1 дона акция учун т ў ланадиган девиденд суммасини билдиради. 4,84 харф корхона охирги кварталда акционерларга хар бир акция учун 4,84 долл. дан девиденд т ў ла й ди. Чораклик х акиқий девиденд 1,21 долл.ни ташкил этди. 1. Жадвал. Нью-йорк фонд бирж аси к отировк ас и .

Hi lo Stock Sym Div Yid % PE Vol 100s Hi Lo Close Net Chg 123 93 IBM IBM 4.84 4.2 16 14591 115 113 114(3/4) +1(3/8) Кейинги устун - девидендни даромадлилиги берилган. Бу қуйидагича хисобланади- девиденди йиллик хисобланаётганда оддий акцияга тўланаётган девиденд-суммаси мазкур акцияларни жорий бозор бахосига бўлинади ва фоиз кўринишда бўлади. P/E акциянинг коэфицент и ни билдириб – акцияни жорий бозор бахосини охирги 4 кварталда олинган соф фойдага нисбати кўрин ишда бўл ади. Кейинги устун Vol биржадаги акцияларни кунлик сотиш хажмини кўрсатади. Акциялар асосан 100 доналик бўйича стандарт лоток лаб сотилади. Акцияни майдалаб ( оз миқдорда ) сотаётган ва сотиб олаётган инвесторлар ностандартли лотоклардан фойдаланиб, улар ўзларини биржадаги брокеларига юқори комиссион ҳ а қ лар т ў лайдилар. Охирги 4 та устун да, жорий кунни якуни бўйича энг паст бахо ва энг юқори бахолар кўрсатилиб, жорий ва келгуси кунлардаги ёпик бахолар ўртасидаги фарқ ва ёпик бахолар кўрсатилган бўлади. 13. Акцияни бахолаш: девидендларни дисконтлаш усули Акция қийматини аниқлашда пул оқимларини дисконтлаш усули корпорация фаолиятидан тушадиган соф пул тушуми ёки акционерларга т ў лаётган девиденд кўринишдаги кутилаётган пул оқимларини дисконтлашга олиб боради. Девидендларни дисконтлаш усули (ДДУ) да кутилаётган девиденларни келтирилган (дисконтланган) қиймати кўриниш қийматига асосланади. ДДУ ни қўллаш оддий акцияга қўйилган қўйилмадан т ў ланаётган пул девидендлари ва к у рслар ўртасидаги фарқлар таркибидан иборат инвесторнинг кутаётган даромад хажмини кўриб чиқишдан бошланади.

Кўриб чиқамиз, мисол учун акцияга инвестиция қилиш учун даврларни йиллик вақтларида мисол учун ЛВС номли компания акциясининг 1 дона акция учун кутилаётган девиденд хажми 5 долл., ни а йил охирига эса кутилаётган дивдендсиз бахо -110 долл.ни ташкил қилади. Бозор хисоб ставкаси ёки рискка келтирилган-тортилган хисоб ставкаси -бу инвесторни кутаётган даромад ставкаси бўлиб, у ўзини маблағини мазкур акцияни сотиб олишга ишлатишдан - фойдаланиш хисобига талаб этиладиган даромаддир. Бу бўлимда биз уни худди аввал берилган k коэфицентни қўллаймиз- келтирамиз. Мисол учун жорий йилда k йиллик коэфицент 15 %ни ташкил этади. Инвесторларнинг 1 дона акция учун кутаётган даромад ставкаси кутаётган девиденд суммасига тенг бўлади ва акцияларни бахоларини ўсишидан кут ил аётган сумма акцияни жорий бозор бахосига бўлинади. Кутаётган даромад ставкаси кўрсатилган мохияти қуйидагича: E(r 1 ) = (D 1 + P 1 – P 0 ) / P 0 = k (9.1) 0,15 = (5 + 110 - P 0 ) / P 0 9,1ни келтириш ДДУ ни хал қ илувчи асосини яратади: Инвесторни хохлаган даврлар ичидаги кутаётган даромадлик ставкаси (k) уни бозор хисоб ставкасига тенг бўлади. Бу келтириш-тенглаштиришда акцияни жорий бахосини аниқлаш учун уни йил охиридаги прогнози орқали формула ни келтириш мумкин. P 0 =(D 1 +P 0 ) / (1+k) (9.2) Бошқача айтганда, акцияни жорий бахоси даромадлиликни талаб этган ставкаси бўйича дисконтланган кутаётган девидендсиз бахо ва йил охирига кутаётган девидендни келтирилган қийматига тенг.

ЛВС акцияси учун эса,бу қуйидагича : P 0 =(5 долл.+110 долл. ) / 1,15 = 100 долл. Кўриб чиқилаётган (бахони шаклланиш- шакланаётган бахо ) бахо шаклланиш усули тули ғ ича-умуман йил охирига к ў зланган-режа даги акцияларни бахосига боғлиқ бўлади. Бу бахони инвесторлар қандай режалаштираолади? Мазкур холни логи к нуқтаи назаридан олиниб , ЛВС акциясини 2 чи йилнинг йил бошлиги кутилаётган акцияларни бахосини аниқлаймиз. P 1 =(D 2 +P 2 ) / (1+k) (9.3) Р (9.4)

Бу занжирни қайтариб, девидендларни дисконтлаш усулидан фойдаланиб, умумий формулага келдик. (9.5) Бошқача сўз, акция бахоси – бозор хисоб ставкасини дисконтлаш усули орқали мазкур акцияни барча кутилаётган келгуси девидендларни келтирилган қийматидир. Мазкур мақсадга эришишга қанчалик карамайлик, девиденларни дисконтлаш усули факат девиденлар учун жорий этилиб, акцияларни келгусида кутилаётган бахоси инобатга олинмайди. 9.2.1.девидендларни доимий ўсиш даражаси усули худди девидендларни дисконтлаш усулини турли туманлигидадир. Шу сабабли , бу ўзини 9.5 тенглаштириш кўринишда ёзилган умум кўринишга эга бўлиб, ДДУ девидендларни чегарасиз-тугамас оқимини инобатга олинади. Девидендларни келгуси динамикасини характерловчи айрим таклифларда, ДДУ фойдали инструмент бўлиши мумкин. О ни умумий мохиятини аниқланиши , бу девидендлар хажмини доимий даражада ўсиши дейилади. Мисол учун, Steadygrowth Со компания акцияси девиденди йилига 10 % даража-темпда доимий даража д а ў сиб боради. Девидендларни келгусидаги кутилаётган оқими қуйидагича: D 1 D 2 D 3 и т.д. 5 долл. 5,50 долл. 6,05 долл. и т.д.

Девиденларни режадаги ахамияти D 1 = D 1 (1+g ) t-1 ни 9,5 формулага қўйиб, кўринишни қисқартирамиз, демак девидендларнинг чегарасиз бўлган оқимини келтирилган қийматини уларни доимий даражада ўсиши характерини биламиз. (9.6) Steadygrowth Co компания акцияси девидендини ўсиш даражаси хисобга олган холда мазкурга формулага мос келади, унинг акциясини бахоси қуйидагига тенг бўлади : 5 =---------=100 долл. 0,05 Жадвал 9.2. Sfeadygrowth Со нинг акциясига девидендлар ва кутилаётган бахоси. йил Йил бошига (акция к у рсини)бахоси Кутилаётган девидендлар Девидендли Кутилаётган даромадлик Акция курсини кутилаётган ўсиши 1 2 3 100 долл. 100 долл. 100 долл. 5,00 долл. 5,50 долл. 6,05 долл . 5% 5% 5% 10% 10% 10% Шундай қилиб, ДДУ усули асосида қайси йил бўлмасин йилдаги девидендларни ўсиш даражаси доимий бўлган шароитда акцияларни курсини ўсиш даражаси девидендларни ўсиш даражасига тенг бўлади (g).

Steadygrowth Co. корхонани кутилаётган даромадлилик ставкаси 15% хажмда, бу йилига девидендларни кутилаётган даромадлилиги 5 % дан таркиб топган бўлиб ва йилига унинг курсини ўсиши 10 % ни ташкил қилади. . 14. Акцияни бахолаш: соф фойда ва инвестицион имк о ниятлар Соф келтирилган қиймат хисоб китобига асосан акцияларни бахолаш ни фойдаланишда корпорацияни инвестицион имкониятлари ва кутилган соф фойда тахлиллар билан амалга оширилади. Акция қийматига таъсир этувчи асосий манъавий омилларга асосан этибор а ж рати ли б, девиденларга эмас аналитикларга ёрдам берувчи соф фойда ва инвестицион қарорларга этиборни фокслаштир ил ади. Компанияни девиден сиёсати асосий омил хисобланмайди. Бунга ишон ч ҳ осил қилиш учун қ андайдир компания контроль пакет акциясини сотиб олишни кўриб чиқаётган инвесторларни кўриб чиқамиз. Бундай инвесторларни келгуси девидендларни хисоблаш улар учун тинчлик бермайди , шундай экан, уларнинг ўзлари девидендлар тўловига соф фойдани қанча улушини йўналтиришни танлайди. Мисол учун янги акция чиқарилмади. У холда хохлаган даврлар учун девиденд ва соф фойда ўртасидаги муносабат қуйидагича. Девидендлар ((t) = соф фойда - соф янги инвестиция. Акцияни бахолаш учун формула оламиз. Бунда; Е – t йиллар ичидаги олинган соф фойда, & I- эса t йиллар давомида соф инвестиция. Бу келтиришни хал қ илувчи натижаси фирмани қиймати унинг келгусидаги келтирилган соф фойдасига тўғри келмаслиги деб аталади. Хақиқатда хам фирмани қиймати келгусидаги келтирилган соф фойдадан соф фойдани реинвестиция қилган қисмини келтирилган қийматини айириб ташлаб, қ олган қисмига тенгдир.

Компания қийматини қўшиш хисоб китоби унинг келгуси соф фойдасини келтирилган қиймати хажмидан келиб чиқиб, бу хақиқатдаги бозор бахосидан юқори хам паст хам бўлиши мумкин. Бу я нги соф ивестиция хажми худди салбий ва ижобий бўлиши б илан боғлиқ. Агар компания фаолияти пасаяётган ( тушаётган ) тармо ққ а қ арашли бўлса, у холда мавжуд капитални т ў ларок т ў лдиришга қаратилган даражага нисбатан унинг умумий инвестиция хажми камро қ бўлади. Соф инвестиция негатив бўлиб, шунга мос ишлаб чиқариш қуввати мазкур давр ичида пасая боради. Доимий барқарор тармоқка эга фирма эса ўзини молиявий барқарор холда тутиб тур ган холат и да бўлади, капитал қўйилмани ялпи суммаси истеъмолни қондиришга доимо мос бўлади. Соф инвестиция нолга тенг бўлса, мазкур давр ичида ишлаб чиқариш қ увввати ўзгаришсиз қ олади. Актив ривожланаётган тармоқлар учун капитал қўйилмани ялпи суммаси ишлаб чиқаришдан чиқарилаётган(выбывающих) ишлаб чиқариш қуролларини т ў лдириш бўйича истеъмол сумм а сида н ортиб кетади. Соф инвестиция позитив бўл са , а ишлаб чиқариш қуввати мазкур давр ичида ў сиб боради. Компания қийматини бахолаш даврида инвестицион имкониятлар ва соф фойдани тахлил орқали келтиришда компания акциясини қийматини 2қисмга бўлиб ў рганилса маъқул хисобланади : (1) Келгуси соф фойдани келтирилган қиймати, хатоларга йўл қўйилса хам унинг хажми ўзгаришсиз қ олади, жорий соф фойдага тенг бўлади ва бу қанча давр ма қ ул бўлса шунча узоқ са қ ланади. ва (2) с оф келтирилган қиймат келгусидаги хохлаган инвестицион имкониятлар демак дир . Иккинчи холатда қўшимча соф фойда олиш учун қўшимча талаб этилаётган инвестицияга эътибор бериш лозим.

Бизни мухокама МI қуйидаги тенгликда кўриниши мумкин. P 0 =E 1 / k + Келгуси инвестицион имкониятларни соф келтирилган қиймати. Мисол учун: Nogrowth Co компанияни қайсики, акциясига тўғри келган соф фойда(EPS )си кўрсаткичи 15 долл ни ташкил қилган. Компания хар йили ишлаб чиқарш экспулуатациясидан чиқканларни алмаштириш учун фақат етарли сумма инвестиция қилади; -иш қуввати ва шунинг учун унинг соф инвестицияси хар йили нолга тенг. Шундай қилиб, бу компания ўз соф фойдасини девиденд кўринишда тўлайди ва бу ерда қандайдир ўсиш юзага келмайди. Масалан, бозор хисоб ставкаси 15 %, Nogrowth Co. компания акцияси бахоси 100 долл га тенг бўлади: Р 0 = 15 долл./0,15 = 100 долл. Энди Nogrowth Co. компанияни кўриб чиқамиз. Аввало бошида Nogrowth Co. шунда соф фойдага эга эди ва Nogrowth Co хам, бу хар йили ўз соф фойдасини ишлаб чиқаришни кенгайтириш учун 60 фоизини реинвестиция қилади. Бу қайсики (бозор хисоб ставкасига нисбатан бу қайсики 15 %ни ташкил этган) даромадлилик ставкасини йилига 20 % гача ортишига олиб келди . 2 корхона: Growthstok Co акцияси бундай девидендлари авваллари Nogrowth Co акция девидендига нисбатан паст бўлган . Акцияга 15 долл хажмида девиденд тўлаш ўрнига бу икала Nogrowth Co., Growthstok Co компания 15 долл дан атиги 40 фоизини тўлаган (ёки акция учун 6 долл.). Бир дона акцияга тўғри келган қ олган соф фойдани 9 долл ини 20 %ли даромадлилик ставкасига ет кази ш учун реинвестиция қилган.

Акцияга девидендлар даражаси Nogrowth Co.,га нисбатан компанияга нисбатан Growthstok Co компанияники паст бўлса хам, мазкур давр ичида бу ортиб боради. Growthstok Co кимпания акциясини бахоси Nogrowth Co акция бахосига нисбатан юқоридир. Нима сабабданлигини билиш учун, унинг девидендларни ўсиш даражасини топамиз ва сўнг девидендларни дисконтлаш усулини қўллаймиз. Қуйида, EPS 3 ва девиденларни ўсиш даражасини хисоблаш учун формула берилган. g = соф фойдадан ушлаш коэфиценти х янги инвестицияни даромадлилик ставкаси . Growthstok Co. компания учун оламиз g= 0,6 х 0,2 = 0,12 ёки йилига 12% . Growthstok Co. компания акциясини жорий бахоси учун девидендларни доимий ўсиш даражасини хисоблаш формуласини қўллаймиз: P 0 = 6 / (0,15 – 0,12) = 6/0,03 = 200 долл. Growthstok Co ни келгуси инвестициясини соф келтирилган қиймати унинг акцияси ва Nogrowth Co компания акциясини бахолари ўртасидаги 100 долл лик фарқни англатади. Келгуси инвестицияни соф келтирилган қиймати=200 долл- 100 долл. =100 долл. 3 Доказательство: по определению, ожидаемый темп роста прибыли равен отношению прироста прибыли к текущей прибыли: g= E/E Умножив числитель и знаменатель дроби на чистые инвестиции (I), получим: g=I/E *  E/I Теперь обратите внимание, что первый член уравнения — это коэффициент удержания прибыл i второй — ставка доходности новых чистых инвестиций.

Бу ерда шуни тушуниш зарурки, Growthstok Co компания акцияси бахоси Nogrowth Co к омпания акцияси бахосидан юқори бўлишини сабаби, амалда, инвестиция компаниясини ўз ўзидан ўсишида эмас, балки унинг ренинвестиция қилган соф фойдаси уни даромадлилик даражасини шу ортаётган бозор хисоб ставкасини таққосланадиган йиллик 15 % дан 20 %гача даражага к ў тарди. 3 мисол: Акцент қилиш учун асосий эътиборни бу тасди ққ а қаратиш, агар келгуси инвестициялар бўйича даромадлилик ставкаси 20 % ўрнига факат 15 % бўлишини кўриб чиқамиз. Normalprofit Co. –ни даромадлилик ставкаси кам корхона дейлик. Normalprofit Co. нинг келгуси инвестициясини дармадлик ставкаси йилига 15 % ни ташкил этди ва компания хар йили ўз соф фойдасидан 60 % ини ренинвестиция киляпти. Шундай қилиб, унинг соф фойда ўсиш даражаси ва девидендлари йиллик 9 % ни ташкил этди. g = соф фойдадан ушлаш коэфиц енти х янги инвестицияни даромадлилик ставкаси . g= 0,6 х 0,15 = 0,09, ёки йилига 9% . уларни доимий ўсиш темпи-даражаси билан девидендларни дисконтлаш усули учун формула қўллаб, Normalprofit Co нинг акция бахосини аниқлаймиз. Тенгдир. P 0 = 6 / (0,15 – 0,09) = 6/0,06 = 100 долл. Normalprofit Co компания акцияси бахоси йилига акцияни девиденларини ўсиши 9% кутилаётган бўлса хам, худди Nogrowth Co га ўхшаш. Normalprofit Co девиденди энг юқори темпда бўлиши, унинг аввалги паст девидендларини тўлиқ тулдиришини билдиради.

9.3 ва 9.1 жадвалда Normalprofit Co. и Nogrowth Co компанияларни келгуси бир неча йил ичида девиденд ва кутилаётган соф фойдани таққосланиши берилган. Жадвал 9.3. Nogrowth Co. ва Hormaiprofft Co. таққослаш . а. Nogrowth Со . й ил Йил бошига Соф фойда Кутилаётган девидендлар Кутилаётган девидендни даромадлилиги Кутилаётган акция бахосини ўсиши 1 2 100,00 долл. 100,00 долл. 15,00 долл. 15,00 долл. 15,00 долл. 15,00 долл. 15% 15% 0% 0% 3 100,00 долл. 15,00 долл. 15,00 долл. 15% 0% Ь. Normalprofit Co. й Йил бошига Кутилаётган соф фойда К у тилаётган девиденлар Кутилаётган девидендни даромадлилиги Кутилаётган акция бахосини ўсиши 1 2 3 100,00 долл. 109,00 долл. 118,00 долл. 15,00 долл. 16,35 долл. 17,82 долл. 6,00 долл. 6,54 долл. 7,13 долл. 6% 6% 6% 9% 9% 9%

Йилллар Расм. 1. соф фойдани реинвестиция қилиш сиёсатини икки турли хил вариантидаги девидендларни ўсиши Normalprofit Co ва Nogrowth Co акцияси бир хил бахога эга бўлиб, бу хар бир акция учун кутилаётган соф фойдани келтирилган қийматига тенг. Р 0 = E 1 /k = 15 долл./0,15 = 100 долл. Бу мавзуда биз айтишимиз мумкин: соф фойдани кутилаётган ортиши ўз ўзидан бўлса, акцияни к у рси ва девиденди бевосита акцияларни жорий бахоларини ўсишига олиб бормайди. Акция бахоларини ўсишига таъсир этувчи асосий омил, соф фойдадан реинвестиция қилиш бўйича фирмани шундай инвестицион имкониятларини мавжудлигига айтилади, бу қайсики кимпанияни янги инвестицион лойихаларни даромадлилик ставкаси даромадлиликни бозор даражасидан юқори бўлади.

Компанияни келгуси инвестицияси унинг даромадлилик ставкаси билан характерланиб, k га тенг бўлади, акцияни бахолаш учун Р 0 = E 1 /k формуладан фойдаланилади. 15. Акцияни Р/Е: ёрдамида бахолаш:иккинчи ёндашув Акцияни бахолаш учун P/E коэфицентдан фойдаланишга асосланган усул очиб берилган. Таққосланиш характерига эга корхоналарнинг фаолияти бўйича акцияни қийматини бахолаш усулидан кенг фойдаланиб, EPS ни режадаги суммасини олиб ва буни Р/Е коэфицентга купайтирилади. Аввалги бўлимда кўрсатилгандек, хозир биз бу усулни кенгро қ девидендларни дсконтлаш усули орқали фойдаланамиз. Биз ишондикки, фирма акция бахосини хисоб китоб қилиш учун қуйидаги формуладан фойдаланамиз. Р 0 = E 1 /k + NPV будущих инвестиций Шунинг учун бу компания P/E стабил юқори коэфицентли хисобланади ёки ўз девидендларини таққосланадиган энг паст ставкада капитализация қилади ёки қўшимча келгуси да юқори таққосланадиган инвестицияларни келтирилган қийматиига эга ёки бундай инвестицион имкониятлардан фойдаланиб, бу бозор хисоб ставкасидан оширувчи даромадлилик ставкасига етказишга олиб боради. Мавжуд таққосланадиган юқори P/E коэфицентга эга компания акциялари акцияси тез ў сувчи компания деб аталиб, уларни инвестицион сиёсати келгуси инвестициялар бўйича даромадлилик ставкаси бозор хисоб ставкадан ортиши билан боғлиқ бўлади. Фонд бозорида айрим мутахассислар тасдиклайдики, акцияси тез усувчи компания нинг Р/Е коэфицентни юқорилигига сабаб, уларни EPS коэфиценти ўсиши кутилган. Буни тасди ғ и, 9,3 бўлимда кўринганидек шубхаланишга киради, Normalprofit Co компанияни акция бахосини йилига 9 % даражада ўсиши

кутилган ва буни барча акциялари мазкур P/E коэфицентга асосланган холда бахоланади. Ўз ўзидан ў сиб кетиш Р/Е коэфицентни ошишга олиб борувчи асосий омил хисобланмайди. Асосий сабаб, бу қўшимча инвестицияларни даромадлилик ставкаси келгусида k бозор хисоб ставкаси даражасидан ортишига сабаб бўлади. Мисол учун, сиз аптека санатининг гиотетик компаниясини янги дори ишлаб чиқариш мақсадида биотехнологиядан фойдаланишга хос бўлган Digital Biomed Corporation компанияни оддий акциясини бахолашга хара к ат киляпсиз, Аптека саноатини P/E ўртача коэфиценти 15 га тенг. Digital Biomed Co ни акцияси учун кутилаётган соф фойда хисоб китоб бўйича 2 долл.га тенг бўлади. Ўртача тармоқли P/E коэфицентни қўллаш орқали Digital Biomed Co акциясини умумбахоси аниқланиб, бу 30 долл. ни ташкил этади. Бирок мисол учун, Digital Biomed Co компания акциясини хакиқий бахода сотса, унда акция учун бахо 100 долл. га тенг бўлади. Фарқ бўлган 70 долл(100- 3 0) Digital Biomed Co компанияни келгусидаги инвестицион имкониятлари хақида гапириш мумкин, инвесторлар нуқтаи назаридан олганда бу бош қ а урт а ча аптека саноатига нисбатан қўпроқ жозибадор хисобланади. Р/Е коэфицентни ўзгариш тенденцияси амалиётда вақтлар бўйича к у затилади. Фонд бозорларига янги маълумотларни кириб келиши меъёрида инвесторларни кутиши ва ражалари ўзгаради. Соф фойда ёки бозор хисоб ставкасини кутаётган ўсиш темпини озрок ўзгариши Р/Е коэфицентни қўпроқ ўзгаришига олиб боради. Бу худди алохида акцияларга таллуклидир, худди шундай умуман фонд бозорлари учун хам маъқул хисобланади.

16. Акционерлар яшашини яхшиланишига девиденд сиёсатини таъсири. Девиденд сиёсат- корхонанинг, агар компания қарорлар ўзгармаган бўлса, инвестиция ва заём маблағларига таллукли бўлган ўз акционерларига девиденд тўлов шаклидаги сиёсатидир. Молиявий идеял мухитда корхонанинг қандай девиденд сиёсати орқали бошқариляётганлигига боғлиқ бўлмаган даражадаги бир меъёр бўлиб, акционерларни холатидан, амалий харажатлар ва солиқлар қайсики бу ерда амалда бўлмайди. Хақиқатда акционерларни фаолиятига таъсир этувчи бир неча молиявий омиллар амалда бўлади. Бундай омилларга, солиқлар, молиявий фаолиятни бошқаришни асослари-томонлари, ички ва маълумотли молиялаштириш харажатлари ёки девидендларни мохияти бўйича «сигналли» омиллардан иборат. Девидендни пул ва акция кўринишда тўланиш сценарийси. Акционерлар ўртасида пул тўловларини тақсимлаш 2 усулда амалга оширилади : 1) Фонд бозорларида ў з акцияларини сотиб олган компаниялар учун пул кўринишдаги девидендлар тўловидир. Компания пул кўринишдаги девиденларини т ў лаш вақтида барча акционерлар эгалик қилаётганлар акция сонига мос холда пул олишади. Девидендни пул кўринишдаги т ў лангандан сўнг, бир хил шароитда акция бахолари тушиб кетади. Акцияларни сотиб олиш жараёнида компания фонд бозорида пулига ўзини акцияларини сотиб сотиб олиш хисобига муомалага чиқарилган акциялар сонини камайтиради. Шунинг учун, пулни мазкур акционерларга қайсики ўзини акциясини бир қисмини сотишга қарор қилганлар олади. Мисол учун, бу холатда девидендни тўлови акция сотиб олгандан сўнг акция бахоси турли хил шароитларда хам ўзгармайди.

Мисол: Cashrich Co компанияни активини умум бозор қиймати 12 млн долл. ни ташкил этади: 10 млн долл.лик бошқа активлар ва 2 млн долл.лик пул маблағлари ва қимматли қоғозларни бозор қиймати. Унинг мажбуриятини бозор бахоси 2 млн долл.га тенг, шахсий капиталини бозор бахоси 10 млн долл. Муомалада Cashrich Co. нинг акцияси 500 000 мавжуд бўлиб, бунинг курси 20 долл. га тенгдир. 9,4 жадвалда девидендлар тўловини 2 варианти ўртасидаги фарқ кўрсатилган. Агар Cashrich Co акциясига 2 млн долл. девиденд тўласа, у холда унинг активини бозор қиймати 1 млн долл.га камаяди, у хода унинг шахсий капитали 1 млн сумга камайиб, 9 млн дол..га тушади. Муомалада 500 000 акция яна бўлиб, хар бир акцияни бозор бахоси 2 долл.га камаяди. Ёки уни тескариси, агар Cashrich Co. ўзини акциясини умумий қиймати 1 млн долл. ли сотиб оли ни б, бу 50 000 акция ушлаб қ ол ин ади, муомалада хар бир акция 20 долл.ли 450 000 акцияни ташкил эт а ди. Ўрнатилган камчиликдан келиб чиқиб, 9,4 жадвални т уз ишда ундан фойдаланиб, акционерларнинг яшаш шароити холати Cashrich Co. фойдаланиш схемасига боғлиқ бўлмайди. Хар бир акционерларга девидендларини пул кўринишда акция эгаларига акция сонига мос т ў ланади, бу холда уларни акция си ни бозор бахоси 2 млн долл.га камаяди. Бундай бахо девидендсиз дейилади. Нақд п ул ўзини акциясини сотиб олиш варианти фа қ ат бу акционерлар учун, қайсики ўзини акциясини сотишга қарор қилганлар учун хос дир. Бунда акция курсини пасайиши бўлмайди. Жадвал 9.4.Девиденларни тўлаш бевосита накдли ва Cashrich Со компанияни ўз акциясини сотиб олиш йўли билан тўла нади . а. Баланс

Активлар Акционер капитал ва мажбуриятлар Пул маблағлари ва бозорнинг қимматли қоғозлари Бошқа активлар 2 млн. долл. 10 млн. долл. Мажбуриятлар- 2 млн. долл. Акционер капитал 10 млн. долл. Муомалада юрган акциялар сони = 500000 Бир дона акцияни бахоси = 20 долл. Ь. Пул девидендларини тўлагандан сўнг тузилган баланс Активлар Акционер капитал ва мажбуриятлар Пул маблағлари ва бозорнинг қимматли қоғозлари Бошқа активлар Жами 1 млн. долл. 10 млн. долл. Мажбуриятлар 2 млн. долл. Акционер капитал 9 млн. долл. Муомалада юрган акциялар сони= 500000 Бир дона акция бахоси = 18 долл. с. Ў з акциясини сотиб олгандан сўнгги баланс Активлар Акционер капитал ва мажбуриятлар

Пул маблағлари ва бозорнинг қимматли қоғозлари Бошқа активлар Жами 1 млн. долл. 10 млн. долл. 11 млн. долл. Мажбуриятлар 2 млн. долл. Акционер капитал 9 млн. долл. Жами 11 млн долл Муомалада юрган акциялар сони = 450000 Бир дона акцияни бахоси = 20 долл. Акционерларга тўланган девидендлар Корпорация доимо (доналаб сотиш) дробленган акция ва акцияга девиденларни т ў лаш ха қ ида эълон қилади.Бу операция акционерларга пулли тўловларни тақисмланиши билан боғлиқ эмас. Булар муомалада юрган акциялар сонини ортишига олиб боради. Мисол келтирамиз, Cashrich Co компания рахбари дроблен акцияни 2 к 1 пропорцияда эълон этди . Бу компания хар бир эски акциясини 2 та я нги акцияга алмаштиради. Cashrich Co ни акцияларни умумий сони 500 000 дан 1 млнгача ортади. Келтирилган мисолдан, акционерларнинг холати рахбар харакатига боғлиқ бўлмайди, акцияни бозор бахоси шу вақтни ўзида 20 долл.дан 10 долл.га пасаяди. Компания акция девидендларини тўлаганда, хамма акционерлар ўртасида қўшимча акция ларни тақсимлайди. Акцияларга девидендлар т ў лаш компания чиқарган қўшимча акцияларни келгусида акционерлар ўртасида пул кўринишдаги девидендларини тақсимлаш орқали шу вақтни ўзида у сотиб олинади. Бу б илан бирга компания акционерларга пул кўринишдаги девидендларини т ў ламайди, солиқ харажати бўлмайди. Буни натижани тушунтириш учун, девидендни пул кўринишдаги ва девидендни акция кўринишдаги тўлаш билан боғлиқ .

Мисол келтирамиз, Cashrich Co компания пул кўринишдаги девидендни хар бир акция учун 2 долл. хажмида тўлаяпти, биро қ рахбар компания олдида стратегик инвестицион имконият туғилганлигини билди, шунинг учун девидендни пул кўринишида тўланадиган қисми 1 млн долл ни ў з ихтиёрида қ олдиришни қарор қаб у л қ илди. 2. Шундай қилиб, рахбар томонидан пул кўринишдаги девиденд тўлаш ўрнига ўз акционер капиталидан 10 % ини девиденд шаклида беришга қарор қаб у л қилиш. Бу мазкур акционерлар ўзларини ихтиёрида бўлган хар бир 10 та эски акция хисобига 1 та янги акция оляпти. Компания пул кўринишдаги девидендни тўлаш учун йукотган 1 млн доллини саклаб колди. 9,5 жадвалда, акционерлар холатига тўловларни бу формалари боғлиқ бўлмай таклифларга асосланган акция кўринишдаги девиденд ва пул кўринишдаги девиденд бераётган даврида Cashrich Co компанияни фаолияти натижаси турли хил кўрсатилган. Аввал (а) и (с) жадвалларни бўлимларини таққослаймиз. (с) Бўлим Cashrich Co компаниянинг акция кўринишдаги девиденларини тўлагандан сўнг тузилган баланс хисоботини билдиради ( активларни бозор қийматини хисобга олинганда). Активларни умумий хажми, қайсики мажбурияти ва акционер капитали идентичны (а) бўлим мохияти , қайсики Cashricf, Со. акция кўринишдаги девидендларни т ў лагунга қ адар баланс хисобида кўрсатилган ( активларни бозор қийматини хисобга олинган ). Бу икки баланс хисоботлари ўртасидаги ягона фарқи шуки, (с) балансда акциялар сони 550 000 гача ортган ва бунинг натижасида акция бахоси 18,18 долл гача тушган. Жадвал 9.5. Cashrich Со девиденд тўловлари: накд пул ва акция хисобига а. Исходный баланс

Активлар Акционер капитал ва мажбуриятлар Пул маблағлари ва бозорнинг қимматли қоғозлари Бошқа активлар Жами 2 млн. долл. 10 млн. долл. 12 млн. долл. Мажбуриятлар 2 млн. долл. Акционер капитал 10 млн. долл. Жами 12 млн. долл. Муомалада юрган акциялар сони = 500000 Бир дона акцияни бахоси = 20 долл. b . Девидендни накд пул орқали тўлангандан сўнги баланс. 9.5 жадвални тугаши. Активлар Акционер капитал ва мажбуриятлар Пул маблағлари ва бозорнинг қимматли қоғозлари Бошқа активлар Жами 1 млн. долл. 10 млн. долл. Мажбуриятлар Акционерный капитал 2 млн. долл. 9 млн. долл. Муомалада юрган акциялар сони= 500000 Бир дона акция бахоси = 18 долл. с. Девидендни акция кўринишда тўлангандан сўнги баланс Активлар Акционер капитал ва мажбуриятлар

Пул маблағлари ва бозорнинг қимматли қоғозлари Бошқа активлар Жами 2 млн. долл. 10 млн. долл. 12 млн. долл. Мажбуриятлар 2 млн. долл. Акционер капитал 10 млн. долл. Жами 12 млн. долл. Муомалада юрган акциялар сони = 550000 Бир дона акцияни бахоси = 18 долл. 8.17. Д евиденд сиёсати нинг и деял молиявий сферада га таъсири. Биз акцияни девиденди пул ёки акция кўринишда тўлаш акционерларни фаолиятига хеч қандай таъсир этма слигини кўрдик. Бу хақиқатда шундайми? Ёки шундай девиденд сиёсати акционерларни яшаш шароити холатини яхшилашни ошириш хисобига бу сиёсат амалда мавжудми? Модильяни и Миллерлар молиявий идеял мухитда мазкур фактни тасди ғ ини исботлаб бериб, б у лар қайсики янги акцияни чиқариш ёки амалдаги акцияни сотиб олиш билан боғлиқ харажат ва солиқлар бўлмаса, компанияни девиденд сиёсати акционерларни фаолиятига хеч қандай таъсир этма слигини кўриб чиқ ди. Исботлашни M&M мохияти шуки, акционерлар ўзини акцияларини воситачи орқали ёки девидендларни реинвестиция қилиш орқали корхонани девиденд сиёсатини амалга ошириш о қ ибатида мазкур натижага эришиш мумкин. Cashrich Co компания мисолида M&M ни аргументларини кўриб чиқамиз Мисол учун аввало, Cashrich Co. рахбари 2 млн долл накд пулни тўламасликка қарор қилиш, а уни реинвестиция қилиш, бу эса Cashrich Co. активларини умумий қийматини ўзгармай қ олишга олиб боради. Мисол учун Cashrich Co. компанияни 100 долл акциясига эга акционер, акцияга 2,0 млн долл хисобидан девидендни накд пул кўринишда олишни

хохлайди. Бу акционер 10 дона ўзини акциясини жорий бозор к у рси бўйича акцияга 20 долл дан сотиши мумкин. Шундай қилиб, унинг қў лида Cashrich Co компаниянинг умумий суммаси 1800 долл қ олади ва 200 долл. накд кўринишда қ олади, натижа шундай аниқдир, агар компания унга хар бир акция учун 2,0 млн долл хисобидан тўланганда шу юқоридаги холат бўлиши мумкин. Бошқа холатлар мавжуд бўлиб, Мисол учун Cashrich Co пул кўринишдаги девидендларини хар бир акция учун 2,0 млн долл хисобидан тўлайди, а Cashrich Co. компанияни 100 долл акциясига эга акционер девидендни накд пул кўринишга олишга манфатдор эмас. Девидендлар тўлангандан сўнг у 200 долл накдига ва 1800 долл.ли Cashrich Co компания акциясига эга бўлади. Акционер акцияни янги бахода 18 долл.дан қўшимча сотиб олиш учун бу 200 долл.дан фойдаланиб ўзини статусини енгилрок –осонрок тиклайди. Энди холатни тахлил этамиз, компанияга соф келтирилган қиймат (NPV ижобий натижага эга бўлиб турганда янги инвестицион лойихани молиялаштириш учун қўшимча маблағлар зарур. Бу холатда, компания рахбари пулли девиденларрини камайтириш йўли билан ва б ў ш маблағларни компания бизнесига реинвестиция қилиб, акционерлар яшаш шароитини оширишга харакат қилади. Бирок M&M назарияси исботлайдики, хақиқий(идеял)молиявий сферада акция бахоси лойихани соф жорий қиймати орқали кўринади . Шунинг учун компания амалдаги акционерларни яшаш шароитида х е ч қандай фарқ бўлмайди, девидендларни камайтириш( ўз маблағи хисобига молиялаштириш ) ёки янги акция чиқариш ( ташқи молиялаштириш )орқали янги инвестицион лойихани молиялаштира ола дими. M&M назарияни аргументини тушуниш учун, қуйидаги мисолни кўриб чиқамиз Мисол учун, Cashpoor Co компания хозир вақтда пул маблағлари ва бозорни қимматли қоғозлари (0,5 млн долл), асосий воситалари(завод ва

жихозлари) (1,0 млн долл) ва бозор қийматига эга 1, 0 млн долл. қарз мажбуриятлари кўринишда активлари мавжуд Энди Cashpoor Co компанияда, фойдали инвестиция учун имкониятлар вужудга келди, бу янги завод қу риш ва жихоз сотиб олиш учун 0,5 долл. шу вақтни ўзида харажат қилиш ни талаб этади. Лойихани с оф келтирилган қиймати 1,5 млн долл ни ташкил этди. Cashpoor Co да муома л ада 1,0 акцияси мавжуд. Бир дон а акцияни бозор бахоси 2,0 долл га тенг ва унда Cashpoor Co. да соф фойда олиш ва соф келтирилган қиймати 1,5 млн долл.га тенг бўлган инвестицион имкониятлар мавжуд деган маълумотга эга бўлади. 9,6 жадвалда Cashpoor Co. ( активларни бозор қийматини хисобга олган холда ) инвестицион лойихани амалга оширилгунга қадар баланси мавжуд Жадвал 9.5. Cashpoor Co . ни баланси. ( активларни бозор қийматини хисобга олган холда ) АКТИВЛАРИ Пул маблағлари ва бозорнинг қимматли қоғозлари 0,5 млн. долл. Мажбуриятлар и акционерлар капитали. Завод ва жихозлари 1,0 млн. долл. Мажбуриятлар 1 млн. доллЯнги инвестицион лойихани NPV 1,5 млн. долл. Акционерлар капитали 2 млн. долл. Жами 3,0 млн. долл. Жами 3 млн. долл. Муомалада юрган акциялар сони = 1 млн. Бир дона акцияни бахоси = 2 долл.

Cashpoor Co компания ўзини банкидаги хисоб ра қ амидаги пулини ишлатиши мумкин эди ва осон сотиладиган қимматли қоғозларини сотиб, 0,5 млн долл. хажмда олган суммани ўзини шахсий маблағларини янги лойихани молиялаштириш учун амалга ошириш мумкин ёки у 0,5 млн долл.ни пулни акционерларга девиденд кўринишда ва янги акция чиқариш орқали янги лойихани молиялаштириш мумкин. Хакиқий молиявий сферада бунда холат барча акционерлар учун ма ъқ ул бўлиб, а янги акцияларни чиқариш билан боғлиқ харажатлар эса хисобла наётган қаб у л қилинмайди. Шундай қилиб, идеяллашган акционерларни жахон яшаш шароитида девиденд сиёсатларини танлаш боғлиқ эмасдир. Агар Cashpoor Co янги инвестияни молиялаштириш учун ўзини 0,5 млн долл.пул маблағидан фойдаланади, у холда бу амалиёт уни баланс хисоботида қуйидагича кўринади. Баланс статясидаги « пул воситалари ва бозорни қимматли қоғозлари » 0,5 долл га камаяди, а «Асосий воситалар» эса 0,5 млн ортади. Муомалада 1,0 млн акция бўлади. Хар бир акцияни бахоси 2 долл тенг бўлади. Агар Cashpoor Co ў з акционерларига ў з маблағидан пул девидендлар (0,5 долл. на акцию) сифатида 0,5 млн долл. т ў лаши ва муомала г а жихоз сотиб олиш ва завод қурилишини молиялаштириш учун янги акциялар чиқариш холати бўлиши мумкинми? М&М нинг аргументациясига асосланиб, акция бахоси т ў ланган девидендлар суммасига камаяди ( хар бир акция учун ёки 2 долл 1.5 долл. ). Эски акционерларни бойлиги хозир хам 2,0 млн долл. даражада қ олаверади: 0,5 млн долл. пул девидендлари сифатида улар олишган, а уларни акциясини бозор қиймати 1,5 млн долл ни ташкил этди. 0,5 млн долл маблағ суммани йи ғ иш учун, Cashpoor Co., бу маблағни Cashpoor Co., нинг асосан янги завод ва жихоз харажати учун молиялаштиришга сарфланиши

режалашган бўлиб, бунинг учун 333 333 янги акция чиқариш зарур (500000 долл./l, 50 долл. за акцию = 333333 акции) 18. Хакиқий дунёда ги девиденд сиёсати Биз кўрдикки идеял дунёда акционерларни холатига девиденд сиёсатини танлаш хеч қандай рол ў йнамайди. Бирок, ха қ иқий дунёда айрим сабаблар мавжуд бўлиб, девиденд сиёсати акционерлар бойлигига таъсир этади. Бу бўлимда булардан асосийларини: солиқлар, молиявий фаолиятни бошқариш, ташки молиялаштириш харажатлари ва девидендлар тушунчасининг маълумотлари кўриб чиқилади. АКШ ва бошқа чет мамлакатларда солиқ органлари девиденд кўринишда олган шахсий пул даромадларидан солиқлар т ў лашни талаб этадилар. Шунинг учун, агар компания пул девидендларини т ў лаш воситаси орқали пулларини тақсимлайди, бу улар ў з навбатида ў з акционерларини солиқ т ў лашга мажбур бўладилар. Агар бунинг ўрнига компания пулини ўзини акциясини сотиб олиш орқали та қ симласа, у холда бу тўловлар солиқка тортилмайди. А гар компания пул и ни ўз акциясини сотиб олиш орқали тўласа с олиқ тўловчи хисобланган акционерлар нуқтаи назаридан албатта улар учун хамма вақт яхши хисобланади. Бирок АКШда ўз акционерлари ўртасида девиденд тўловларини тақсимлаш схемаси даги ўз акцияларни сотиб олиш механизмидан доимий сифатида компанияни фойдаланиши та қ и қ лаш ха қ ида қ онунлар бор. Солиқ хизматлари девидендларни бундай т ў лаш схемаси орқали даромадни та қ симлашда солиқ т ў лашни қўллаш зарурлигини қўллаб чиқадилар. Яна бир омил мавжуд бўлиб, бу қайсики девиденд сиёсати (таш қ аридан маблағжалб қилиш учун қ илинадиган харажатлар)ни аниқлашда уни хисобга олади.

Асосий иш, а кцияни янги эмисссияси жараёнида(йўлида) инвестицион банкларни хизмат ха қ ларини т ў лаши зарур бўлиб , бу қайсики т ашки инвсторларга янги акцияларини сотиш жараёнида оралик звено сифатида чиқади. Алохида доимий акционерлар учун компания ўзи харажатларини ў з зиммасига олади. Бошқа харажатларда янги акцияларни сотиб олувчиларни потенциали ва компания менеджерларига (инсайдерларга) қайсики мазкур компания қимматли қоғозларини муомалага чиқариш билан боғлиқ маълумотлар хажмидаги фарқлар юзага келади. Шундай қилиб, ўз маблағлари хисобига молиялаштириш четдаги инвесторлар учун янги акция чиқаришга нисбатан амалдаги акционер компанияларининг кўпроқ жозибадор қарорлар қабул қилаётгандек кўринади. Хакиқий молиявий мухитдаги яна бир потенциал зарур омиллардан бири, бу компанияни девиденд сиёсатига таъсир этувчи – девидендлар хақидаги маълумот. Четдаги инвесторлар акция бахосини ортишига олиб бориш мумкин бўлган бу девидендларни ўсиш натижасида компания тўлайдиган ижобий белгига ўхшаш пулли девиденлар хажмини ортишига дучор бўлади. Акс холда бунинг тескариси, пулли девидендлар хажми камайса, булар худди ёмон холатга дучор бўлади, бу эса акция бахосини пасайишига олиб боради. Шунинг учун компания рахбарларига бундай маълумотларни таъсири уларни эхтиёткорлик билан девидендлар тўлов хажмини ўзгариши шундай ўзгартиришларга мос тушунчалар қўлланувчи v тартиб жорий этилади. Асосий формулалар Акция бахоси- бозор хисоб ставкасини дисконтланган мазкур акциялар бўйича барча кутилаётган девидендларни келтирилган қийматидир.:

Соф фойда ва инвестиция орқали кўринган акция бахоси: где Е, — t йил ичида олинган соф фойда, t - эса t йил ичидаги соф инвестиция. Уни ўсиш даражаси доимий бўлган тугамас девиденд оқимларини келтирилган қиймати (g) . : Акцияга тўғри келувчи соф фойда ва девидендларни ўсиш даражаси хисоблаш учун формулар: g = соф фойдадан ушлаш коэфиценти х янги инвестиция бўйича даромадлилик ставкаси- Акция қийматини хисоблаш учун қуйидаги формуладан фойдаланилади.: РО = EJk + келгуси инвестицияни соф келтирилган қиймати

Тавсия этилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикасининг Президенти И . А . Каримовнинг “М амлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси ”.Тошкент – «Ўзбекистон» - 2011. 2. Ўзбекистон Республикасининг Президенти И. А. Каримовнинг “Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиётини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади” .; Тошкент – «Ўзбекистон» - 2011. 3. Ўзбекистон Республикасининг Президенти И А Каримовнинг “Мамлакатимизни модернизация қилиш йўлини изчил давом эттириш – тараққиётимизнинг муҳим омилидир” ,Тошкент - «Ўзбекистон» 2011й. 4. Ўзбекистон Республикасининг “Инвестиция фаолияти тўғрисида”ги Қонуни. – Т.: 1998 й. 24 декабрь. 5. Каримов И.А. Банк тизими, пул муомиласи, кредит, инвестиция ва молиявий барқарорлик. – Т.: “Ўзбекистон”, 2005 й. 6. Ғозибеков Д.Ғ. Инвестицияларни молиялаштириш масалалари. – Т.: “Молия” нашриёти, 2003 й. 332 бет. 7. Жўраев А.С. , Хўжамқулов Д.Ю., Маматов Б.С. Инвестиция лойиҳаларни таҳлили: Олий ўқув муассасалари учун ўқув қўлланма. – Т.: “Шарқ”, 2003 й. 256 бет.

Похожие

Инвестицион портфелни шакиллантириш усуллари

Инвестиция лойиҳаларини молиявий-иқтисодий баҳолашнинг услубий асослари

Бозор иқтисодиёти шароитида инвестициялар ва инвестиция фаолияти

Инвестицион бозор даромадлари ва уларга таъсир этувчи омиллар

Тижорат банклари фаолиятини тартибга солишда иқтисодий нормативларнинг ўрни