Корхона активларини бошқариш 2 - Экономика - Рефераты

Корхона активларини бошқариш 2

Загружено в:

04.03.2024

Скачано:

0

Размер:

259 KB

Корхона активларини бошқариш Режа: 1. Корхона активларининг мазмуни. Корхона активларининг туркумланиши 2. Айланма капитални баҳолаш шакли ва тартиби 3. Корхонанинг айланма маблағларини бошқариш 4. Дебиторлик қарзлари ва уларни бошқариш

Корхона активларининг мазмуни. Корхона активларининг туркумланиши Корхона ихтиёридаги иқтисодий ресурслар корхонанинг активлари деб аталади. Активларнинг энг муҳим хусусияти шундаки, улар жорий даврда ва (ёки) келажакда корхонага иқтисодий наф келтиради. Ўз навбатида бу иқтисодий наф корхона активларининг кўпайишида ёки иқтисодий мажбуриятларнинг камайишида ифодаланади. Корхонанинг жорий даврда иқтисодий наф келтирувчи активлари жорий (қисқа муддатли) активларни ташкил этади. Жорий даврдан ташқарида наф келтирувчи активлар эса, узоқ муддатли активлар деб юритилади. Жорий активларда мужассамлашган маблағлар корхонанинг айланма маблағларидир. Узоқ муддатли активларда мужассамлашган маблағларни баъзан оборотдан ташқаридаги активлар деб айтадилар. Уларнинг қайтадан пул ресурсларига айланиши айланма маблағларга нисбатан анча секин кечади. Корхона капиталининг узоқ муддатли активларни шакллантиришни молиялаш учун хизмат қилаётган қисми асосий капитални ташкил этади. Узоқ муддатли активлар таркибига асосий воситалар, номоддий активлар, узоқ муддатли молиявий қўйилмалар, капитал қўйилмалар ва узоқ муддатли дебиторлик қарзлари киритилади. Хўжалик амалиётида асосий воситалар ва номоддий активлар таркибига бир йилдан кўпроқ муддат хизмат қиладиган, ишлаб чиқариш, тижорат ёки маъмурий мақсадлар учун фойдаланиладиган, қайта сотиш учун мўлжалланмаган активлар киритилади. Қийматининг маҳсулот таннархига ёки давр харажатлари таркибига ўтиб бориши хусусиятларига кўра узоқ муддатли моддий активлар уч гуруҳга бўлинади: 1) амортизация қилинадиган моддий активлар (бинолар, ускуналар ва бошқа шу кабилар); 2) емирилишга тегишли бўлган моддий активлар (фойдали қазилмалар,

ўрмон бойликлари); 3) емирилишга тегишли бўлмаган ва амортизация қилинмайдиган моддий активлар (ер). Асосий воситалар ҳисобланмайдиган бошқа таҳлил қилинадиган активлар қаторига тугалланмаган қурилиш, эскириш қиймати билан номоддий активлар ва бошқалар киритилади. Молиявий менежментнинг асосий вазифаси асосий маблағлар таҳлил кўрсаткичларининг ўзгариш динамикасига асосланган ҳолда уларни молиялаштиришнинг устувор йўналишларини аниқлашдир. Корхоналарда жорий активларни бошқариш активларни бошқариш тизимининг муҳим бўғинларидан бири саналади. Жорий активлар кўп ҳолларда айланма маблағлар ёки айланма капитал деб ҳам юритилади. Умуман олганда корхоналарнинг айланма маблағлари - бу унинг жорий активларига қўйилган капиталларнинг қисми ҳисобланади. Корхона айланма маблағларининг таркиби ва уларни бошқариш масалалари алоҳида келтирилади. Асосий ва айланма капиталнинг бир қисми молиявий маблағлар ёки молиявий активлар кўринишида бўлади. Шу ўринда капитал атамаси корхона активларини таърифлашда ишлатилиши билан бирга корхона баланси пассивида маблағлар келиб ўз манбаларини кўрсатиш учун (қарз ёки четдан жалб этилган манбалардан фарқли равишда) ҳам қўлланилади. Лекин капитал атамаси иккала ҳолда икки хил маънода келади. Биринчисида капитал бойликнинг ўзини ифодаласа, иккинчисида бойликнинг манбаини ифодалайди. Молиявий активлар. Инвестицион активлар. Иқтисодиёт субъектлари даромадлари бир қисми жамғармага айланади. Жамғармалар эса инвестицияларнинг манбаи бўлиб хизмат қилади. Инвестиция воситасида ишлаб чиқариш кенгайтирилади, техник ва технологик жиҳатдан такомиллаштирилади. Инвестиция тадбир- корлик фаолиятининг моддий-иқтисодий негизидир. Инвестиция самараси, бир томондан, тадбиркорлик фаолиятининг иқтисодий натижаларида, қиймат кўринишида ифодаланса, инвестициянинг қанча муддатда

ўзини оқлаши мумкинлиги унинг самарадорлигини вақт бирлиги орқали ифодалайди. Инвестиция тушунчаси капитал қўйилмалар тушунчасига нисбатан мазмун жиҳатдан олганда кенгроқдир. Асосий фондларни янгилашга ва кенгайтиришга сарф этиладиган маблағларга капитал қўйилмалар деб аталади. Инвестиция - бу пул, молиявий маблағлар. У орқали материаллар, меҳнат ресурслари ва реал капитал ишлаб чиқаришни кенгайтириш, модернизация ва реконструкциялашга йўналтирилади. Инвестиция қўйиш объектлари капитал қўйилмалар объектларига нисбатан анча кенгроқдир. Капитал қўйилмалар объектига асосий фондлар кирса, инвестиция объектларига айланма маблағлар, акция, облигация ва бошқа молиявий объектлар, шунингдек‚ мулклардан фойдаланиш ва эгалик қилиш ҳуқуқлари, илмий-техника маҳсулотлари, ноу-хау, кадрлар тайёрлаш ва бошқалар ҳам киради. Инвестициялар, қўйиладиган объектларга қараб, реал, молиявий ва интеллектуал инвестиция ларга бўлинади. Асосий фондлар ва айланма маблағларга инвесторлар қўядиган барча турдаги маблағлар реал инвестиция деб аталади. Ҳозир Республикамиз миллий иқтисодиётини таркибий қайта кўриш учун янги техника, технология ва катта ҳажмдаги қурилиш ишларини амалга ошириш зарурлиги сабабли реал инвестицияларга эҳтиёжи жуда каттадир. Бу эҳтиёжни қондиришнинг асосий йўналишларидан бири корхоналар инвестицион фаолиятини рағбатлантириш ҳисобланади. Акция, облигация ва бошқа турдаги қимматли қоғозларга инвесторлар қўядиган барча турдаги маблағлар молиявий инвестиция дейилади. Қимматли қоғозларга йуланган инвестициялар йиғиндиси инвестиция портфели деб аталади. Инвестиция портфелини шакллантиришда қуйидаги тамойилларга риоя қилинади: хавфсизлик (таваккалчиликни камайтириш), даромадлилик, ликвидлик ва қўйилмаларнинг ўсишига эришиш. Бу тамойиллар муайян даражада бир-бирига нисбатан муқобил характерда бўлади. Масалан,

даромадлиликни оширишга интилиш таваккалчиликни кучайтиради, яъни инвестиция қийматини бой бериш хавфи ортишига олиб келади. Юқори ликвидликка эга бўлган қимматли қоғозлар ҳамма вақт ҳам юқори даромад келтирмайди. Давлат қимматли қоғозлари ликвидлик даражаси юқори, таваккалчилик паст, лекин корхоналар қимматли қоғозларига нисбатан пастроқ даромад келтиради. Янги ташкил топган, инновацион характердаги (фан-техника янги йўналишларига асосланган) корхоналар акцияларига даромадлар паст даражада кафолатланади, лекин капиталнинг келажакда ўсиши нуқтаи-назаридан улар истиқболли ҳисобланади. Юқорида кўрсатилган барча тамойилларга муҳим даражада риоя этилишига эришилган инвестицион портфель мувозанатли портфель дейилади. Таниқли ва ишончли фирмаларнинг қимматли қоғозларидан шаклланган портфель, консерватив портфель бўлади. Агрессив портфель ликвидлиги юқори бўлмаган, хатар даражаси кучли, лекин келажакда тез юксалиши кутилаётган компаниялар қимматли қоғозларидан ташкил топади. Инвестицион портфель ўз таркибига қисқа муддатли қимматли қоғозларни ҳам, акциялар ва облигацияларни ҳам олиши мумкии. Инвестицион портфелни шакллантириш усуллари кўп. Улардан энг обрўлиси Уильям Шарп ва Гарри Марковицларнинг инвестицион портфель назариясидир. Бу назариянинг қоидалари қуйидагича: 1) инвестициялар активлар турлари бўйича тўғри тақсимланиши лозим; 2) муайян турдаги қимматли қоғозга инвестиция таваккалчилиги фойданинг кутилаётган даражадан фарқланиши эҳтимоли билан белгиланади; 3) инвестицион портфелнинг умумий даромадлилиги ва хатарини унинг таркибини ўзгартириш орқали ўзгартириш мумкин; 4) инвестицион портфелни шакллантиришда назарда тутилаётган барча мўлжаллар ва мезонлар эҳтимолий характерда. Портфелнинг бир неча турлари мавжуд:

- ўсиш портфели - нархи тез ўсаётган қимматли қоғозлар тўплами; - даромад портфели - юқори ва қатьий жорий даромадни таъминловчи қимматли қоғозлар тўплами; - хатарли сармоя портфели - янги, "ёш" ва агрессив корхоналарнинг қимматбаҳо қоғозлар тўплами; - махсус (ихтисослашган) портфель - қимматли қоғозларнинг айрим гуруҳларинигина ўз ичига олади; - балансдаги ёки аралаш портфель - турли хилдаги қимматли қоғозлар тўплами. Портфелни шакллантиришдаги асосий мақсад таваккалчилик билан даромаднинг инвестор учун оптимал нисбатига эришиш ҳисобланади. Оптималлик иложи борича хатар ҳисобига йўқотишларни камайтириш ва энг юқори даромадлилик билан ҳарактерланади. Хатарни минималлаштиришга кўпинча диверсификация, яъни хилма-хил фонд қийматликларини сотиб олиш ҳисобига эришилади. Бир турдаги қимматбаҳо қоғоздан олинган паст даромад бошқа турдаги қимматбаҳо қоғоздан олинган юқори даромад ҳисобига қопланади. Портфелни ташкил қилишда сармоядор қўйидаги мақсадларга эътибор бериши лозим: 1) портфелдан даромадни максималлаштириш мақсади; 2) портфелга кирган қимматли қоғозларни курс бўйича баҳосининг оширишга мўлжалланган мақсадлар; 3) ўзи учун мақбул бўлган таркибдаги хатар ва даромадлилиги даражаси бўйича салмоғини аниқлаш. Портфелни назарий ва амалий бошқаришда 2 хил ёндашиш мавжуд: анъанавий ва замонавий. Анъанавий ёндашиш фундаментал ва техник таҳлилга асосланган. У кўпроқ қимматли қоғозларни тармоқлар бўйича кенг доирада сотиб олишга мўлжалланади.

Портфелларни замонавий бошқариш назарияси статистик ва математик усуллардан фойдаланишни назарда тутади. Унинг ўзига хос хусусияти - бозор таваккалчилиги ва даромадлилиги орасидаги боғланиш оптималлик мезони орқали аниқланади. Бунда компьютер техникаси ва математик ҳисоблаш усуллари ишга солинади. Портфеллар стратегияси молиявий менежмент стратегиясининг ажралмас қисмини ташкил қилади. Портфеллар страгегиясини вазифаси ташқи инвестицион структурадан самарали фойдаданишига шароит яратиш. Портфеллар стратегияси корхона ва тижорат ташкилотидаги молиявий менежмент стратегиясига бўйсундирилади. Айланма капитални баҳолаш шакли ва тартиби Тадбиркорлик фаолияти молиявий маблағларини бошқариш жараёнида муҳим ўринни корхонанинг айланма маблағларини баҳолаш эгаллайди. Корхона айланма маблағлари қуйидаги кўринишларда мавжуд бўлади: - товар-моддий захиралар қиймати; - тугалланмаган ишлаб чиқариш; - дебиторлик қарзлари; - қисқа муддатли молиявий қўйилмалар; - пул маблағлари; -келгуси давр харажатлари жорий қисми. Ҳақиқий таннарх бўйича хом ашё, материаллар ва ёрдамчи материаллар, ёнилғи, ярим фабрикатлар ва комплект буюмлари, захира қисмлар ва идишлар баҳоланади. Ҳақиқий таннархга яна қуйидаги харажатлар қўшилади: моддий ресурсларни келтириш учун қилинган харажатлар, кредит фоизини тўлаш учун қилинган харажатлар, устама ва кўшимчалар, комиссион харажатлар, таъминотчи ташкилотларга тўловлар, ташқи иқтисодий ташкилотга тўловлар, биржада қилинадиган харажатлар, транспорт харажатлари, товарларни сақлаш ва бошқа харажатлар.

Бозор иқтисодиёти шароитида моддий ресурсларнинг баҳолари ўзгариб туради. Шунингдек ресурсларни етказиб келиш бўйича харажатлар ҳам ўзгарувчан характерда бўлади. Мувофиқ равишда товар моддий захиралар қийматини баҳолашда баҳолаш амалга оширилаётган пайт ҳам муҳим аҳамият касб этади. Товар моддий захираларни баҳолашда қуйидаги ёндашувлар мавжуд бўлиши мумкин: - жорий баҳода баҳолаш; - материал ресурсларни ҳақиқий сотиб олинган баҳода баҳолаш; - сотиб олинган материалларни ўртача баҳолар орқали баҳолаш. Жорий баҳода баҳолаш моддий захиралар ишлаб чиқаришга сарфланишида уларнинг охирги партияси сотиб олинган баҳолар бўйича баҳоланишини билдиради. Бу усул хўжалик амалиётида ЛИФО усули деб аталади. Материал ресурсларни ҳақиқий сотиб олинган баҳода баҳолашда маҳсулотнинг таннархини ҳисоблашда моддий ресурслар қандай баҳоларда сотиб олинган бўлса, шу баҳоларда харажатларга киритилади. Бу усулни хўжалик амалиётида ФИФО усули деб аталади. Инфляция шароитларида ЛИФО усули корхона фойдасини камайтириб кўрсатади, ФИФО усули эса фойдани ошириб кўрсатади. Корхона ва фирмаларда харажатларни молиялаштириш жараёнида молиявий менежмент қуйидаги тамойилларга асосланиши лозим: - алоҳида кўринишдаги жорий харажатларга маблағларни самарали сарфлаб, юқори рентабеллик даражасига эришиш; - молиялаштириш жараёни устидан назорат олиб бориш. Молиявий менежмент асосий эътиборни ишлаб чиқариш ва муомала харажатларини камайтиришга қаратиши лозим. Жорий харажатларни бошқаришни амалга оширишда ишлаб чиқариш, муомала харажатларининг сметаси назорат қилиб борилади. Бундай молиявий маълумот корхона ичида ва унинг бўлимларида олиб борилаётган харажатларнинг назоратини кучайтиради.

Корхоналарнинг айланма маблағларини шаклланиши. Молиявий бошқарув тизимининг ўзига хос хусусиятлари корхоналардаги такрор ишлаб чиқариш жараёнининг узлуксиз равишда давомийлигини таъминлаш учун зарурий айланма маблағларнинг миқдорини аниқлаш ва айланма маблағларга бўлган молиявий эҳтиёжни таъминлашнинг муқобил вариантлари бўйича молиявий қарор қабул қилиш ҳисобланади. Корхонанинг ўз айланма маблағларини ташкил қилиш манбалари қуйидагилардан иборат: - дастлаб корхонанинг ташкил бўлиш вақтида унинг ўз маблағлари бўлиб, улар ўз аксини устав фондида топади; - хўжалик юритиш жараёнида: а) корхонанинг олган фойдаси ҳисобига; б) агар олган фойдаси етарли бўлмаса, у ҳолда банк кредити ҳисобига; в) айланма маблағларни ташкил қилишнинг ўзига хос манбаларидан бири- барқарор пассивлардир, чунки айланма маблағларининг таркибига «барқарор пассивлар» туркумига киритиладиган қисми ҳам шартли равишда тенглаштирилади. Барқарор пассивларга ишчи ва хизматчиларга меҳнат ҳақи бўйича доимо мавжуд қарзлар; келгуси давр харажатлари ва тўловларни қоплаш захиралари ва ҳ.к. киритилади. Корхонанинг молиявий ҳолатини таҳлил қилиш корхонанинг ўз маблағлари ва уларга тенглаштирилган маблағларни аниқлашдан бошланади. Ўз маблағлари ва унга тенглаштирилган маблағлар (баланс пассивининг 1 бўлими) манбаларининг умумий суммасига барқарор пассивларнинг нормативи доираси бўйича бўлган суммаси қўшилиб асосий фондлар ва оборотдан ташқари активларнинг (баланс активининг 1 бўлими) қиймати чегириб ташланади. Ўз айланма маблағларини норматив доирасида асраш кўрсаткичи корхона хўжалик фаолияти ва молиявий ҳолатининг барқарорлигини баҳолаш учун катта аҳамиятга эга. Ўз айланма маблағлари мунтазам равишда етишмайдиган корхоналарга тижорат банклари томонидан

кредит билан таъминлашдан маҳрум этишга қадар чоралар қўллаш масаласи қўйилиб, улар ночор корхоналарнинг қаторига киритилади. Пул маблағларининг айланиши содир бўладиган вақт оралиғи ишлаб чиқариш-тижорат жараёнининг давомийлигини ўзида акс эттиради. Корхоналарнинг хусусий айланма маблағларга бўлган эҳтиёжи молиявий режалаштиришнинг объекти ҳисобланади ва унинг молиявий режасида ўз аксини топади. Корхона айланма маблағларини шакллантириш манбалари масаласи бошқа нуқтаи назарда муҳим ҳисобланади. Чунончи, бозор конюнктураси доимий равишда ўзгариб туради, шунинг учун унинг айланма маблағларга бўлган эҳтиёжлари ҳам ўзгариб туради. Айланма маблағларга бўлган эҳтиёжни аниқлашда бухгалтерия баланси асосий ахборотлар манбаи ҳисобланади. Корхона раҳбари бухгалтерия баланси билан танишиб чиқиб, айланма маблағлар динамикасига ишонч ҳосил қилиши мумкин. Масалан, ишлаб чиқариш захиралари суммасининг ўсиши ёки камайиши корхона ўз ишлаб чиқариш ҳажмининг ошиб бораётганлигини ёки унинг хом ашё ва материаллар бўйича ўрнатилган меъёрдан ортиқча захираларни тўплаб бораётганлигини кўрсатиш мумкин. Айланма маблағларнинг айланиш тезлиги ва унинг самардорлик даражасини аниқлаш корхоналар учун қарз маблағларини шакллантиришнинг оптимал имкониятларини аниқлаб беради. Чунки, қарз маблағларини оқилона манбаларини шакллантириш молиявий менежментнинг олдидаги асосий вазифалардан бири ҳисобланади. Умуман олганда қарз маблағларини шакллантириш бўйича молиявий қарор қабул қилиш масалалари пассивларни бошқаришнинг асосий элементларидан бири ҳисобланади. Албатта, пассивларни бошқаришнинг мазкур усуллари учун ҳам ахборотлар манбалари сифатида асосан корхона молиявий хўжалик фаолиятини ўзида акс эттирувчи корхонанинг йиллик ҳисоб тизими элементларидан кенг фойдаланилади.

Корхонанинг айланма маблағларини бошқариш Корхоналарда айланма маблағларни бошқариш айланма маблағларнинг айланиши, самарадорлик кўрсаткичларини молиявий баҳолаш кўрсаткичлари асосида аниқланади. Бундай кўрсаткичлар тизимига қуйидагилар киритилади: - хом ашё ва материалларнинг айланувчанлиги; - кредиторлик қарзларининг айланувчанлиги; - тайёр маҳсулотнинг айланувчанлиги; - дебиторлик қарзларининг айланувчанлиги; - пул маблағларининг айланиш даври. Молиявий менжментнинг бошқарув қарорларни қабул қилиш учун зарурий бўлган бундай кўрсаткичлари тизимини ҳисоблаш учун ахборот манбаи сифатида корхонанинг баланс маълумотлари ва молиявий ҳисобот маълумотларидан фойдаланилади. Айланма капитал ла рнинг элементлари узлуксиз равишда ишлаб чиқариш соҳасидан муомала соҳасига ўтади. Айланма капиталларнинг бир қисми доимий равишда ишлаб чиқаришда бўлади(ишлаб чиқариш захиралари, тугалланмаган ишлаб чиқариш, тайёр маҳсулот), бошқа қисмлари эса муомала соҳасида бўлади(юклаб жўнатилган товарлар, дебиторлик қарзлари, пул маблағлари, қимматли қоғозлар). Шунинг учун субъектларнинг айланма капиталларининг таркиби ва миқдори нафақат ишлаб чиқариш билан балки муомала соҳаси учун ҳам мос келиши лозим. Ишлаб чиқариш ва муомала соҳаси учун айланма маблағларига эҳтиёжи турли хўжалик фаолияти учун бир хилда бўлмайди, чунки айланма маблағларнинг моддий мазмуни, айланиш тезлиги, ишлаб чиқариш ҳажми, ишлаб чиқаришнинг технологик ва ташкилий асослари ва бошқа омиллар билан аниқланади. Амалиётда айланма капиталларни режалаштириш, ҳисоб ва таҳлил қилиш учун қуйидаги белгилари бўйича гуруҳланади: - ишлаб чиқаришдаги функционал ролига боғлиқ равишда айланма ишлаб чиқариш маблағлари ва муомала фондлари; - назорат, режалаштириш ва бошқариш амалиётига боғлиқ равишда-

нормаллаштирилган ва нормаллаштирилмаган айланма маблағлар; - айланма капиталларнинг шаклланиш манбаларига боғлиқ равишда-хусусий айланма маблағлар ва қарз айланма маблағлар; - ликвидлилик кўрсаткичларига боғлиқ равишда-абсолют ликвидли айланма маблағлар, тезда сотиш мумкин бўладиган айланма маблағлар, секинроқ сотиш мумкин бўладиган айланма маблағлар; - моддий мазмунига боғлиқ равишда меҳнат буюмлари(хом ашё, материаллар, ёқилғи, тугалланмаган ишлаб чиқариш ва бошқалар), тайёр маҳсулотлар, товарлар, пул маблағлари ва бошқалар; - ҳисоб стандартлари ва балансда акс эттирилиши бўйича - захирадаги айланма маблағлар, пул маблағлари ва бошқалар; - капиталлар қўйилишининг хатарлари даражаси бўйича - минимал хатарли айланма капиталлар, юқори даражадаги хатарли айланма капиталлар; - айланма капиталларнинг функционал белгилари бўйича - ишлаб чиқариш айланма фондлари ва муомала фондларига бўлиниши ишлаб чиқариш жараёнида айланма маблағларнинг иштирок этиш вақтини таҳлил қилиш учун муҳимдир. Айланма маблағларнинг ишлаб чиқариш жараёнидага функционал роли бўйича таркиби ва тузилиши. жадвал 6 Айланма маблағларнинг Айланма маблағларинг таркиби Ахборот гуруҳлари манбаи сифатида бухгалтер ия 1 . рақамлари Айланма ишлаб чиқариш 1.1 Ишлаб чиқариш захиралари: фондлари(ишлаб -хом ашё 1010 чиқариш жараёнидаги -асосий материаллар 1010 айланма маблағлари) -ярим фабрикатлар 1020 -ёкилғи 1030 -ёрдамчи материаллар 1060

-инветарь ва жиҳозлар, 1.2 Ишлаб чиқариш жараёнидаги маблағлар: 1080 -тугалланмаган ишлаб чиқариш 2010 -хусусий ярим фабрикатлар 2110 2 . -келгуси давр харажатлари 3110 Муомала фондлари 2.1 сотилмаган маҳсулотлар: (муомаладаги айланма -тайёр маҳсулот 2810 маблағлар) -юклаб жўнатилган маҳсулот 2810 -қайта сотиш учун товарлар 2.2. Пул маблағлари: 2910 -касса 5010 -ҳисоб рақами 5110 -валюта рақами 5200 -қимматли қоғозлар 5810 -бошқа пул маблағлари 5500,5600 -бошқа субъектлар билан ҳисобла- 40 00-4800 3 . шишлар-дебиторлар Айланма маблағларнинг (п1+п2) умумий суммаси. Айланма маблағлар баланс активининг 2-бўлимида акс этиб, айланишдаги пул маблағларида ифодаланади. Асосий фондлардан фарқли равишда айланма маблағлар бир ишлаб чиқариш циклида тўла ўзлаштирилиб, ўз қийматларини тайёр маҳслотнинг таннархига ўтказади ва ҳам буюм-натура, ҳам қиймат ифодасида қайта тикланади, шу тариқа бевосита ҳаракатда бўлади. Кўриб турибмизки, айланма капиталлар хўжалик муомалалари узлуксиз оқимининг бир қисми ҳисобланади. Корхоналарда сотиб олиш жараёни ишлаб чиқариш захираларини ва кредиторлик қарзларини кўпайишига олиб келади; ишлаб чиқариш тайёр маҳсулот ҳажмининг ўсишига олиб келади; сотиш натижасидаги дебиторлик қарзлари кассадаги ва ҳисоблашиш счётидаги пул маблағларининг кўпайишига олиб келади. Бу муомалалар цикли кўп марта такрорланади ва умуман бундай муомалалар пул тушумлари ва пул тўловлари сифатидаги соддагина ҳаракатни ўзида акс эттиради. Айланма маблағларнинг самарадорлиги. Қиймат кўринишидаги айланма маблағларни самарали бошқариш мезони сифатида вақт омили хизмат қилади. Айланма маблағлар қанчалик кўп бир кўринишда (пул ёки товар) турса,

айланиш даври секинлашади ва бу ўз навбатида корхонага салбий таъсир кўрсатади. Айланма маблағлар қанчалик тез айланса, корхонанинг молиявий аҳволи яхшиланиб борди. Корхона молиявий натижалари кўп жиҳатдан айланма маблағлардан оқилона фойдаланиш ва улар билан таъминланганлик даражасига боғлиқ. Айланма маблағлардан фойдаланиш даражасини оборот қилиш кўрсаткичлари акс эттиради, улар барча айланма маблағлар бўйича ёки айланма маблағларнинг муайян турлари бўйича ҳисоблаб чиқилади. Оборот қилиш кўрсаткичларини жорий активларнинг алоҳида таркибий қисмлари (ишлаб чиқариш захиралари, дебиторлик ва кредиторлик қарзлари) бўйича баҳолаш ликвидлик кўрсаткичлари таҳлилини тўлдиради ва чуқурлаштиради. Айланма маблағларнинг бир маротаба айланиш даври (АД) қуйидаги формула орқали аниқланади. Бунда: А М К - айланма маблағларнинг ўртача йиллик қолдиғи сўм. М МС - сотилган маҳсулот миқдори, сўмда. Айланма маблағларнннг айланиш коэффициентини қуйидаги формула ёрдамида аниқлаймиз: Айланма маблағларнинг айланиш даврини ҳисоблашни осонлаштириш учун йиллик кунлар сонини 360 кун, чоракни 90 кун, ойни 30 кун деб қабул қилинган. Мисол: корхонада бир йилда 25 миллион сўмлик маҳсулот сотилган бўлса, айланма маблағларнинг ўртача йиллик қолдиғи 5 миллион сўм бўлганда, айланиш коэффициенти =25/5 =5 га тенг бўлади. 135

Дебиторлик қарзлари ва уларни бошқариш Дебитор қарздорлик - бозор иқтисодининг объектив унсури ва унинг даражаси фирманинг кредит сиёсати ва иқтисодий шарт- шароитига таъсир кўрсатади. Дебитор қарздорлигининг ўсиши сотишнинг кенгайиши билан боғлиқ, демак, даромад ошади. Лекин, бошқа томонидан дебитор қарзларини ундриш ва чорасиз қарзлар бўйича йўқотишлар хавфи ошади. Молиявий менежернинг вазифаси дебитор қарзллари оқилона чегараларини аниқлаб олишдир. Нормал иқтисодий шароитларда дебиторлик қарзлари ишлаб чиқаришни ривожлантиришга, корхонанинг молиявий аҳволини яхшилашга ёрдам берадиган зарур ҳодисадир. Лекин унинг нооқилона кўламлари микро ва макро даражаларда корхоналарнинг ликвидсизлилигини, тўловга қобилиятсизлигини келтириб чиқаради. Булар эса корхоналарни банкрот бўлишга олиб боради, давлат бюджетига даромад тушишини камайтиради. Нормал жараён туфайли келиб чиққан дебиторлик қарзига қуйидагилар киради: - маҳсулот етказиб берувчиларга шартнома асосида берилган бўнаклар (газ, электр энергияси, автотранспорт ва алоқа хизматлари, материаллар харид қилиш); - тўловларнинг товар билан қайтарилмаган қисми; - ҳисобот бериш шарти билан пул олган (берилган бўнаклар бўйича) шахсларнинг белгиланган ҳисобот топшириш муддатлари доирасидаги қарзлари. Нормал бўлмаган дебиторлик қарзи: камомадлар, талон- тарожлар ва ўғриликлар бўйича қарзларни, товарлар (ёки хизматлар) миқдори ва сифати белгиланган ассортиментга мос келмаслиги туфайли билдирилган ҳамда жавоб берувчилар тан олган ёки ҳакамлар қарор қилган қарзлардир. Хўжалик фаолияти жараёнида тугалланмаган ҳисоб-китоблар бўйича нормал кредиторлик қарзлари қонуний тарзда вужудга келади. Булар қуйидагилардан иборат:

• ҳисобварақлар бўйича белгиланган ҳақ тўлаш муддатлари доирасида маҳсулот етказиб берувчилар олдидаги қарздорлик; •меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича ишчи ва хизматчилар олдидаги ҳамда ижтимоий суғуртага ажратмалар бўйича касаба ташкилотлари олдидаги қарздорлик; •моддий бойликлар уларнинг ҳақини тўлаш муддатига қараганда олдинроқ келганлигини муносабати билан пайдо бўлган қарздорлик; •солиқлар бўйича давлат олдидаги қарздорлик ва бошқалар. Дебиторлик қарзи - корхонанинг айланмасидан чиқиб қолган ва бошқа жисмоний ҳамда юридик шахсларда турган маблағларидир. Корхонанинг ўз маблағлари ёки бошқа корхоналарнинг маблағлари бу қарзларни қоплаш манбаи бўлиб хизмат қилади. Дебиторлик қарзи-маблағларни айланмадан иммобилизациялаш, кредиторлик қарзи - бошқа жисмоний ва юридик шахсларнинг маблағларини ишлаб чиқаришга вақтинча жалб этишдир. Дебиторлик қарзи қайтарилганида ҳисоб-китоб варақлари, валюта ҳисобварақларидаги, кассадаги пул маблағлари ёки товар- моддий бойликлар кўпаяди. Баланс якуни ўзгармайди. Лекин агар корхона бошқа корхоналар ёки банклардан кредитлар олиш ҳисобига маблағ берган бўлса, баланс якуни шу суммага кўпаяди, яъни кредиторлик қарзи - бошқа юридик ёки жисмоний шахслар олдидаги мажбуриятлар суммаси кўпаяди. Дебиторлик қарзи айланма активларнинг бир қисми бўлиб, «Айланма активлар» деган баланс активининг 2-бўлимида кўрсатилади. У баланснинг қуйидаги моддалари бўйича гуруҳларга ажратилган: - харидорлар ва буюртмачилар билан ҳисоб-китоблар; - бўнак тўловлари; - бюджет билан ҳисоб-китоблар; - ходимлар билан ҳисоб-китоблар; - шўъба корхоналар билан ҳисоб-китоблар; - уюшмага кирган корхоналар билан ҳисоб-китоблар;

- муассислар билан ҳисоб-китоблар; - бошқа дебиторлар. «Харидорлар ва буюртмачилар билан ҳисоб-китоблар» деган модда буюртмачиларга берилган товарлар, топширилган ишлар ва кўрсатилган хизматлар учун қарзни акс эттиради. Бунда қарзнинг товарлар, ишлар ва хизматлар бўйича тўловларни корхона ҳисоб- китоб вароғига тушириш, ўзаро талабларни инобатга олиш ёки олинган векселлар билан таъминлаш орқали тўлангунча бўлган пайтдаги ҳолати акс эттирилади. Ҳар бир корхона рахбари дебиторлик қарзлари ҳолати фақат шу корхонанинг эмас, балки унга ҳамкор корхоналарнинг ва умуман бутун республика иқтисодиётининг молиявий аҳволига таъсир кўрсатадиган асосий омиллардан бири эканини доимо назарда тутиши керак Дебиторлик қарзларининг айланувчанлиги. Дебиторлик мажбуриятлари ёки қарзлари таҳлилида уларнинг айланувчанлигига алоҳида этибор берилади. Негаки дебиторлик ва кредиторлик мажбуриятларининг айланувчанлик даражаси корхона молиявий аҳволига баҳо беришнинг муҳим кўрсаткичларидан бири ҳисобланади. Корхона «Айланма активлар» ида дебиторлик қарздорлигини акс эттирилишини кўриб чиқамиз:

Дебиторлик қарзларининг айланувчанлиги деганда қарз мажбуриятларининг ундириб олиш муддати ва уларнинг айланиш коэффициенти тушунилади. Бу бевосита бугунги юзага келган мажбуриятнинг неча кундан кейин нақд пулга айланиш даражасини характерлайди. Дебиторлик мажбуриятларининг айланувчанлиги сотишдан олинган тушумни дебиторлик мажбуриятларининг мавжуд суммасига бўлиш асосида аниқланади. Дебиторлик мажбуриятларининг мавжуд суммасини таҳлил этиш даврининг календар кунига кўпайтириш ва сотишдан олинган соф тушум суммасига бўлиш асосида дебиторлик қарзларининг айланишлар куни аниқланади.

Корхонада дебиторлик мажбуриятларининг ҳолати ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 160410 минг сўмга ошган. Маҳсулот сотишдан олинган соф тушум суммаси ҳам ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 972525 минг сўмга ўсган. Бунинг таъсирида дебиторлик мажбуриятларининг ундирилиш даври ўтган йилга нисбатан 3 кунга тежалишига эришилган. Яъни дебиторлик мажбуриятларининг ундириб олиниши бир қадар тезлашган. Бу тезлашиш бевосита маҳсулот иш ва хизматларни сотишдан олинган соф тушум суммасининг ошиши ҳисобига рўй берган. Жорий даврда дебиторлик мажбуриятларининг жами оборот активлари таркибидаги салмоғи ўтган йининг шу даврига нисбатан 2.3 % га ортиши аввало, дебиторлик мажбуриятлари суммасининг ортиши ҳисобига рўй берган. Муддати ўтган дебиторлик қарзларининг жами дебиторлик қарзлари таркибидаги салмоғи ўтган йилнинг шу даврида 1,01 % ни жорий даврнинг охирги ҳисобот санасига эса 0,36 % ни ташкил килган. Юқоридаги боғланишлардан бевосита дебиторлик мажбуриятларининг айланишига таъсир этувчи омилларнинг таъсир даражаларини ҳам аниқлашимиз мумкин. жадвал 6.4

Дебиторлик қарзларининг айланиш коэффициенти ва айланиш даври ўзгаришининг омилли таҳлили Кўрсаткичлар Дебиторлик қарзларини айланиш коэффициенти Дебиторлик қарзларини айланиш даври 1.Ўтган йил 5,496 65,5 2.Шартли ҳисобот йили 10,757 33,4 3.ҳисобот йили 5,759 62,5 Жами фарқ +0,263 -3 Таъсир этувчи омиллар * * 1.Сотишдан олинган соф тушум суммасининг ўзгариши +5,261 -32,1 2.Дебиторлик қарзлари суммасининг ўзгариши -4,998 +29,1 Дебиторлик қарзларининг айланиш коэффициенти ва айланиш даврига омиллар таъсири қуйидагича бўлган. Дебиторлик қарзларининг айланиш коэффициенти ўтган йилга нисбатан +0,263 га ортган. Бу ўзгаришда маҳсулот, иш ва хизматларни сотишдан олинган соф тушум суммасининг ўзгариши таъсирида айланиш коэффициенти +5,261 га (10,757-5,496) дебиторлик қарзлари ҳажмининг ўзгариши ҳисобига эса айланиш коэффициенти -4,998 га (5,759- 10,757) камайган. Ҳар иккала омил таъсирида айланиш коэффициенти +0,263 (5,261-4,998) коэффициентга ўзгарган. Ушбу омиллар таъсири дебиторлик қарзларининг айланиш даври кўрсаткичи бўйича қуйидагича бўлган. Яъни, сотишдан олинган соф тушум суммаси ҳисобига ўзгариш -32,1 кунга, дебиторлик мажбуриятлари суммасининг ўсиши ҳисобига +29,1 кунга ўзгариш кузатилган. Дебиторлик қарзларининг шартли айланиш коэффициенти ва айланиш даврининг ҳисоби. Дебиторлик қарзларининг шартли айланиш коэффициенти қуйидаги формулага асосан аниқланади: Кд = — Дм Дебиторлик қарзларининг шартли айланиш даври эса қуйидаги формулага асосан аниқланади: Дд _Дмх 360 ~ Тс Ушбу формулаларда:

Тс - Сотишдан олинган соф тушум (ҳисобот йилда ҳақиқатда). Дм- Дебиторлик қарзлари (ўтган йилнинг шу даври бўйича) Дебиторлик қарзларининг ҳолатини яхшилашнинг асосий йўллари қуйидагилардан иборатдир: - зарур маҳсулотни етказиб бериш ва харид қилиш шартномаларини ўз вақтида ва тўғри тузиш; - ҳисоб-китоб ва тўлов ҳужжатларини ўз вақтида тўғри расмийлаштириш; - маҳсулот етказиб берувчилар ва харидорларнинг молиявий аҳволини ўрганиш; - маҳсулот ҳажмини ошириш ва сифатини яхшилаш; - корхонада маркетинг хизматларини яхшилаш; - маҳсулот етказиб берувчилар ва харидорлар билан ўз вақтида ҳисоб- китобларни амалга ошириш; - корхоналарнинг молиявий аҳволини ўз вақтида таҳлил қилиш ҳамда уларнинг натижаларини мақсадга мувофиқ ҳолатда ушлаб туриш чораларини кўриш. Дебиторлик ва кредиторлик мажбуриятларининг олдини олиш мақсадида қуйидаги чора тадбирларни амалга ошириш мақбулдир: -ўзаро шартномавий муносабатларда томонларнинг масъуллигини ошириш ва уларнинг шартларига қатъий амал этиш; -муддати ўтказиб юборилган ҳар қандай тўловлар суммаси бўйича ҳуқуқий жавобгарлик чораларини кўриш; - замонавий ҳисоб-китоб шаклларидан фойдаланиш; -даргумон қарзлар бўйича резервлар ташкил қилиш механизмини ишлаб чиқиш ва бошқалар; Дебиторларга таъсир кўрсатишнинг энг кенг қўлланадиган усулларига хат жўнатиш, телефон қилиш, шахсан бориб келиш, дебитор қарзларни бошқа ташкилотларга сотиб юбориш киради. Дебиторлик қарзларини бошқа ташкилотларга сотиб юбориш - факторинг операцияси деб аталади. Факторинг - дебитор қарз мажбуриятини фактор воситачига ўтказаётган субъектнинг қарз ундириш таваккалчилигини камайтириш мақсадида

тузиладиган шартномадир. Субъектлар ўртасида дебиторлик ва кредиторлик қарзлари муаммоси пайдо бўлганда, яъни товар-моддий қийматликларни жўнатган субъект харидордан маҳсулот ҳақини ўз муддатида ундиролмаса ёки бундай қарзлар шубҳали, уларни ундириш эҳтимоли кам бўлса факторинг воситасида қарзни ундириш амалиёти қўлланилади. Факторингда воситачи корхона (одатда банк) қарз берган субъектдан маълум бир комиссион тўлов эвазига қарздордан маблағни ундириш ҳуқуқини қўлга киритади. Факторинг шартномаси тузилиши билан субъект ундиролмай турган қарзнинг аксарият қисмини факторинг субъектидан (ёки банкдан) олади. Сўнгра факторинг корхонаси қарздор корхонага қарзни ундириш бўйича даъво қўзғатади. Факторингнинг афзаллиги шундаки, у нотўловлар муаммосини қисман бўлсада ечишга имкон беради. Дебитор қарзларни назорат ва таҳлил қилишнинг умумий схемаси одатда ўз таркибига қуйидаги босқичларни олади. 1-босқич. Алоҳида дебитор қарзларнинг критик даражаси белгилаб олинади. Бу суммадан юқори бўлган ҳар бир қарздорликнинг ҳисоб-китоб ҳужжатлари тўла текшириб чиқилади. 2-босқич. қолган ҳисоб-китоб ҳужжатларидан назорат учун тўплам танлаб олинади, танлашнинг турли усуллари қўлланиши мумкин. 3-босқич. Текшириш учун танлаб олинган ҳисоб-китоб ҳужжатларидаги дебитор қарзлар қанчалик реал эканлиги текширилади. Хусусан, қарздорлардан бу сумманинг хақиқийлигини тасдиқлашлари сўралиши мумкин. 4-босқич. Аниқланган хатоларнинг муҳимлигига баҳо берилади.

Адабиётлар : 1. Ванхорн, Джеймс, С, Вахович, мл., Джон, М. Основы финансового менеджмента, 12-е издание: Пер. с англ. — М: ООО "И.Д. Вильяме", 2008. — 1232 с: ил. — Парал. тит. англ. ISBN 978- 5-8459-1074-5 (рус.) 2. Ковалева В. «Финансовый анализ», Москва, «Финансы и статистика», 1996г. 3. Леонтьев В.Е. Финансовый менеджмент: Учебник. - М: Элит, 2005. - 560 стр. 4. Павлова Л.Н. Финансовый менежмент. Учебник. - М: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.- 269с. 5. Тошмуродова Б.Э., Элмирзаев С.Э.,Турсунова Н.Р. Молиявий менежмент. Дарслик Ўз РО ва УМТВ ТМИ.- Т.: «Иқтисод- молия», 2017.- 338 бет

Похожие

Корхона активларини бошқариш

Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг жорий активларини бошқариш

Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг узоқ муддатли активларини бошқариш

Корхона ва ташкилотларда персонални бошқариш стратегияси

Корхона ва ташкилотлардаги хизмат мартабасини бошқариш