Бошқарув қарорларини қабул қилиш - Экономика - Рефераты

Бошқарув қарорларини қабул қилиш

Загружено в:

15.10.2023

Скачано:

0

Размер:

275 KB

Бошқарув қарорларини қабул қилиш Режа: 1. Ишлаб чиқариш зарарсизлиги нуқтаси. Ишлаб чиқариш зарарсизлиги таҳлили 2. Сотиладиган маҳсулотлар (товарлар) ассортиментини режалаштириш. Баҳони шакллантириш бўйича қарор қабул қилиш. Корхона маҳсулот таркибини чегараловчи омиллар асосида аниқлаш. 3. Бизнес таркибини ўзгартириш (реструктуризация) қилиш бўйича қарор қабул қилиш

Ишлаб чиқариш зарасизлиги нуқтаси. Ишлаб чиқариш зарарсизлиги таҳлили “Таннарх - маҳсулот ҳажми - фойда” ( CVP ) таҳлилининг мақсади агар ишлаб чиқариш / реализация даражаси ўзгарган тақдирда молиявий натижаларда қандай ўзгариш юз берганлигини аниқлаш бўлиб ҳисобланади. Бошқача қилиб айтганда CVP усули фаолият даражаси билан бизнес фаолияти учун зарур бўлган ресурслар сарфланиши ўртасидаги боғлиқликни белгилайди. Бу таҳлил систематик равишда маҳсулот таннархи, сотишдан олинган даромад (ишлаб чиқариш ҳажми) ва фойда кўрсаткичларининг бир- бирига асосланганлигини кўрсатади. Ушбу таҳлил ёрдамида таннарх табиати аниқланади ва натижада менеджерларга фаолиятни назорат қилиш ва режалаштириш, фаолиятнинг муқобил курсларини таҳлил қилиш, иқтисодий шарт-шароитлар ўзгарган тақдирда оқилона қарорлар қабул қилишга доир ахборотлар етказиб берилади. C VP таҳлили зарарсизлик нуқтасини аниқлашда фойдаланилади, қайсики бу таҳлилни фақат фойда олиб ишловчи бизнес соҳасидагина эмас, балки фойда олишни мақсад қилиб қўймаган ташкилотларда ҳам қўлаш мумкин бўлади. Зарарсизлик нуқтаси ёки критик нуқта ( Break - Even Point )- бу фаолият даражасининг (ишлаб чиқариш ҳажми ёки реализация ҳажмининг) шундай нуқтасики бунда жами даромад тўплам харажатларга тенг бўлган, яъни фойда ҳам зарар ҳам бўлмайди. Фойда (зарар) - бу контрибутция маржини ва доимий харажатлар ўртасидаги фарқдир. Шундай қилиб зарарсизлик нуқтаси бу контрибутция маржинининг доимий харажатларга тенг бўлган жойида аниқланади. Критик нуқта таҳлили корхонанинг фойдалигини бошқаришда қўлланилади. Критик нуқтани бутун бир корхона бўйича ҳисоблаб бўлмайди. Бунда қисмлар, алоҳида олинган маҳсулот, маҳсулотлар гуруҳи, сотиш регионлари ва бошқа танланган таннарх объектлари таҳлил жараёнида фойдаланиши мумкин.

Бошқарув ҳисобида критик (зарарсизлик) нуқтасини ҳисоблашнинг учта методи амал қилади. 1) математик (тенглама методи), 2) контрибутция маржини методи 3) график методи Математик метод. Математик методда критик нуқтани аниқлашнинг формула усулига таянади. Бизга маълумки, фойдани ҳисоблашнинг базисли усули бу даромадлардан харажатларни айириш орқали ҳисоблаш бўлиб ҳисобланади. Демак, агар тўплам харажатларга даромадларни олиш билан боғлиқ бўлган барча харажатлар қўшилганлигини таъминлашга эътибор қаратиш лозим. Бу критик нуқтани аниқроқ ҳисоблаш имконини беради. CVP таҳлилида тўлиқ таннархи ҳисобот даври давомида харажатларга олиб борилган (ҳисобдан чиқарилган) деб қаралади. Шу боис, бу таҳлил мақсадларида таннархи ва харажат бир кўрсаткич деб олинади. Жами даромадлар - Жами таннарх = Фойда (1) Юқорида таъкидлаганимиздек, критик нуқтада фойда ҳам зарар ҳам бўлмаганлиги учуе (1) тенглик натижаси нолга тенг бўлади. У ҳолда (1)- формала қуйидаги кўринишга эга бўлади: Жами даромадлар - Жами таннарх = 0 (2) бундан, Жами даромадлар = Жами таннарх (3) келиб чиқади Жами таннарх ўзгарувчан ва доимий таннархдан ташкил топганлигини инобатга оладиган бўлсак, (3)-формулани кенгайтириш мумкин. Жами даромадлар = Ўзгарувчан таннарх + Доимий таннарх (4) Белгилашларни киритиб олсак: Жами даромад - Y , Ўзгарувчан таннарх - (ЎТ), Доимий таннарх - (ДТ). У ҳолда юқоридаги формулани белгилашлар асосида ёзишимиз мумкин бўлади: Y = ЎТ + ДТ (5) Агарда, жами даромад ( Y ) Сотилган (ёки ишлаб чиқарилган) Маҳсулот Бирлиги ( X ) ва Сотиш нархи (СН) кўпайтмасидан иборат. Бунда ўзгарувчан таннарх ҳам Сотилган (ёки ишлаб чиқарилган) Маҳсулот Бирлиги ( X ) ва Маҳсулот

Бирлигининг Ўзгарувчан Таннархи (ЎТб) кўпайтмасидан иборат бўлади. Бу кўпайтмаларни ҳисобга оладиган бўлсак, (4) ва (5) формулаларни қуйидаги кўринишга келтириш мумкин бўлади: Маҳсулот бирлиги ( X ) * Сотиш нархи (СН) = Маҳсулот бирлиги (Х) * Маҳсулот бирлигининг ўзгарувчан таннархи (ЎТб) +Доимий Таннарх(ДТ) Белгилашлар асосида формулани ёзадиган бўлсак, Х * СН = X * ЎТб + ДТ (6) Ушбу формулада (Х * ЎТб) ни тенгликнинг чап тамонига ўтказсак, у ҳолда Х * СН - X * ЎТб = ДТ Х ни қавснинг ташқарисига чиқарсак, у ҳолда Х (СН –ЎТб) = ДТ Бундан Х (Маҳсулот бирлиги) ни топсак, Х = ДТ / (СН –ЎТб) (7) Х маҳсулот бирлигида фойда нолга тенг бўлганлиги боис (7) да (Х) маҳсулот бирлиги кўрсаткичи критик нуқта бўлади. Демак, Критик нуқта (Х) = Доимий таннаарх (ДТ) / (Сотиш нархи (СН) - Маҳсулот бирлиги ўзгарувчан таннархи (ЎТб) (8) Критик нуқтани ҳисоблаш тартибини амалий мисолда кўриб ўтамиз. Компаниянинг фаолият даражаси маҳсулот бирлиги миқдори билан белгиланади деб тассавур қиламиз. Компания режаси бўйича янги компасс ишлаб чиқишни мўлжаллаган. Доимий таннарх 20,000 п.б., маҳсулот бирлигига ўзгарувчан харажатлар 6 п.б. га тенг. Компания маҳсулотни 10 п.б. сотишни кўзда тутмоқда. Критик нуқтани аниқлаш талаб этилади. Критик нуқтани аниқлаш формуласи: Х = ДТ / (СН –ЎТб) Масаланинг шартида ДТ - 20,000 п.б., СН - 10п.б., ЎТб - 6 п.б. га тенг. Ушбу қийматларни формуладаги кўрсаткичлар ўрнига қўйсак критик нуқтани аниқлаш мумкин бўлади: Х = 20,000 / (10 - 6) = 20,000 /4 = 5,000 бирлик

Демак, 5,000 бирлик компасс ишлаб чиқарилган тақдирда фойда ҳам зарар ҳам бўлмайди. Чунки, сотиш ҳажми 5,000 * 10 п.б. = 50,000 п.б. бўлади. Ўзгарувчан харажатлар 5,000 * 6 п.б. = 30,000 п.б. га тенг. Жами харажатлар 30,000 п.б. + 20,000 = 50,000 п.б. ни ташкил этади. У ҳолда жами даромад ва жами таннархи бир бирига тенг. Натижа эса нолга тенг бўлади (50,000 даромад - 50,000 харажат = 0). Демак, 5,000 бирликдан ошган ҳар бир бирликдан корхона фойда олишга ўтади. 5,000 бирликдан кам ишлаб чиқарган тақдирда эса зарарга ўтади. Контрибутция маржини методи. Бизга маълумки, контрибутция маржини бу жами даромадлардан ўзгарувчан таннархни чигириш орқали топилган сумма бўлиб, у доимий харажатларни қоплаш ва фойдани таъминлашга қаратилган бўлади. Контрибутция маржини жами суммада ёки маҳсулот бирлигига нисбатан ҳисобланиши мумкин. Юқоридаги Rember Company сида маҳсулот бирлигига нисбатан контрибутция маржини қуйидагича ҳисобланади: Контрибутция маржини = Даромад - Ўзгарувчан таннарх (9) Маҳсулот бирлигига нисбатан контрибутция маржини = Сотиш нархи - Маҳсулот бирлигининг ўзгарувчан таннархи (10) Юқоридаги маълумотларни (10) даги ифодалар ўрнига қўйсак, у ҳолда қуйидаги натижани оламиз. Маҳсулот бирлигига контрибутция маржини = 10 п.б. - 6 п.б. = 4 п.б. (10)-формуладаги сотиш нархидан маҳсулот бирлигининг ўзгарувчан харажатларини айириш натижасида олинган сумма маҳсулот бирлигига нисбатан контрибутция маржини берганлиги боис, (8)-формуланинг махражидаги ифаданинг ўрнига маҳсулот бирлигига контрибутция маржини кўрсаткичини қўйсак, у ҳолда критик нуқтани контрибутция маржини (маржинал даромад) орқали аниқлаш формуласи келиб чиқади: Критик нуқта (Х) = Доимий таннарх (ДТ) / Маҳсулот бирлигига контрибутция маржини (КМб) Ёки Х = ДТ/КМб (11)

Юқоридаги мисол маълумотларини (11)-формуладаги ифодаларга қўйсак критик нуқта кўрсаткичи келиб чиқади. Х = 20,000 п.б./ 4 п.б. = 5,000 бирлик 1-чизмада критик нуқта ва контрибутция маржини жойлашиши иллюстратив тарзда кўрсатиб берилган. Диаграммада контрибутция маржини доимий харажатларни қоплаб критик нуқта устидан эътиборан фойдани таъминлаши ҳамда критик нуқтадан пастки қисмида эса доимий харажатларни тўлиқ қоплай олмасдан зарар майдони шаклланиши акс эттирилган. Агар 6,000 бирлик ишлаб чиқилганда жами контрибутция маржини 24,000 п.б. да бўлиб (6,000 бирлик * 4 п.б./бирликка), бу сумма 20,000 п.б. даги доимий харажатларни қоплаб компанияга 4,000 п.б. даги фойдани таъмин этади. Критик нуқтани суммада ҳисоблаш тартиби. Контрибутция маржини методи критик нуқтани суммада ҳисоблаш имконини ҳам беради. Буннинг учун (11)-формуланинг махражида клнтрибутция маржини даражаси кўрсатилиши керак бўлади. Контрибутция маржини даражаси қуйидагича аниқланади: Контрибутция маржини даражаси = Контрибутция маржини / Сотишдан олинган даромад ёки Контрибутция маржини даражаси = Маҳсулот бирлигига контрибутция маржини / Сотиш нархи Юқоридаги мисол маълумотларини қўйсак Контрибутция маржини даражаси = 4 п.б. / 10 п.б. * 100% = 40% ёки 0.40 коэффициент Ушбу кўрсаткичдан фойдаланиб критик нуқтани суммада ҳисоблаш формуласини келтириб чиқарамиз: Критик нуқта (суммада) = Доимий харажатлар / Контрибутция маржини даражаси (12) Юқоридаги мисол маълумотларини (12) формулага қўйсак, критик нуқтани суммадаги кўрсаткичи келиб чиқади: Критик нуқта (суммада) = 20,000 п.б. / 0.40 = 50,000 п.б. Демак, критик нуқта бирликда 5,000 бирликни, суммада эса 50,000 п.б. ни ташкил этмоқда. Ҳисоб-китобларнинг тўғрилигини текшириш учун 5,000

бирликни 10 п.б. кўпайтириб критик нуқтанинг 50,000 п.б. дан иборат эканлигини аниқлаймиз. График методи . График усулида кординатлар тизимида фаолият даражаси (ишлаб чиқариш ҳажми ёки сотиш ҳажми) билан даромадлар ва харажатлар ўртасидаги боғлиқлик тўғри чизиқлар орқали аниқланади. Бизга маълумки, доимий харажатлар Х ўқига нисбатан тўғри чизиқ кўринишида бўлади, яъни бизнинг юқоридаги мисолимизда доимий таннарх чизиғи У ўқидаги 20,000 п.б. дан Х ўқига параллел чизиқ тортилади. Ўзгарувчан таннарх чизиғи нолдан ўсувчи тартибда чизиқ орқали ифодаланади. Бунда шунга маҳсулот бирлигига ўзгарувчан таннарх 6 п.б. га тенг. Демак, чизиқни чизишда шунга эътиборни қаратиш лозимки маҳсулот бирлиги 1 бирликка ошганда ўзгарувчан харажатлар 6 п.б. га ошади. Бу чизиқ чизиш учун орентир ҳисобланади. Жами тўплам таннарх чизиғи эса У ўқидаги 20,000 п.б. дан ўзгарувчан харажатлар чизиғига параллел чизиқ орқали тасвирланади. Тўплам даромадлар чизиғи эса нолдан тортилади ва бу чизиқ ўзгарувчан харажатларнинг устидан ўтади. Бу чизиқни чизишда шунга эътиборни қаратиш лозимки маҳсулотни сотиш нархи 10 п.б. бўлганлиги учун сотиш бирлиги бир бирликка ошганда сотишдан олинган даромад 10 п.б. га ошади. Шу сабабли чизиқни чизишда сотиш нархи компасс вазифасини бажаради. Ҳосил бўлган даромад ва харажатлар чизиғининг кесишиш нуқтаси критик нуқтани беради. Ушбу жараённинг иллютратив акс эттирилиши 2-чизмада келтирилган. Графикдан кўриниб турибдики маҳсулот ишлаб чиқаришининг 5,000 бирлигида тўплам даромадлар чизиғи тўплам таннарх чизиғи билан кесишмоқда. Бу нуқтада фойда ҳам зарар ҳам бўлмайди. Ушбу кесишиш нуқтасидан пастдаги даромадлар ва харажатлар чизиғи ўртасидаги майдон зарарлилик майдони деб аталади. Аксинча эса, критик нуқтадан юқорида даромадлар чизиғи билан харажатлар чизиғи орасидаги майдон фойдалилик майдони деб аталади. График усул фаоллик даражасининг (ишлаб чиқариш ёки сотиш ҳажмининг) исталган миқдорида тўплам даромадлар ва тўплам таннархни

аниқлаш имконини беради. Мисол, 6,000 бирлик ишлаб чиқарилганда ва сотилганда графикда жами даромад 60,000 п.б. эканлигини ҳамда жами таннархи 56,000 п.б. га тенг эканлигини аниқлаш мумкин. Бу икки кўрсаткич ўртасидаги фарқ фойдани беради, яъни бу 4,000 п.б. га тенг (60,000 п.б. - 56,000 п.б.). Бу кўрсаткични формула орқали ҳам ҳисоблаш мумкин бўлади. Сотиш ҳажмининг харажатлар ва фойда боғлиқлиги формуласини келтирамиз: Сотиш бирлиги ( X ) * Сотиш нархи (СН) = Сотиш бирлиги (Х) * Маҳсулот бирлигининг ўзгарувчан таннархи(ЎТб) +Доимий Таннарх(ДТ) +Фойда (Ф) Бу формуладан фойдани аниқлаш формуласини келтириб чиқарамиз: Ф = Х * (СН - ЎТб) - ДТ (13) Юқорида берилган маълумотлар асосида 6,000 бирлик ишлаб чиқарилганда ва сотилганда фойда суммаси (13)-формула асосида ҳисобланганда Ф = 6,000 (10 - 6) - 20,000 = 24,000 - 20,000 = 4,000 п.б. келиб чиқади. 2-чизмадаги график CVP диаграммаси ёки CVP харитаси ҳам деб аталади. График усули CVP таҳлилини ўтказишда кенг фойдаланади. График таҳлили бир қанча афзалликларга эга ҳисобланади. График усули фаолият даражасининг маълум оралиғида натижаларни аниқ кўриш мумкин бўлади, қайсики формула усулида фақат битта фаолият даражасида натижаларни ҳисоблаш мумкин бўлади. График натижасида комплекс таҳлил натижаларини яққол илюстратив тарзда кўрсатиш имконияти бўлса, қайси бу ҳолат унинг тушунарлилик даражасини оширади. Индивидуал тартибда ҳар бир фаолият даражасида натижалар ўрганилганда бир қанча маълумотларни ҳисоб-китоб қилишда қийинликлар туғилиши мумкин. Фақат график усулини компьютер воситасида дастурда тайёрланса яна ҳам мақсадга мувофиқ бўлар эди.

Сотиладиган маҳсулотлар (товарлар) ассортиментини режалаштириш. Баҳони шакллантириш бўйича қарор қабул қилиш. Корхона маҳсулот таркибини чегараловчи омиллар асосида аниқлаш. Менеджерлар доимий таннархи, ўзгарувчан таннархи, сотиш нархи ўзгариши ва уларнинг комбинациясининг фойдага таъсирини аниқлашда CVP боғлиқлигини таҳлил қилишга зарурият сезади. CVP таҳлили Мўлжалдаги Фойдани ( Target Profit ) олиш учун зарур бўлган фаолият ҳажми, таннархи ва сотиш нархи, ёки фаолиятнинг турли даражаларида фойда ва таннарх қандай бўлишини аниқлашга доир ахборотлар билан таъмин этади. Дасттавал биз C VP нинг ҳар бир компонентининг бошқасидан мустақил ҳолда ўзгариши натижаларини ўрганиб чиқамиз. Кейинчалик эса турли компонентларнинг биргаликда ўзгариши натижаларини кўрамиз. Барча ҳолатларда биз муаммоларни ҳал қилишда биз айни бир тенглик формуласидан фойдаланамиз: Даромад = ЎТ + ДТ + Фойда Доимий таннархда ўзгариш . Бизга маълумки, доимий таннарх маълум релевант диапазонда ва ўрганилаётган давр давомида ўзгармас ҳисобланади. Бироқ, менеджерлар келгуси операцияларни режалаштираётганда унимдорликнинг ошиши, меҳнат муаммоларининг ҳал қилиниши, операцион жараённинг яхшиланиши натижасида доимий таннархнинг камайиши ёки кўпайишига доир қарорлар қабул қилиши мумкин. CVP таҳлили менеджерларга кам ҳиссада бўлган ёки корхона назоратидан ташқарида бўлган харажатларни ҳам таҳлил қилиш имконини беради, жумладан доимий харажатлар мол-мулк солиғи ўзгариши натижасида ҳам юз бериши мумкин. Ушбу таҳлил натижалари менеджерларга жами фойданинг доимий таннархи ҳисобидан ўзгаришини баҳолашга ёрдам беради, хусусан шундай омилларга операцион капастасининг ( capacity ) янги автоматик асбоб- ускуналарнинг ўрнатилиши натижасида ошишини киритиш мумкин. Мисол учун, Rember Company менеджменти кейинги йилда ижарага олинган майдонни қисқартирган ҳолда фаоллик даражасини таъминлашни

мўлжалламоқда. Ушбу майдон учун ижара суммасининг тежалиши ҳамда операцион жараённи ижарадаги майдондан ўз майдонига ўтказиш натижасида доимий таннарх 4,000 п.б. га қисқаришига эришилмоқда. У ҳолда доимий харажатларнинг ўзгариши муносабати билан янги критик нуқтани аниқлаш талаба этилади. Янги критик нуқта: Х = ДТ / (СН-ЎТб) = 16,000 п.б. / (10 п.б. - 6п.б.) = 16,000 /4 =4,000 бирлик Бу шуни англатадики, маҳсулот бирлигига контрибутция маржини 4 п.б. сақланган ҳолда доимий таннархнинг 4,000 п.б. камайиши компанияга яни 1,000 бирлик маҳсулотни доимий таннархни қоплашга ва фойдани таъмин этишга йўналтириш имконияти туғилмоқда. Агар компания 6,000 бирликда маҳсулот ишлаб чиқарса ва сотилса фойда тенг бўлади. Ф = Х * (СН - ЎТб) - ДТ Маълумотларни формулага қўйсак, Ф = 6,000 б. (10 п.б. - 6 п.б.) - 16,000 п.б. = 8,000 п.б. Доимий таннархининг ўзгариши 3-чизмада ( а) диагараммада келтирилган. Доимий таннархнинг камайиши, ўзгарувчан таннархнинг ўзгармасдан қолиши натижасида тўплам таннарх камайган, натижада тўплам таннарх чизиғи кординатлар тизимида олдингисига нисбатан пастроқдан ўрин олган. Даромадлар чизиғида ва ўзгарувчан харажатлар чизиғида ўзгариш юз бермайди. Тўплам харажатлар чизиғининг пасайиши даромадлар билан тўплам харажатларнинг кесишиш нуқтаси, яъни критик нуқтанинг ҳам пасайишига сабаб бўлган. Диаграммада 6,000 бирлик ишлаб чиқилганда ва сотилганда фойданинг чиқиши ҳам кўрсатилган. Ўзгарувчан таннархда ўзгариш . Ўзгарувчан таннарх жуда кўп сабабларга кўра ўзгариши мумкин. Масалан, янги меҳнат шартномаси, материал таннархининг юксалиши, юқори энергия харажатлари ва бошқа ўзгарувчан харажатлар ошиши ёки камайиши мумкин бўлади. Rember Company янги меҳнат шартномаси қабул қилиши натижасида маҳсулот бирлигига ўзгарувчан таннарх 1 п.б. ошмоқда. Натижада жами

ўзгарувчан таннарх 7 п.б. га тенг бўлади. Доимий таннарх ўзгармасдан қолмоқда. Бу ҳола янги критик нуқта тенг бўлади: Х = ДТ / (СН - ЎЗб) = 20,000 / (10 - 7) = 6,667 бирлик Таннархнинг 1 п.б. га ошиши сотиш нархининг 10%ни (1 п.б./10 п.б.), контрибутция маржинининг эса 25%ни (1 п.б./4 п.б.) ташкил этади ва бу натижада критик нуқтанинг 33 % (1,667 бирлик / 5,000 бирлик) га ошишига сабаб бўлади. Контрибутция маржининг кичик бўлиши доимий таннархни қоплаш учун кўпроқ бирликда маҳсулот бирлиги талаб этади ва натижада юқори бўлган критик нуқта юзага келади. Агар компания 6,000 бирлик ишлаб чиқарган тақдирда ҳам 2,000 п.б. да зарар кўради. 3-чизмадаги (b) диаграммада ўзгарувчан таннарх ўсишининг таъсири акс эттирилган. Кординатлар майдонида жами таннарх чизиғи юқоридан ўрин олган, бу эса критик нуқтани 5,000 бирликдан 6,667 бирликка чиқишига сабаб бўлган, ёки сумма ҳисобида 66,670 п.б. ни сотиш ҳажмини ташкил этмоқда. Сотиш нархида ўзгариш. Сотиш нархининг ўзгариши албатта контрибутция маржинига таъсир кўрсатади. Агар сотиш нархи юксалса, таннарх ўзгармасдан қолган ҳолларда критик нуқта пасайади. Мисол учун сотиш нархи 11 п.б. ўзгарди (олдин 10 п.б. эди). Критик нуқта тенг бўлади: Х = 20,000 / (11 - 6) = 20,000 / 5 = 4,000 бирлик Критик нуқтадаги сотишдан олинган даромадни топиш учун сотиш миқдорини сотиш нархига кўпайтириш керак бўлади. Янги сотиш нархида критик нуқтадаги даромад 44,000 п.б. га тенг (4,000 * 11). 3-чизмадаги (с) диаграммада сотиш нархи ўзгаришининг натижаси кўрсатилган. Агар 6,000 бирлик ишлаб чиқарилиб сотилса, нарх ва бошқа омиллар ўзгармасдан олдин 4,000 п.б. да фойда олинган. 6,000 бирлик 11 п.б. сотилганда эса 10,000 п.б. да фойда олинган, бу эса 250% ўсганлигидан далолат беради, қайсики сотиш нархи фақат 10% ўсгани ҳолда. Мўлжалдаги фойда ( Target Profit ) . Менеджерлар етарли даражада ахборот олишлари учун фақат критик нуқта етарли бўлмайди. Таҳлил етарли бўлишлари учун мўлжалдаги фойдани олишлари учун қайси фаоллик

даражалари (ишлаб чиқариш ва сотиш ҳажми) га эришишлари лозимлигига доир ахборотлар талаб этилади. Мисол учун, Remler Company си 15,000 п.б. фойда олишни мўлжалламоқда ва шунга яраша компасс сотиш миқдорини белгилаши лозим бўлади. Бу кўрсаткични аниқлаш учун, юқоридаги формулалардан: Даромад = ЎТ + ДТ + Мўлжалдаги Фойда (МФ) Бу формула асосида мўлжалдаги фойдада критик нуқтаси (Х м.ф.) аниқлаш формуласини топиш мумкин: Хм. ф = (ДТ + МФ) / (СН-ЎТб) (14) Шу формулага қийматларни қўйиб мўлжалдаги фойдада критик нуқтани (Хм.ф.) топамиз: Хм.ф. = (20,000 п.б. + 15,000 п.б.) / (10 п.б. - 6 п.б.) = 35,000 п.б. / 4 п.б. = 8,750 бирлик Бу 8,750 бирликни компания ишлаб чиқариш ёки сотиш имкониятига эга бўлмаслиги мумкин. Компассга бўлган эҳтиёж сотиш даражасига мувофиқ келмаслиги мумкин. Ушбу бирлик миқдори заводнинг капастасидан ташқарида ёки фаолият даражаси релевант оралиқдан ташқарида бўлиши мумкин. Шу боис, менеджерлар риал ҳолатга баҳо бера олишлари лозим бўлади. Агар менеджерлар 8,750 бирликни ишлаб чиқиш нореал деб баҳоласа у ҳолда қанча бирлик ишлаб чиқиши мумкин бўлади ва ундаги мўлжалдаги фойда қанча бўлишини аниқлаши талаб этилади. (12)-формуладан фойдаланиб мўлжалдаги фойдада критик нуқтани (суммада) топиш формуласини келтириб чиқарамиз: Мўлжалдаги фойдада критик нуқта (суммада) = (Доимий харажатлар + мўлжалдаги фойда) / Контрибутция маржини даражаси (15) Масалан, агар компаниянинг имкониятидан келиб чиқиб мўлжалдаги фойдани аниқлаш иконияти ҳисоблаш мумкин деб ҳисоблайлик. Бунда компаниянинг ўзгарувчан харажатлари сотиш нархининг 60%ни, фойда эса сотиш нархининг 15%ни ташкил этиш мўлжалланган бўлса:

Даромад (У) = ЎХ + ДХ + Мўлжалдаги фойда = 60% даромад + ДХ +15% даромад Маълумотлар формулага қўйиб: У = 80,000 п.б. аниқлаймиз. Буни 10 п.б. сотиш нархига бўлиб мўлжалдаги фойдада критик нуқта (бирликда), 8,000 бирликка тенглигини топамиз: 3-чизмада ( d )-диаграммада фаолиятнинг 8,000 бирлигида даромад ва харажатлар чизиғидаги юзага келган мўлжалдаги файда майдони акс эттирилган. Комбинацион ўзгариш . Амалиётда CVP таҳлилида ўзгарувчан таннарх бошқаларига нисбатан кўпроқ ўзгаради. CVP таҳлилида бир вақтдаги барча ўзгаришларни ўз ичига олиши талаб этилади. Битта омилнинг ўзгариши бошқа омилларнинг ҳам ўзгаришига олиб келади. Масалан, бир қанча доимий таннарх элементларининг ошиши бир қанча ўзгарувчан таннарх заррачаларининг камайишига сабаб бўлади ёки сотиш нархининг ўсиши доимий ёки ўзгарувчан таннархнинг ошиши натижасида юз берган бўлиши ва шунинг натижасида компенсацияланиши мумкин. Нархнинг ошиши сотиш ҳажмининг камайишига олиб келиши мумкин. Аниқ мисолда кўриб ўтайлик. Масалан, Rember Company маҳсулот бирлигига 0.80 п.б. да меҳнат ҳақи харажатларининг ошишини доимий харажатларни камайиши ҳисобидан компенсациялайди. Бу ижарага олинган майдондаги барча операцияларни хусусий бинодаги майдонга кўчириш орқали эришилмоқда, натижада доимий харажатлар 2,000 п.б. га камаймоқда. Бир вақтнинг ўзида менеджер ҳар бирлик маҳсулотга белгиланган нархни 0.40 п.б. га оширишни мўлжалламоқда, қайсики бу ҳолат маҳсулотга бўлган эҳтиёжни қисқартирмайди. Компания томонидан 9,000 п.б. мўлжалдаги фойдани олиш кўзда тутилган. Мўлжалдаги фойдани олиш учун талаб этиладиган ишлаб чиқариш ва сотиш ҳажми: Х = (18,000 + 9,000) / (10.40 - 6.80) = 27,000 п.б. / 3.60 = 7,500 п.б . Демак, барча омиллар бир вақтнинг ўзида ўзгарганида 9,000 п.б. даги фойдани олиш учун 7,500 бирлик сотиш талаб этилади.

Солиқлар таъсири . Юқорида таъкидлаганимиздек, CVP таҳлили маҳсулотга оид бўлган базисли компонентлар - доимий таннарх, ўзгарувчан таннарх, ҳажм ва фойда кўрсаткичларига таянади. Бу таҳлилни яна чуқурлаштириш мумкин. Масалан, ўзгарувчан харажатларни уларни ташкил этувчи компонентлари тўғридан тўғри материаллар, тўғридан-тўғри меҳнат ҳақи ва ўзгарувчан УИЧХ, ўзгарувчан сотиш ва маъмурий харажатлар ажаритилган ҳолда таҳлил қилиниши мумкин. Бундан ташқари фойда солиғи, солиқдан кейин фойда кўрсаткичларини ҳам таҳлил жараёнига киритиш мумкин. Бунда, фойда солиғининг чизиғи критик нуқтадан кейин юзага келади, чунки унгача фойда солиғи бўлмайди. Фойда солиғи солиқгача фойдага нисбатан фоиз ҳисобида берилади. Rember Company си учун фойда солиғи ставкаси 30% белгиланган. Менеджерларга солиқдан кейинги фойда (соф фойда) суммаси 8,400 п.б. дан иборат эканлиги маълум (мўлжалдаги соф фойда). Ушбу маълумотлар асосида солиқгача фойда суммасини ҳисоблаймиз: Солиқгача фойда суммаси = мўлжалдаги соф фойда / (1 - солиқ ставкаси) Маълумотларни ушбу формулага қўйамиз: Солиқгача фойда суммаси = 8,400 п.б. / (1 - 0.30) = 8,400 п.б. / 0.70 = 12,000 п.б. Ушбу маълумотлар асосида солиқгача фойда суммасидаги критик нуқтани нуқтани аниқлаш мумкин бўлади: Х = (20,000 + 12,000) / (10 - 6) = 32,000 п.б. / 4 п.б. = 8,000 бирлик . Демак хулоса қилиш мумкинки, 12,000 п.б.даги солиққача фойда суммасини олиши учун компания 8,000 бирликдаги маҳсулот ишлаб чиқариши ва сотиши талаб этилади. Маҳсулотни ишлаб чиқариш ҳажми ва унинг сотиш ассортиментини режалаштириш Ишлаб чиқариш ҳажми ва маҳсулот ассортиментига нисбатан бошқарув қарорлари молиявий ҳисобот асосида қабул қилинади. Шу ҳолда субектлар турли йўллар билан сотиладиган маҳсулотларни кенг ассортиментда ишлаб чиқарадилар; катта ва кичик ҳажмда, улгуржи ва чакана савдо ёрдамида,

турли географик ҳудудда жойлашган истеъмолчиларга етказиб бериш йўли билан ва ҳоказо. Бундай амалиёт маҳсулотнинг турлари ва бозорларнинг сегментлари бўйича олинадиган даромадлар тўғрисида алоҳида ҳисоботларни талаб қилади. Бухгалтер томонидан субектнинг молиявий-сотув фаолияти ҳақидаги тўлиқ молиявий маълумотни ишлатиш субект ишининг унумдорлигини оширишга қаратилган назоратнинг амалдаги тизимини яратишга имкон беради. Алоҳида сегментлар бўйича молиявий ҳисоботларга умумий суммаларни киритиш керак ва субектнинг умумий молиявий ҳисоботига ҳам ушбу суммалар умумлаштирилган ҳолда киритилиши керак. Масалан, ҳар бир маҳсулот ёки маҳсулотнинг ассортиментини ишлаб чиқаришдан олинган фойда ялпи фойданинг бир қисми бўлиши керак, ишлаб чиқариш ҳажми эса ўзгарувчан харажатларнинг ҳажми билан ўзаро боғлиқликни сақлаши керак. Бир ишлаб чиқариш бўлинмаларининг харажатлари бутун субект даражасида ишлаб чиқариш харажатларининг бир қисми ҳисобланади ва ишлаб чиқаришнинг самарадорлигини, маҳсулот тури, иш вақтидан тўлиқ фойдаланганликни ҳисобга олган ҳолда назорат қилиниши лозим. Тадбиркорлик фаолиятининг ҳар бир сегментини баҳолаш ишлаб чиқариш харажатларини ҳисобловчи бухгалтерга муаммо туғдиради. Унинг ечими кўпроқ рентабелли маҳсулотни ва субектнинг ялпи фойдасининг ишлаб чиқариш ҳажмини ва ассортиментини назорат қилиш тизимини тузиш жараёнида рўёбга чиқади. Бир субект учун назорат тизимининг ўзига хослигига қарамай у қуйидаги намунавий муолажаларни ўз ичига олиши лозим: ҳар бир маҳсулотнинг рентабеллигини кузатиш; ҳар бир маҳсулотдан олинган ялпи фойдани назорат қилиш; ҳақиқий фойданинг кутилаётганидан четга чиқишини аниқлаш; харажатлар тизимини ҳисоблаб чиқиш, ўта яширин харажатларни чиқариб ташлаш; алоҳида маҳсулотга тўғри келадиган устама сарфларни ҳисоблаб чиқиш; субектда қўлланиладиган талабнинг эластиклигига ва бошқа назорат муолажаларига нарх ўзгаришининг таъсирини аниқлаш. Назорат муолажаларидан фойдаланиш кутилаётган фойдани таъминлаш учун ишлаб чиқариш ҳажмининг қанча бўлишини, фойданинг аниқ ҳажмини олиш учун сотишда қандай нарх қўйиш кераклигини, субект ишининг зарарсизлик

чегарасининг, хавфсизлик ҳудудининг ва сотилган маҳсулот тизимининг қандайлигини аниқлашга имкон беради. Маҳсулот бирлигининг миқдорини ҳисоблаш зарарсизлик нуқтасини ҳисобга олмасдан қуйидаги тенгламага асосланади: Кутилган фойдани олиш учун сотилган маҳсулот бирлигининг миқдори = Доимий харажатлар + Кутилган фойда Бирлик маҳсулотнинг нархи Олдинги мисолнинг маълумотлари бўйича: (40000 + 146000): 150 = 1240 дона яъни, ишлаб чиқаришнинг ҳажмини 760 донагача (2000-1240) тушириш керак. 209 Ҳисобнинг тўғри усули деб ялпи фойда усулига айтилади, унинг асосида қуйидаги тенглама ётади: Ялпи фойда (ёки маржинал даромад) = Маҳсулотни сотишдан тушган даромад - Ўзгарувчан сарфлар Бизнинг мисол учун ялпи фойданинг чизмасини тузиш қуйидаги расмда кўрсатилган (14.4-чизмага қаранг). Сарфлар ва даромад, м.с. 400000 Ишлаб чиқариш ҳажмининг қулай диапазони(майдони) 350000 С 300000 250000 Зарарсизлик нуқтааси 200000 Фойда худуди Д 150000 Зарарлар худуди К 100000 В 50000 0 200 400 600 800 100 0 120 0 140 0 160 0 180 0 200 0 220 0 240 0 Маҳсулотнинг бирлиги, дона 14.4-чизма. Ялпи фойданинг чизмаси (маржинал даромад) Ўзгарувчан сарфлар чизиғи (ОК) ишлаб чиқариш ҳажми бирлигига 2000 дона буюм ва 100000 сўм ҳисобидан тузилади. Доимий харажатлар (КД) ялпи (АД) ва ўзгарувчан (ОК) харажатларнинг ўртасидаги фарққа тенг. Доимий харажатлар ишлаб чиқариш ҳажмининг бутун майдони (диапазони) учун доимий қиймат ҳисобланади. 40000000 сўмдаги доимий харажатларнинг суммаси ўзгарувчан харажатларга қўшилади, натижада ялпи харажатлар чизиғи ўзгарувчан харажатлар чизиғига параллел бўлади. Маржинал даромад графикда сотишдан олинган даромад чизиғи (ОС) ва ўзгарувчан харажатлар чизиғи ўртасида кўрсатилган. Маҳсулотларнинг қулай майдони (диапазони) - маҳсулотнинг 600дан 2000 донагача бўлган бирлиги даражасида жойлашган. Шунга эътибор қаратиш лозимки, ишлаб чиқаришнинг белгиланган майдони (диапазони) чегарасида қарорлар қулай бўлади. Бу майдон (диапазон)дан ташқарида маҳсулот бирлигига бўлган сотиш нархи ва ўзгарувчан сарфлар бошқача бўлади. Айрим ҳолларда таҳлил учун хавфсизлик ҳудуди, шунингдек хавфсизлик чегарасининг коеффициенти ҳисоблаб чиқилади: Хавфсизлик

ҳудуди = Режалаштирилаётган сотиш ҳажми - Зарасизлик нуқтасидаги сотиш ҳажми Хавфсизлик чегарасининг коеффициенти = Режалаштирилаётган сотиш ҳажми + Зарарсизлик нуқтасидаги сотиш ҳажми 210 Режалаштирилаётган сотиш ҳажми Зарарсизлик нуқтаси хавфсизликнинг чегарасини кўрсатмоқда. У субектнинг зарар кўришидан олдин сотиш ҳажми қанчага қисқартирилиши мумкинлигини кўрсатмоқда. Маҳсулотнинг рентабеллиги = Маҳсулот бирлигига таълуқли маржинал даромад Маҳсулот бирлигининг нархи х 100 Умумий таҳлилдан сўнг ҳар бир маҳсулот ёки маҳсулотнинг ассортименти томонидан фойдага қилинган индивидуал қўйилмаларнинг жадвали тузилади (жадвалга қаранг). жадвал Маҳсулотнинг ассортименти томонидан фойдага қилинган индивидуал қўйилма Маҳсулот Маҳсулотнинг рентабеллиги, % Маржинал даромад, сўм Маҳсулотнинг ассортименти тизими, % А 62 10000000 20 Б 60 20000000 40 В 50 20000000 40 Ялпи маржинал даромад 50000000 100 Жадвалдан кўриниб турибдики, В маҳсулоти энг кам рентабеллидир. Шу маҳсулотни ишлаб чиқариш натижасида умумий рентабеллик тушиб кетган. Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, рентабеллик фойда бўйича 14,5дан 16 %гача ўсган бир даврда маржинал даромад бўйича ҳисобланганда эса 61%дан 55,9 %га тушиб кетди. Умумий ялпи маржинал даромаднинг 40 %ни эгаллаган В маҳсулоти ушбу маҳсулотнинг ишлаб чиқарилиши ва маркетинги ҳақида маълумот олинган сари камаядиган маълум бошланғич харажатларнинг мавжудлиги аниқланди. В маҳсулоти бошқа маҳсулотга нисбатан юқори нархга эга. Бу шароит маҳсулотнинг ассортиментини ўзгартириш учун раҳбарлар томонидан қарор қабул қилишга олиб келса ажаб эмас. Маҳсулотнинг ҳажми ва ассортиментига янада кенг қараш мақсадида кўп поғонали сегмент ҳисоби маълумотларига асосланган сегмент таҳлили усули қўлланилади ( жадвалга қаранг). жадвал Маҳсулот ҳажми ва ассортиментининг сегмент таҳлили Кўрсаткичлар В маҳсулотини ишлаб чиқаргунга қадар, минг сўм В маҳсулотини ишлаб чиқаришдан сўнг, минг сўм Сотишдан тушган даромад 49500 89500 Ўзгарувчан харажатлар 19500 39500 Маржинал даромад 30000 50000 Доимий харажатлар, шундан: Тўғри 6800 21500 Эгри 16000 16000 Фойда 7200 12500 Ишлаб

чиқаришнинг ўртача рентабеллиги, % 61,0 55,9 Фойда даражаси нафақат маҳсулотлар бўйича, балки ҳар бир зонани фойданинг умумий суммасига қилган қўйилмалари бўйича баҳоланади. Субектнинг маржинал 211 даромади тизими бозор зоналари бўйича ҳисобланади, зоналар ичида эса маҳсулотларнинг тури бўйича ҳисобланади. Тадбиркорлик сегментларини назорат қилиш шакллари ишлаб чиқариш бўлинмалари томонидан ҳар бир маҳсулот учун сотиш нархини белгилашни ҳам кўзда тутади. Ишлаб чиқариш бўлинмаси томонидан маҳсулот сотишсини баҳолаш одатда усталар, бўлим ва сех бошлиқларини моддий рағбатлантиришда қўлланилади. Шуни эсда тутиш керакки, трансферт нархларини ҳисоблашнинг энг қулай варианти бўлиб харажатларнинг меъёрлари ҳисобланади. Шунинг учун фойда суммасига ҳар бир бўлинма томонидан қилинган қўйилма тўғри ишлаб чиқариш харажатларининг умумий устамаларини эмас балки ялпи қопланиши ва субектнинг соф даромадига бўлган таъсири сифатида қаралади. Назоратнинг кам аҳамиятли бўлмаганининг яна бири сифати бу маҳсулот турлари бўйича талабнинг эластиклигини кузатишдир. Сотишдан олинган фойданинг асосий консепсияси: нархларнинг кўтарилиши - сотиш ҳажмининг камайиши ёки нархларнинг пасайиши - сотиш ҳажмининг ўсиши ҳисобланади. Талабнинг эластиклиги ҳар бир маҳсулот бўйича аниқланади. Агар талаб эластик бўлса сотишнинг ўсиши ҳақиқий ҳажмининг 1/3 қисмидан ошмаслиги керак ва нархларнинг даражасини ушлаб туришда алтернатив қадам бўлиб харажатларни пасайтириш дастури хизмат қилиши мумкин. Шунда сарфларнинг умумий суммасининг пасайтирилгани сотишнинг ҳақиқий ҳажмини 1/3 қисмидан ошмаслиги керак. Агар маҳсулот ассортименти маржинал қўйилма ва соф даромад даражаси билан белгиланса, унда ўртача ўзгарувчан харажатлар сотиш харажатларига мутаносибликда ўзгаради. Бундай ҳолда сотишнинг юқори даражаси харажатларни пасайтиради. Ишлаб чиқариш қувватларининг етишмаслиги сотиш ҳажмининг ўсиши учун қўшимча қўйилма ва ишчи кучи тўпламини талаб қилади, бунинг натижасида ишлаб чиқаришнинг самарадорлиги пасайиб харажатлар кўтарилиб кетади. 5. Баҳони шакллантириш бўйича қарорлар қабул қилиш Маҳсулотга сотув нархини ўрнатиш- субектнинг асосий масаласи ва

менежернинг санъати ҳисобланади. Бозор иқтисодиёти шароитида баҳони шакллантиришнинг бир неча ёндашувлари мавжуд. Биринчи ёндашув- шундай нарх қўйиш керакки, у сотувчини жалб қилсин; бошқаси- ўзи учун маълум нарх чегарасини белгилаш мақсадида рақибнинг ўрнатган нархидан фойдаланиш; учинчиси- рентабеллик поғонасини, ўзгарувчан харажатлар ва маржинал даромаднинг қийматини аниқлаш учун маҳсулот таннархи ҳақидаги маълумотдан фойдаланиш. Маҳсулотлар, товарлар ва хизматларга қуйидаги нарх ва тарифлар ўрнатилиши мумкин: сотувчи ва харидорлар учун мажбурий бўлган- расмий, субектнинг мазкур маҳсулотини ҳамма сотиб олувчилари учун бир хил бўлган- муқобиллаштирилган, сотишсотиб олиш далолатномасининг ҳар бирида- келишув. Расмий ва муқобиллаштириладиган нархлар жаҳон бозори нархлари ёки ишлаб чиқаришнинг асосланган харажатлари асосида ўрнатилади. Келишув нархлари эса ёки индивидуал харажатлар, ёки фойдаланиш параметрлари, ёки талаб ва таклифнинг ўзгариши асосида аниқланади. Реал нархни шакллантириш масаласи ҳозирги даврда субектларда ишлаб чиқаришнинг тушиб кетишида ортиқча қувватларнинг вужудга келиши, уларни таъминлаш сарфларининг ошиши, меҳнат унумдорлигининг пасайиши, инфлация ва қўшимча қиймат солиғини ҳисоблаш услубининг мавжудлиги учун қийинлашган. Субектнинг маъмурияти иқтисодий асосланган нархни ўрнатиш учун қатор муаммоларни ечиши керак: қарор қабул қилишда ҳисобга олинадиган харажатларнинг таркибини асослаш; калкулация қилиш услубини танлаш; доимий харажатлар минимал бўлган ишлаб чиқариш даражасини ўрнатиш; субект фойдасининг суммасини ҳисоблаб чиқиш. 212 Биринчи учта масала ишлаб чиқариш фаолияти ҳақидаги бобда кўриб чиқилган. Субектнинг фойдасини формула бўйича ва фойда билан ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзаро алоқасини акс эттирувчи график усули ёрдамида ҳисоблаб чиқиш мумкин. Формула бўйича фойдани ҳисоблаш усули соф фойда тенгламаси ва капиталнинг қайтимига асосланган: Фонд қайтими х Устав капитали Р = Ўтган йил учун ишлаб чиқаришга кетган харажатларнинг умумий суммаси х 100 бу ерда, Р- маҳсулот рентабеллигинининг даражаси. Фонд (капитал) қайтимининг меъёри = Соф фойда Ҳиссадорлик капитали Масала.

Мазкур саноат тармоғи учун фонд қайтимининг ўртача меъёри 10 %. Устав капитали- 200 млн. сўм. Маҳслуот ишлаб чиқаришга кетган харажатлар- 400 млн. сўм, шунда рентабеллик Р = 10% х 200000 х 100 қ 5 %ни ташкил этади. 400000 Агар субектнинг фойдаси ҳисоб нархидан паст бўлса. унда нархни калкулация қилишда фойданинг ўртача меъёридан ёки унинг озмунча ўсишини ҳисобга олгандан келиб чиқади. Инфляция шароитларида фойданинг ўртача меъёрига субектда инфлацияни компенсация қилиш учун тузилган захираларнинг қиймати қўшилади. Шуни таъкидлаш керакки, инфлация шароитларида ва субектнинг харажатларни пасайтиришга қаратилган қизиқишлари бўлмаган пайтда формулаларнинг маълуомтлари жуда муаммоли ҳисобланади. Нархни ўрнатишга харажатлар энг катта таъсирни кўрсатади. Харажатларнинг таркибини танлашда қуйидаги формула қўлланилади: 1. Ўзгарувчан ишлаб чиқариш сарфлари + даромад. 2. Умумий ўзгарувчан сарфлар + даромад. 3. Ишлаб чиқариш таннархи + даромад. 4. Тўлиқ таннарх + даромад. Харажатларнинг ишлаб чиқариш ҳажмига боғлиқлиги зарарсизликни таҳлил қилишда ўрганиб чиқилган. Бу ерда асосий эътибор фойданинг ишлаб чиқариш ҳажмига боғлиқлигига қаратилган, чунки маҳсулотга бўлган нархнинг ўзгариши ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзгариши билан ёки сотишдан олинган ялпи фойданинг ўзгариши билан боғлиқ. Нархларни, маҳсулот бирлигига бўлган ўзгарувчан харажатлар, доимий харажатлар ва ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзгаришлари ўртасидаги ўзаро алоқа қуйидаги 14.5- чизмада кўрсатилган. А. Сотиш нархининг ўзгариши Б.Маҳсулот бирлигига тўғри келадиган ўзгарувчан харажатларнинг ўзгариши Фойд а, м.с. Фойда, м.с. 80 80 60 60 40 40 20 20 500 100 150 200 250 500 100 150 200 250 213 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Ҳажми, дона Ҳажми, дона 14.5-чизма. Нархларни, маҳсулот бирлигига бўлган ўзгарувчан харажатлар, доимий харажатлар ва ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзгаришлари ўртасидаги ўзаро алоқаси Масала. Ишлаб чиқаришнинг ҳажми- 2000 дона. Маҳсулот бирлигининг сотиш нархи- 150 сўм. Маҳсулот бирлигига бўлган ўзгарувчан харажатлар- 100 сўм. Доимий харажатлар- давр учун 40 минг сўм. Жорий фойда- 60 минг сўм (150-100) х 2000-40000) = 60000 сўм. Фараз қилайлик, ҳар бир кўрсаткич 10%га ўзгарди, унда маълумотлар қуйидагича

ўзгаради. Ишлаб чиқаришнинг ҳажми- 2200 дона (2000 х 10 % = 200); Маҳсулот бирлигининг сотиш нархи- 165 сўм (150 х 10% = 15); Маҳсулот бирлигига бўлган ўзгарувчан харажатлар- 90 сўм (100 х 10% = 10); Доимий харажатлар- давр учун 36 минг сўм (40 х 10% = 4); Ҳамма ўзгаришлар натижасидаги жорий фойда ((165-90) х 2200 -36000) = 129000 сўм. 14.5-жадвал Кўрсаткичларнинг ўзгаришидан олинган натижа Омиллар Янги фойда, сўм Фойданинг ўсиши Сўм % А. Сотув нархининг кўтарилиши 90000 +30000 +50 Б. Маҳсулот бирлигига бўлган ўзгарувчан харажатларнинг пасайиши 80000 +20000 +33 В. Доимий харажатларнинг пасайиши 64000 +4000 +7 Г. Ишлаб чиқариш ҳажмининг ошиши 70000 +10000 +17 Мазкур ҳисоблар омиллар бир- бирига боғланмаган ҳолда ҳаракат қиладиган шароитда амалга оширилади. Лекин амалий ҳолат бу омилларнинг тўлиқ бир- бирига алоқадорлигини ва бошқаларнинг таъсир кўрсатишини чиқариб ташламайди, шунингдек, сотиб олувчиларнинг талабларини, рақибларга йўналтирилган тезкор нарх сиёсатини ва бошқаларни. Ундан ташқари, махсус буюртмаларга нарх ўрнатишда озод ишлаб чиқариш қувватларини ҳисоблашда ёки уларнинг етишмаслигидан қийинчиликлар содир бўлади. Бундай ҳолатларда нархнинг шаклланиши нафақат бозор билан, қўшимча сармоялар билан ҳам боғлиқ бўлади. Янги маҳсулотни ишлаб чиқариш консепсиясини ишлаб чиқиш олиб бориладиган сиёсат, режа ва иш тажрибасини аниқ таҳлил қилишни талаб қилади. Бунда- ниҳоятда янги маҳсулот ёки ишлаб чиқарилаётган маҳсулотнинг модификацияси муҳимдир. Янги деб, янги хусусиятларга эга бўлган ва мавжуд бўлган ассортиментга қўшиладиган маҳсулотга айтилади. Буюмлар абсолут янги бўлиши мумкин ёки маҳсулотни ўзи ўзгартирилмасдан янги ускуналар ва механизмларнинг комбинациясидан ташкил топиши мумкин. Абсолут янги маҳсулотни ишлаб чиқариш қўшимча сармояларни талаб этади. Шунинг учун янги маҳсулотни ишлаб чиқариш бўйича қарорларни қабул қилиш инвестициялар бўйича қарор қабул қилиш жараёни билан узвий боғлиқ бўлади, субект бошқарувининг юқори даражасида амалга оширилади. Сармояларни бошқаришнинг мақсади- қуйидаги соҳаларда асосий стратегик йўналишларни аниқлаш: янги маҳсулотни ишлаб чиқиш ва татбиқ этиш; ишлаб

чиқариладиган маҳсулотни модернизация қилиш ва такомиллаштириш; одатдаги 214 маҳсулотни ишлаб чиқаришни кейинчалик ривожлантириш; эскирган маҳсулотни ишлаб чиқаришдан олиб ташлаш ҳисобланади. Аммо янги турдаги маҳсулотни ишлаб чиқариш бошқа ҳамма йўналишларни аниқловчи субектнинг стратегиясида приоритет йўналиш бўлиб қолмоқда. Инновацион менежментини тузиш қуйидаги формулани таклиф этади: "Фан Ишлаб чиқариш Маҳсулот" Янги маҳсулотни ишлаб чиқариш соҳасидаги инновация сиёсатини қарор қабул қилишда керак бўлган кўриниш, ҳажм ва маълумот мазмунини топширади. Инновация жараёнини 6та босқичга бўлиш мумкин: 1. Бозордаги технологик янги ўзгаришлар, илмий-изланиш ва тажрибаконструкторлик ишлаб чиқиш бўлимларидан (ИИТКИ), маркетинг бўлинмаларидан, сотув бўлими аппартидан, савдо даллолларидан, харидорлардан тушадиган маълумотларни йиғиш ва тизимлаш; субектни янги маҳсулотни ишлаб чиқариш ва татбиқ этиш, таваккалчилик даражаси ва миқдорини аниқлашда мавжуд имкониятлари ҳақидаги мақсадли бозорлар ва уларнинг ривожланиш тенденсиялари ҳақидаги маълумотни йиғиш ва тизимлаш. Маълумотни йиғиш ва тизимлашнинг бу босқичида маҳсулотга бўлган талабга таълуқли омиллар аниқланиши керак. Қийинчилиги шундаки, бир хил маҳсулотлар талабни қондириш учун мўлжалланган бўлса, бошқалари эса талаб ва бозорни рағбатлантириш учун мўлжалланган бўлади. Изланиш ишининг энг бошида бозорни таҳлил қилиш маҳсулотнинг стандартларга тўғри келишини, унинг харидорлар учун кўзга ташланишини, катта ва кичик гуруҳларда сотиш ҳажмларини ўрнатишга имкон беради. 2. Янги маҳсулот ғоясига таъллуқли маълумотни танлаш, ғояларнинг имкониятлари ва амалий сотишсини аниқлаш; янги ва эски маҳсулотларнинг технологиясида ўхшашликлар ва фарқларни аниқлаш; янги маҳсулот субектнинг ихтисослигига тўғри келиши; бўлажак буюмнинг патент тозалигини аниқлаш. 3. Янги маҳсулотнинг иқтисодий самарадорлигини таҳлил қилиш маркетинг дастурини ишлаб чиқиш билан бирга амалга оширилади: маҳсулотнинг лойиҳасини техник ишлаб чиқиш; маҳсулотнинг техник-иқтисодий тавсифини танлаш, унинг сифати ва истеъмол хусусиятларини баҳолаш; сотув талаби ва

ҳажмини баҳолаш; яратиш ва ўзлаштиришга кетган сарфларни аниқлаш, сарфларининг қопланиш муддатлари; ишлаб чиқариш учун зарур ресурсларнинг мавжудлиги- машина, ускуна, хомашё, материаллар, ишчи кучи ва молия; маҳсулотни ўзлаштириш ва у билан бирга бозорга чиқиш муддатлари; ишлаб чиқаришнинг фойдалилигини таҳлил қилиш ва баҳолаш. 4. Янги маҳсулотни ишлаб чиқаришни ташкил этиш- янги буюмни ишлаб чиқаришда банд бўлган ҳар бир ишлаб чиқариш бўлинмаси учун ишлаб чиқариш ҳажмини режалаштириш; намунани яратиш ва экологик жиҳатдан, хавфсизлик жиҳатдан техник синашларни ўтказиш ва бошқалар; товарнинг номланишини, унинг товар белгисини, безатиш, қадоқлаш ва маркировка қилишни ишлаб чиқиш. 5. Чекланган бозорда маҳсулотга бўлган нархга ва бошқа тижорат шартларга нисбатан уч ойдан кам бўлмаган муддатда изланишлар олиб бориш; сотиш қилишни муқобил каналларини танлаш; реклама воситалари ва усулларини танлаш. 6. Сотув ҳажми, маҳсулотнинг рентабеллиги, талаб ва таклифни қондириш даражаси, харидорлар билан бўлган алоқанинг бир маромлилигини; ишлаб чиқариш қувватлари, ресурслари, ходимларнинг малакавий таркибини; ишлаб чиқариш ва сотувга сарфланган умумий суммасини, молиялаштириш манбалари, ҳисоблаш даврига бўлган фойда ва зарар бўйича кўзланаётган натижаларни ҳисоблаш асосида янги маҳсулотни ишлаб чиқаришга киритиш ҳақида қарор қабул қилиш. Янги маҳсулот устидан изланиш олиб бориш ва яратиш босқичларида муҳим масала бўлиб бу мақсад ва сотиш ҳажмига бўлган сарфларнинг нисбатини, ишлаб чиқариш сарфлари ва ялпи фойда (маржинал даромад)нинг нисбатини аниқлаш туради. 215 Қарор қабул қилишда муҳим хусусият бўлиб бутун субект бўйича сотиш ҳажмига ва бошқа буюмлар сотишсининг ҳажмига янги маҳсулотни татбиқ этиш таъсирини баҳолаш қўлланилади, шунингдек яратишга, ишлаб чиқаришга, сотишга, рекламага кетган харажатларнинг қопланиш вақтини баҳолаш қўлланилади. Янги маҳсулотни яратишнинг самарадорлигини баҳолашнинг турли усуллари мавжуд: эксперт баҳолаш; фойданинг кутилаётган меъёри; эҳтимолли ёндашиш; кутилаётган фойданинг динамикасини баҳолаш; баҳолаш критерияларининг кўп

ўлчамлиги; тармоқни жалб қилиш қобилияти, рақибларнинг унга таъсири ва кириши; ҳозирда ишлаб чиқарилаётган товарларни такомиллаштириш учун янги яратмаларни қўллаш имкониятлари; янги маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотувини субектнинг молиявий фаолиятига таъсири. Маҳсулотнинг муваффаққиятлиги кўп жиҳатдан маҳсулотга нарх ўрнатиш билан кафолатланган. Маҳсулотга бўлган нархни белгилашнинг асосий критерияси эски ёки шунга ўхшаш маҳсулотнинг нархи хизмат қилади. Бозорнинг талаби ва ундаги маҳсулотлар доим ўзгариб турганлиги сабабли янги маҳсулотнинг пайдо бўлиши бошқа ишлаб чиқарувчилар учун маълум бўлади. Шундан, реклама компаниясини кенгайтириш, реклама қилинаётган маҳсулотнинг функсионал роли, ўхшаган параллел маҳсулотни ишлаб чиқариш, бундай маҳсулот учун "ўзининг" бозорини яратиш ёки талаб қайишқоқлигини ҳисобга олган ҳолда унча кўримсиз бўлган маҳсулотларга нархни белгилаш. Турли ҳолда янги маҳсулотга нархни ўрнатиш ва ҳисоблаш учун сарфлар ва фойда коеффициентлари, сотиш нуқтаси ва маҳсулотнинг зарарсизлик графиги ишлатилади. Қатор лойиҳаларнинг мавжудлигида йирик субектлар бирданига бир нечасига сармоя киритади, кейнчалик эса, қарор қабул қилингандан, маҳсулот текширилгандан сўнг уларни танлашни бошлайди. Айрим ҳолларда ўтмишдаги "омадсиз" маҳсулот келажакда "омадли" бўлиб кетади. Маҳсулот нархининг ва қийматининг тўғри келишини ўрнатиш учун бу кўрсаткичлар бўйича ҳисоботлар тузиш тизими тез ва самарали бўлиши керак, бухгалтерия ҳисоботларига қўшимча қилиб бухгалтерлар янги маҳсулотнинг ҳулқини тавсифловчи алоҳида жадваллар тузишлари керак. Маҳсулот ишлаб чиқарилгандан сўнг унинг сотишсини текшириш жараёни ўтказилади. Янги маҳсулот сотишсининг тезлиги ва сотиш қийматига таъсир кўрсатувчи омиллар ҳақидаги маълумот бухгалтерия ҳисоботида рўйхатга олинади. Ундан ташқари, янги маҳсулотнинг бозордаги ҳулқини ўрганишнинг бошқа усуллари ҳам қўлланилади. Бу- почтали корреспонденсия, саволнома ёки телефон ёрдамида хусусий шахсларни савол-жавоб қилиш. Янги маҳсулотни баҳолашдан ташқари харидор томонидан мазкур маҳсулот сотиб олинган

шароитлар ўрганилади, бу эса нархни аниқлашда, бўлажак маҳсулотларни баҳолашда ва рекламада муҳим ўрин тутади. Сотиладиган маҳсулотлар (товарлар, хизматлар) га илмий асосланган баҳо сиёсатини ишлаб чиқиш бошқарув ҳисобининг асосий вазифаларидан бири ҳисобланади. Ўз маҳсулотини ишлаб чиқара бошлашидан аввал ҳар бир корхона қанча фойда олиши мумкинлигини режалаштиради. Корхона фойдаси, одатда, асосан икки кўрсаткичга боғлиқ: маҳсулот баҳоси ва уни ишлаб чиқаришга сарфланадиган ҳақиқий харажатлар. Эркин рақобат шароитида маҳсулот баҳоси ишлаб чиқарувчи ёки харидор хоҳиши бўйича баланд ёки паст бўлиши мумкин эмас, у талаб ва таклиф асосига қурилган бозор қонуниятлари билан тартибга солиб борилади. Профессор Т.Маликов, корхонага инвестиция ва молиявий қарорлар қабул қилмоғи учун биринчи навбатда унинг маҳсулотига бўлган талаб тўғрисида маълумот зарур бўлади, деб ҳисоблайди. Шунинг учун, маркетинг тадқиқотларининг муҳим инструментларидан бири талаб ва таклиф эгри чизиқлари эканлигини тан олган ҳолда, шулар устида тўхталиб ўтиш мақсадга мувофиқдир (3.75., 12 б.). Маълумки, инфляция жараёнида баҳоларнинг ўсиши содир бўлаётган пайтда пулнинг фойдалилиги пасайиб боради. Шу сабабли бундай шароитда барча ҳисоб-китобларни қиёсий ёки базис даври баҳоларида амалга оширмоқ зарур. Акс ҳолда, нотўғри маълумотларга асосида тўғри молиявий қарор қабул қилиб бўлмайди. Шу нуқтаи-назардан қиёсий баҳолардан фойдаланиш молиявий менежментдаги ҳамма ҳисоб-китобларга тегишли бўлган талаб ҳисобланади. Бунда бир ўлчамнинг ўзгариши иккинчи ўлчамнинг ўзгаришига қандай таъсир этиши таҳлил қилинади. 161 Ишлаб чиқаришнинг ҳажми ва баҳолар даражаси турлича бўлган шароитда фойда суммасини солиштиришни бир нечта вариантлари мавжуд. Маҳсулотнинг қўшимча бирлигини ишлаб чиқариш умумий тушумнинг маълум бир бирликда ошишига олиб келади ва у чекланган тушум дейилади. Ўз навбатида харажатлар миқдорининг ҳам бир бирликда ошиши кузатилади ва у чекланган харажатлар деб аталади. Максимал фойда чекланган тушум билан чекланган харажатлар бир-бирига тенг бўлган ёки улар бир-бирига максимал даражада яқинлашган ҳолда олиниши мумкин.

Фойдалиликнинг чекланганлиги назариясига мувофиқ, ишлаб чиқаришнинг ўсиши туфайли чекланган тушум чекланган харажатларга нисбатан тезроқ суръатларда ўсиб боргунга қадар фойда ҳажми ўсиб бораверади. Бироқ, чекланган харажатлар чекланган тушумдан ошиб кетган пайтда маҳсулот ишлаб чиқаришни қисқартириш зарур. Хулоса қилганимизда, чекланган харажатларнинг чекланган тушумга яқинлиги (максимал) энг юқори даражада таъминланганда ёки унга тенглаштирилганда маҳсулот ишлаб чиқаришнинг ҳажми ва унинг баҳоси ишлаб чиқарувчини энг юқори (максимал) фойда билан таъминлайди. Муаллифнинг яна бир фикри диққатга сазовордир яъни баҳо ошган (ёки пасайган) ҳолатда талаб ҳажмининг эластиклиги масаласидир. (жадвал). жадвал Талабнинг турли кўринишларида харидорларнинг хатти-ҳаракатлари Талаб характери Баҳолар пасайганда харидорларнинг хаттиҳаракатлари Баҳолар ошганда сотиб олувчиларнинг хаттиҳаракатлари Талаб эластикли (ТЭ>1) Сотиб олиш ҳажми кескин ошади (баҳонинг пасайи- шига нисбатан талаб тез-роқ ўсади). Корхонанинг тушуми ортади. Сотиб олиш ҳажми кескин камаяди (баҳонинг ошишига нисбатан талаб юқори суръатларда пасая боради). Корхонанинг тушуми орта-ди. Корхонанинг тушуми камаяди. Талаб эластиклиги бирга тенг (ТЭ=1) Баҳонинг пасайишига мос равишда талаб суръатлари ҳам ўса боради. Корхона- нинг тушуми ортади. Баҳонинг ўсиш суръатларига мос равишда талаб ҳам пасая боради. Тушум ўзгармайди. 162 Талаб эластик эмас (ТЭ Ташқи муҳитдаги қуйидаги макродаражадаги ўзгаришлар корхона даражасида баҳони шакллантиришга шубҳасиз таъсир кўрсатади: 1. Иқтисодиётдаги ўсиш ва пасайиш (ҳар қандай маҳсулотга бўлган эҳтиёж аҳолининг реал даромадлари, инвестиция фаоллиги, давлат Бошқарувнинг асосий функциялари: Режалаштириш, ташкил этиш Назорат Иқтисодий таҳлил Ҳисоб: бухгалтерия, статистик, оператив- техник Бошқарувнинг таъминот функциялари: Бошқарилувчи тизим: ишлаб чиқариш жараёни трансферт баҳони шакллантириш бўйича қарор-лар қабул қилиш Бошқарувчи тизим: Турли даражадаги раҳбарлар Баҳони шакллантириш бўйича қарорлар қабул қилиш Ташқи муҳит Тўғри алоқа Тескари алоқа 163 харажатлари, кредит олиш ва уни қайтаришга

имкониятлари, баҳоларнинг ўзгаришига боғлиқ). Шу сабабли ташқи муҳитни таҳлил қилиш корхонани баҳолаш учун бошланғич нуқта ва қадам бўлиб ҳисобланади; 2. Табиий ресурсларга яқинлик ва уларнинг заҳирасига эга бўлиш нафақат маҳсулот етиштирувчи, балки қайта ишловчи корхоналарни стратегик ривожлантириш учун муҳим аҳамиятга эга; 3. Сиёсат ва ҳуқуқ. Корхонанинг фаолият юритишида давлатнинг иқтисодий барқарорлиги, турли хил мулк эгаларининг ҳуқуқий жиҳатдан муҳофаза қилинганлиги, солиқ қонунчилигининг ўзгариб туриши, божхона ҳуқуқи каби омиллар ҳам ҳал қилувчи аҳамиятга эга; 4. Демография. Корхона жойлашган ҳудуддаги аҳолининг сони ва таркиби унинг фаолиятига жуда ҳам боғлиқдир. Агар ҳудудда туғилиш даражаси юқори бўлса, болалар ассортиментига талаб катта бўлади ёки катта ёшдаги аҳолининг ҳиссасига қараб уларнинг талабидаги маҳсулотлар ишлаб чиқариш зарур бўлса, корхона шу бозорга қараб мўлжал олиши зарур; 5. Ижтимоий- маданий муҳит. Жамиятнинг иқтисодий фаровонлиги ошиб бориши билан унда иқтисодий хавфсизликни таъминлашга, кам аҳолининг таъминланган ва ишсиз қатламларини ҳимоя қилишга эҳтиёж ошиб боради; 6. Жаҳон иқтисодиёти ва халқаро иқтисодий муносабатлар. Баҳо cиёсати масаласи бўйича молиячи ва маркетологлар ўртасидаги баҳога нисбатан икки муқобил ёндашув - харажатлар ва қиймат ёндашувлари соҳасида баҳс-мунозара келиб чиқади. Уларнинг моҳиятини 14-чизма ёрдамида тасвирлаш мумкин. Баҳога нисбатан харажатлар ёндашуви энг синалган ва ишончли ёндашувдир. Унинг асосида реал категория ётади, бу - маҳсулот ишлаб чиқарилиши ва сотилишига сарфланадиган корхона харажатларидир. Бу харажатлар маҳсулот ишлаб чиқаришга ва сотишга қилинган ҳақиқий харажатлар категорияси орқали ифодаланади ва бухгалтерияда дастлабки 164 ҳужжатлар билан тасдиқланган бўлади. Т/н Харажатлар асосидаги ёндашув Қиймат ёндашуви 1. Маҳсулот Харидорлар 2. Технология Қийматликлар 3. Харажатлар Баҳо 4. Баҳо Харажатлар 5. Қийматликлар Технология 6. Харидорлар Маҳсулот 14-чизма. Баҳони шакллантиришга ёндашувлар Бунинг устига, маълум даражада бу ёндашувнинг нуфузи иқтисодий назарияда қўллаб-қувватланиши билан боғлиқ, чунки, маҳсулотлар ўртасида харажатларни тўғри тақсимлаш, таннархни

шакллантириш ва бошқариш баҳони корхона учун нафлилик нуқтаи-назаридан даромад олиш манбаига айлантиради. (чизма). чизма. Бозор иқтисодиёти шароитида баҳо ва харажатлар ўртасидаги реал боғлиқлик Маҳсулот сотишда баҳо даражасини сотишнинг тахминий ҳажми ва шунга мос ишлаб чиқаришнинг тахминий миқёси белгилайди. Шу билан бирга, иқтисодий назария ҳам, бошқарув ҳисоби ҳам эътироф этадики, маҳсулот бирлигини ишлаб чиқаришнинг умумий харажатлари ҳажми бевосита ишлаб чиқариш миқёсига боғлиқ. Ишлаб чиқариш харажатлари ҳажмининг ўсиши билан бир буюмга тўғри келадиган доимий харажатлар суммаси ва ишлаб чиқаришга сарфланадиган ўртача харажатлар ҳажми ҳам ўсади. Бинобарин, уддабурон менежер баҳони белгилаётганда харажатлар усули асосида ёки рақобатчилар томонидан баҳо бўйича қабул қилинган қарорлар таъсири остида пассив баҳо белгилаш йўлини танламаслиги лозим. Энг оқилона ёндашув - баҳони шакллантиришга фаол ёндашув бўлиб, Баҳо Сотишларнинг режалаштирилаётган ҳажми Ишлаб чиқаришнинг кутилаётган ҳажми Маҳсулот бирлигига сарфланган харажатлар 165 бунда баҳони бошқариш орқали сотишларнинг зарур ҳажмига мос келувчи ўртача харажатлар ҳажмига эришилади, бу эса корхонани фойдалалиликнинг кутилаётган даражасига олиб чиқади. Баҳони шакллантиришга фаол ёндашув мантиқига ўхшаш масалаларни қуйидагича таърифлаш мумкин: “Энг паст баҳода сотиладиган товарлар миқдорини катта миқдордаги фойда олиш учун қанчагача оширишимиз керак?” ёки “Сотиладиган товарларнинг қанча миқдорини юқорироқ баҳода кўпроқ фойда олиш учун қурбон қилишимиз керак?”. Айнан мана шундай ёндашув “заиф” бозорларда (яъни, талаб пасайиб борувчи бозорларда) ёки “кучли” бозорларда (яъни, талаб ортиб борувчи бозорларда жуда юқори баҳолар харажат ёндащувини жиддий камчилигини четлаб ўтиш имконини беради). Шуни таъкидлаш жоизки, баҳони шакллантиришга харажатли ёндашувдан воз кечиш корхона менежерларига осон бўлмайди, чунки улар ишлаб чиқаришга янги маҳсулот учун инвестиция қилиш ва баҳони шакллантириш бўйича қарорлар қабул қилингунча, кутилаётган фойдани аниқлашни талаб этадилар.

Лойиҳалаштирилаётган янги маҳсулот замонавий техник даражага мос келувчи ўлчамлар ва хоссаларга эга бўлиши, конструкторлик хизматлари, технологлар, молия-иқтисодий бўлим ва бухгалтерияда техникиқтисодий асоснома (ТИА) билан тасдиқланган бўлиши лозим. Шу босқичнинг ўзида баҳо аниқланади, у харажатларнинг ўрнини тўлдириши ва инвестицияларни зарурий даражада қоплаши керак. Шундан сўнггина маркетологлар (агар шундай мутахассислар бор бўлса) маҳсулот сотиш ҳажмини аниқлайдилар. Улар маҳсулот сотишни ташкил этиш, маҳсулот хоссаси ва сифатига харидорларни ишонтиришга интиладилар. Агар бундай “тарғибот” натижалари ижобий натижа бермаса, корхона раҳбарияти одатда баҳони пасайтириш таклифи ҳисобига вазиятни сақлаб қолишга ҳаракат қилади. Бундай шароитда, одатда, харидорлар бозорда устунлик қиладиган 166 вазият юзага келади. Бунда айнан улар ўз шартларини қўядилар ва баҳони янада кўпроқ арзонлаштиришга эришадилар, акс ҳолда товарларни сотиб олишдан бутунлай бош тортишлари мумкин. Профессор Вахрушина М.А. бошқарув ҳисобида баҳони белгилашда халқаро амалиётда мавжуд икки хил ҳолатни кўрсатиб ўтади: 1) Баҳонинг узоқ муддатли қуйи чегараси; 2) Баҳонинг қисқа муддатли қуйи чегараси. Биринчи ҳолат корхона маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиш учун қилинган жами харажатларни қоплаш учун қандай минимал баҳони ўрнатиши зарурлигини кўрсатади. Бу қуйи чегара маҳсулотнинг тўлиқ таннархига мос келади. Иккинчи ҳолат корхона харажатларнинг фақат ўзгарувчан харажатларга тенг қисмини қоплайдиган баҳони назарда тутади. Мазкур қуйи чегара “директ- костинг” усули асосида ҳисобланадиган ўзгарувчан харажатларга тенгдир. Айрим вазиятларда корхонада ишлаб чиқариш қувватлари тўлиқ ишлатилмаганда қўшимча буюртмалар учун қилинган харажатлар тўлиқ қопланмаган ҳолатда ҳам уларни бажаришга тўғри келади. Бунда корхона буюртманинг баҳосини унинг қисқа муддатли қуйи чегарасигача туширишга мажбур бўлади. (3.36., 233 б.). Шу ўринда профессор Жуманов О. нинг қуйидаги фикрини ўринли деб ҳисоблаймиз:“Ишлаб чиқариш қувватларидан тўлиқ фойдаланилмаётган корхоналарда доимий ва ўзгарувчан харажатларни ҳар бир буюртма бўйича

гуруҳларга бўлиш зарурдир. Баъзан баҳо белгилаш вақтида бир нечта кичик буюртмалар учун тааллуқли доимий харажатларни таъсирини ҳисобга олмаслик ҳам мумкин”. (3.53., 152.). Юқоридагилардан шундай хулоса келиб чиқадики, баҳони шакллантиришга харажатли ёндашувга мўлжал қилиб муваффақиятга эришиш ғоят мушкул. Бизнинг фикримизча, бундай шароитда баҳога қийматли ёндашувга кўпроқ эътибор бериш лозим. (16-чизма). 167 16- чизма. Баҳони шакллантиришга қийматли ёндашув Акад.М.Шарифхўжаев ва проф. ғ.Абдуллаевларнинг «Менеж-мент» дарслигида юқори фойда олишнинг учта шартини оқилона мувофиқлаштириш шароитидагина маъқул ва ишончли қарорлар қабул қилишга, танловни тўғри бажара олишга эришиш мумкинлигини таъкидлашимиз зарур. (17-чизма). (3.175., 6 б.). 17-чизма. Юқори фойда олишнинг уч шарти Баҳога нисбатан қийматли ёндашувнинг вазифаси корхона мижозларининг рағбатлантирилишидан иборат эмас. Бундай натижага баҳога катта чегирмалар бериш ҳисобига ҳам эришиш мумкин. Лекин, қийматли ёндашув, корхона учун сотишлар ҳажмини тобора авж олиши ҳисобига эмас, балки “қиймат - харажатлар” нисбатининг мутаносиблигига эришиш ҳисобига фойда олишни таъминлаши керак. Одатда, баҳони шаклланиши меҳнат бозорида рақобатда бўлган бошқа корхоналар таъсирига ҳам боғлиқ. Шу боис, корхонанинг баҳо сиёсати бухгалтерлар, молиячилар, маркетологлар, менежерлар ва бозорни ўрганувчи ахборот хизматчиларининг доимий ҳамкорлиги натижасида туғилади ва такомиллашади. Бундай шароитда баҳо сиёсатини шакллантириш корхонага Фойда Харажат Наф Баҳо Харидорнинг манфаати ва ютуғи Корхонанинг фойдаси БАҲО Корхонанинг харажатлари ҚИЙМАТ (НАФ) 168 фойда, харидорга эса кўпроқ наф келтириши лозим. Баҳони шакллантиришда маҳсулотни зарарсиз сотилишини белгилаш муҳим аҳамиятга эга. Бунинг учун маҳсулотни зарарсиз сотиш баҳосини қуйидаги формула ёрдамида аниқлаймиз: 1 Юқорида таъкидланган зарарсизлик баҳосини аниқлаш учун қуйидаги мисолдан фойдаланамиз. 1-мисол. Корхона бир хил товар ишлаб чиқаради ва сотади. Ўуйида унинг фаолиятини изоҳлайдиган маълумотлар келтирилган. Сотишдан олинадиган тушум, сўм 470000

Ўзгарувчан харажатлар, сўм 280000 Маржинал даромад, сўм 190000 Доимий харажатлар, сўм 115000 Операцион фойда, сўм 75000 Ишлаб чиқарган маҳсулот ҳажми, дона 250 Биринчи навбатда, остонавий тушумни белгилаб олиш учун қуйидагича ҳисоб-китоблар қилинади: 1. Маржинал даромад катталигини топамиз: 470000- 280000=190000 3. Маржинал даромад коэффициентини чиқариб ташлаймиз: 190000:470000=0,4 4. Остонавий тушум (зарарсизлик нуқтаси)ни аниқлаймиз 115000:0,4=287500 Остонавий тушумни ҳисоблаб топгач, унинг ёрдамида маҳсулотни зарарсиз сотиш баҳосини аниқлаш мумкин: 287500:250дона=1150 сўм. 1 2.2.1 параграфда зарарсизлик нуқтаси ва остонавий тушум батафсил кўриб чиқилган. Остонавий тушум Зарарсизлик баҳоси = Ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажми 169 Демак, маҳсулотни бир бирлигини сотиш баҳоси 470000:250дона=1880 сўм бўлса, бир бирликка тўғри келадиган фойда суммаси 730 сўмни ташкил этади. Зарарсизлик баҳоси формуласи маҳсулотнинг белгиланган ҳажмини сотиш жараёнида фойданинг маълум даражасига эришиш учун сотишнинг зарарсиз баҳосини аниқлашга имкон беради. Баҳо ишлаб чиқариш билан боғлиқ барча харажатларни қоплаши ва корхонага фойда келтира бошлашига имкон бериш учун уни сотиладиган маҳсулотга қандай белгилаш лозим? Бу саволга жавоб бериш учун қуйидаги мисолдан фойдаланамиз. 2-мисол. Корхона 5000 дона маҳсулот сотишни режалаштирган, бир бирлик маҳсулотни ишлаб чиқариш ва сотиш учун сарфланган ўзгарувчан харажатлар 1600 сўмни ташкил этади Доимий харажатлар - 2000000 сўм. Корхона 3000000 сўм миқдорида фойда олишни мўлжаллаган. Маҳсулотни қандай баҳода сотиш керак? 1. Дастлаб, маржинал даромад ҳажмини аниқлаймиз. Бунинг учун доимий харажатларга фойданинг режалаштирилган ҳажмини қўшамиз. 2000000 сўм+3000000 сўм = 5000000 сўм 2. Бир бирлик маҳсулотга тўғри келадиган маржинал даромад суммасини топиш учун ялпи маржинал даромад суммасини сотиладиган маҳсулотлар миқдорига бўламиз: 5000000 сўм:5000дона = 1000 сўм. 3. Маҳсулот бирлиги баҳосини аниқлаш учун ўзгарувчан харажатлар орқали ҳисобланган маржинал даромад суммасига доимий харажатлар ва фойдани

қўшиш натижасида аниқланган маржинал даромад суммасини йиғиб топамиз: 1600 сўм+1000 сўм = 2600 сўм Операцион ричаг ( Operation Beyond ). Операцион ричаг бу компанияда доимий харажатларнинг қопланиш даражасини белгилайди. Агар бу кўрсаткич юқори бўлса, демак доимий харажатлар ҳиссаси ўзгарувчан харжатларга нисбатан катта бўлади. Компанияларда операцион ричаг қанчалик катта бўлса фойда кўрсаткичи даромад кўрсаткичига шунчалик сезувчан бўлади. Даромадларнинг озгина ошиши ёки камайиши фойданинг сезиларли даражада ошишига ёки камайишига олиб келади. Фойданинг даромадга нисбатан ошиши ёки камайишини операцион ричаг даражаси орқали ифодалаш мумкин бўлади. Операцион ричаг даромаднинг фоизларда ўзгариши фойданинг фоизларда ўзгаришига қандай таъсир кўрсатишини англатади (Управленческий учет 1. Ташкент-2004, 79-бет). Операцион ричаг даражаси = Контрибутция маржини / Фойда Юқоридаги мисолимизда кўриб ўтайлик, доимий харажатлар 20,000 п.б., сотиш нархи 10 п.б., маҳсулот бирлигига ўзгарувчан харажатлар 6 п.б., мўлжалдаги фойда 12,000 п.б. га тенг. Опрацион ричаг даражасини аниқлаймиз. 1) Критик нуқта = 20,000 / 4 = 5,000 бирлик 2) Мўлжалдаги фойдада фаоллик даражаси (сотиш ҳажми, бирликда) = (20,000 + 12,000) / 4 = 8,000 бирлик Юқоридаги маълумотлар асосида қўйидаги кўрсаткичларни келтириш мумкин бўлади: Сотишдан олинган (8,000 бирлик * 10 80,00 Ўзгарувчан харажатлар (8,000 бирлик * 6 48,00 Контрибутция маржини (80,000 п.б. – 32,00 Доимий харажатлар 20,00 Фойда (32,000 – 20,000) 12,00 Ушбу маълумотлар асосида операцион ричагни ҳисоблаймиз: Операцион ричаг = Контрибутция маржини / фойда = 32,000 / 12,000 =2,67

Демак, агар компаниянинг даромади 10% га кўтарилса, фойда кўрсаткичи 26.7%га ошади. Буни юқоридаги рақамларда кўришимиз мумкин: Сотишдан олинган (80,000 *1.10) 88,000 Ўзгарувчан (48,000 * 1.10) 52,800 Контрибутция (88,000 – 35,200 Доимий харажатлар 20,000 Фойда (35,200 – 15,200 (15,200/12,000= 1.267, 26,7%) Ҳисоб-китоблардан кўриниб турибдики, сотиш ҳажми 10%га ошганда фойда 26.7% га ошмоқда. Хавфсизлик маржини (Margin of Safety Ratio) . Хавфсизлик маржини бу ҳақиқий даромаднинг критик нуқтадаги даромаддан ошган қисмини суммада ҳамда сотиш ҳажмига нисбатан фоизлардаги кўрсаткичлар билан ифодаланиб , компаниянинг критик нуқтага нисбатан қанча хавфсиз ишлаётганини тавсифлайди . Хавфсизлик маржасини суммада ва коэффициентда ифодалаш мумкин: 1) Хавфсизлик маржини, суммада = Ҳақиқий сотиш (даромад) - Критик нуқтадаги сотиш (даромад) 2) Хавфсизлик маржини, коэффициентда = (Ҳақиқий сотиш (даромад) - критик нуқтадаги сотиш) / Ҳақиқий сотиш CVP таҳлили жараёнида хавфсизлик маржини кўрсаткичларидан фойдаланишни амалий мисолларда кўриб ўтайлик. Rember Company си иккита алтернатив вариант юзага келмоқда. Ушбу алтернатив вариантларни баҳолаш талаб этилади. Компасснинг сотиш нархи 10 п.б. Менеджерлар унинг сотиш нархини ўзгартирмоқчи эмас. Доимий харажатлар 20,000 п.б. ни ташкил этмоқда. Ўзгарувчан таннархи маҳсулот бирлигига нисбатан 6 п.б. га тенг. 12,000 п.б. да мўлжалдаги фойда. Компания қўшимча асбоб-ускуна бир йилга 7,500 п.б. га ижарага олмоқчи, қайсики бу жараённи автоматлаштиришга кўмаклашиб, ўзгарувчан харажатларни

маҳсулот бирлигига нисбатан 5 п.б.га ташкил этиши мўлжалланмоқда. Иккита алтернатив ҳолатнинг ҳисоб- китобларини қуйида келтирамиз: Биринчи алтернатива: 1) Сотиш ҳажми, бирликда = (20,000 + 12,000) / (10 - 6) = 32,000 / 4 = 8,000 бирлик 1) Сотиш ҳажми, суммада = 8,000 бирлик * 10 п.б. = 80,000 п.б. 2) Критик нуқта = 20,000 / (10 - 4) = 20,000 / 4 = 5,000 бирлик Иккинчи алтернатива: 1) Сотиш ҳажми, бирликда = (27,500 + 12,000) / (10 - 5) = 39,500 / 5 = 7,900 бирлик 1) Сотиш ҳажми, суммада = 7,900 бирлик * 10 п.б. = 79,000 п.б. 2) Критик нуқта = 27,500 / (10 - 5) = 27,500 / 5 = 5,500 бирлик Ушбу ҳисоб-китоблар таҳлил қилинаётган бўлса, 1-алтернативада критик нуқта 5,000 бирлик, 12,000 п.б. мўлжалдаги фойдани олиш учун 8,000 бирлик ишлаб чиқариш ва сотиш талаб этилади. 2- алтернативада эса критик нуқта 5,500 бирлик ва мўлжалдаги фойдани олиш учун 7,900 бирлик ишлаб чиқариб сотиш зарур бўлади. Натижада, 2-алтернативада 1-сига нисбатан 1,000 п.б. сотиш ҳажми суммада кам бўлади. Қайси алтернатива маъқул деган саволга жавоб топиш талаб этилади. Бунинг учун эса хавфсизлик маржини коэффицентини иккита алтернатива учун ҳам ҳисоблаймиз: Биринчи алтернатива : Хавфсизлик маржини, коэффициента = (Ҳақиқий сотиш (даромад) - критик нуқтадаги сотиш) / Ҳақиқий сотиш = (8,000 - 5,000)/8,000 =0.375 ёки 37.5% Иккинчи алтернатива : Хавфсизлик маржини, коэффициентда = (Ҳақиқий сотиш (даромад) -критик нуқтадаги сотиш) / Ҳақиқий сотиш = (7,900 - 5,500) / 7,900 = 0.304 ёки 30.4%

Ҳар бир алтернативада 12,000 п.б. да фойда олинишига қарамасдан 2- алтернативада хавфсизлик маржини кичик (30,4 < 37. 5). Бу 2-алтернативанинг моддий харажатлари баландлигини англатмасдан, балки компания 2- алтернативада 1-алтернативага нисбатан критик нуқта даражасидан ошиши учун кўп маҳсулот ишлаб чиқиши кераклигини билдиради. Бу таҳлил натижалари асосида менеджерлар албатта 1- алтернативани танлашларини англатмайди. Бунда 1-алтернатива фақат хавфсизлик маржаси нуқтаи назаридан 2-алтернативага нисбатан афзалликларга эга. Лекин, менеджер томонидан қарор қабул қилинаётганда бошқа омиллар ҳам ҳисобга олиниши талаб этилади. Масалан, заводда автоматлашган ускунанинг ўрнатилиши унинг амалдаги капастасининг ошишига олиб келмоқда. 2-алтернативада 100 бирлик (8,000 - 7,900) кам ишлаб чиқарган тақдирда ҳам мўлжалдаги фойдаги эришилмоқда. Хулоса шундай иборатки CVP таҳлили бошқарувчиларга қарорлар қабул қилиш учун муҳим ахборотлар етказиб беради, лекин қарорлар етказиб бермайди. Хавфсизлик маржаси коэффициенти контрибутция маржини ва фойда рентабиллиги кўрсаткичлари билан ҳам боғлиқдир. Мисол учун, 1- алтернативада фойда рентабиллиги 15%га тенг (12,000 п.б. / 80,000 п.б.). Контрибутция маржини маҳсулот бирлигига 4 п.б. га ёки фоиз ҳисобида 40%га тенг. Хавфсизлик маржини, коэффициента = Фойда рентабиллиги / контрибутция маржини даражаси = 15% / 40% = 0.375 ёки 37.5% Бундан таҳлил мақсадларида фойда рентабиллиги кўрсаткичини ҳисоблашнинг формуласини чиқариб олиш мумкин бўлади: Фойда рентабиллиги = Хавфсизлик маржини, коэффициентда * контрибутция маржини даражаси Ушбу кўрсаткичларни комплекс таҳлил қилиш компаниянинг ҳалатини назорат қилиб боришда ва унинг хавфсиз ишлашини таъминлашда муҳим аҳамият касб этади. 4-савол. С VP таҳлилида йўл қўйилишлар .

CVP таҳлилини қўллашда унинг самарали ишлаши, олинган маълумотларнинг фойдалилиги ҳамда аниқлигини таъминлаш учун ушбу таҳлил асосида ётадиган бир қанча фундаментал йўл қўйилишлар таъминланиши лозим бўлади. Ушбу йўл қўйилишлар (тамойиллар)га қуйидагилар киради: 1. Жами даромадлар ва жами харажатлар координатлар ўқида релевант диапазонда чизиқ кўринишида бўлишлиги; 2. Релевант диапазонда сотиш нархи ўзгармаслиги; 3. Барча харажатларни (заррачаларини) доимий ёки ўзгарувчан харажатларга идентификациялаш (ажратиш) имкони бўлишлиги; 4. Жами доимий харажатларнинг ўзгармаслиги; 5. Ўзгарувчан таннарх релевант диапазонда фаоллик даражасига (ишлаб чиқариш ёки сотиш ҳажмига) тўғридан-тўғри пропорционал боғлиқликлиги; 6. Маҳсулот ишлаб чиқаришдаги омилларнинг (масалан, материаллар нархи, фойдаланадиган энергиянинг нархи, иш ҳақи ставкалари) нархи ва ставкаларининг ўзгармаслиги; 7. Самарадорлик ва меҳнат унумдорлигининг бир хил меъёрда туриши; 8. Таҳлилда битта маҳсулот қараладими ёки аралаш сотиш қабул қилинадими, барчаси жами ҳажм ўзгаришларида ўз аксини топишлиги; 9. Даромад ва харажатлар ягона ҳажм кўрсаткичи базасида солиштирилиши мумкинлиги (масалан, ишлаб чиқарилган ва сотилган бирлик); 10. Энг муҳим базисли йўл қўйилишлардан бири бу ҳажм кўрсаткичининг таннарх драйвери эканлиги билан белгиланади. Бошқа омиллар ҳам таннарх ва сотиш ҳажмига таъсил кўрсатади. Натижада бошқа омилларнинг таъсири мумкин бўлмаган ҳолда камситилиши CVP таҳлилини тўлиқ бўлмаган ҳолатга айлантириб қўйади. 11. Ишлаб чиқариш ҳажми сотиш ҳажмига тенг бўлган ҳолларда CVP таҳлили қараб чиқилади. Бошланғич ва охирги қолдиқларнинг даражалари ўзгаришсиз қолади ( CVP таҳлилида заҳиралар ўзгаришига қайси баҳолаш методларидан фойдаланаётганлигига ҳам боғлиқдир).

Бизнес бир жойда қотиб қолмаган, у динамикдир (ўсувчидир). Бизнеснинг шарт-шароити доимий равишда ўзгариб туради. CVP таҳлили ушбу ўзгаришларга доимий равишда мосланувчанлигини таъминлаш лозим бўлади. Юқорида C VP таҳлили жараёнида баҳонинг, доимий таннархнинг, ўзгарувчан таннархнинг ўзгариши натижаларини кўриб чиқдик. Бу таҳлилни омилларнинг барчаси ўзгарган тақдирда олиб бориш услубиётини такомиллаштириш керак бўлади. Бизнес таркибини ўзгартириш (реструктуризация) қилиш бўйича қарор қабул қилиш. Корхоналарда бизнес таркибини ўзгартириш бўйича оқилона бошқарув қарорлари қабул қилиш бошқарув тизими самарадорлигини таҳлил қилишга бевосита боғлиқ. Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида хўжалик юритувчи субъектлар бошқаруви самарадорлигини ошириш мамлакат иқтисодиётини истиқболли ривожлантиришнинг муҳим омили ҳисобланади. Мазкур ҳолатда корхоналарнинг молиявий- хўжалик фаолияти ички ва ташқи омиллар таъсирида такомиллашади. Улар олдига ўз фаолиятларини бозор тамойилларидан келиб чиққан ҳолда ташкил этиш талаби қўйилади. Бу каби талаблар корхоналарга харидорлар эҳтиёжларини оптимал даражада қондириш, сифатли ва рақобатбардош маҳсулотлар тайёрлашни йўлга қўйиш, ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга йўналтирилган ҳамда ташқи муҳит ўзгаришларига мослашувчан бошқарув тизимини вужудга келтиришни тақозо этади. Агар корхона бошқарув фаолиятининг натижавийлиги ходимлар фаолиятининг пировард натижавийлиги билан тўғри келса, бошқаришда мураккаб, кўп қиррали объектни баҳолаш бўйича тўлиқ (умумий) ёки шаклан самарадорлик юзага келади. Ишлаб чиқариш самарадорлигини таъминлашда бошқарув самарадорлиги алоҳида ўрин эгаллайди, чунки ҳар бир иқтисодий тизим ва жараён самарали

бошқаришни талаб қилади. Иқтисодиётни бошқариш самарадорлиги дейилганда, авваламбор, бошқариш жараёнининг натижавийлиги тушунилади. Самарадорлик ижтимоий- иқтисодий категория сифатида бошқарувнинг барча томонларини қамраб олади ва иқтисодий, ташкилий, маркетинг ҳамда бошқа муносабатларни ифодалайди. Мазкур таҳлил жараёнида аниқланган мезон ва кўрсаткичлардан фойдаланиб бошқарув самарадорлигига баҳо берилади. Қуйидаги чизмада бошқарув тизими самарадорлигини таҳлил қилиш модели келтирилган. Бошқарув самарадорлиги бошқарувнинг ўзига эмас, балки ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга хизмат қилиши зарур. Бу ҳолат бошқарув ва ишлаб чиқаришни бир-биридан ажратиб бўлмаслиги, бироқ бу яхлитликда ишлаб чиқариш устувор ҳисобланиши лозимлиги билан изоҳланади. Иккинчидан, бозор иқтисодиётига ўтиш фақат ишлаб чиқаришни эмас, балки корхона фаолиятининг бошқа жиҳатлари, хусусан, бозорларни ўрганиш, ходимлар ва молияни бошқариш кабиларнинг самарадорлигини оширишни ҳам талаб этади. Шу сабабали, бошқарув самарадорлиги деганда пировард натижада объектни яхлит тизим сифатида оқилона фаолият кўрсатиши ва унинг ривожланишини таъминлайдиган бошқаришни тушуниш зарур. Корхона бошқаруви самарадорлигини таъминлашда унинг услубий жиҳатдан мезон ва кўрсаткичлари аниқланиши алоҳида аҳамиятга эга Бу кўрсаткичларни аниқлаш учун бошқарув тизими самарадорлигининг таҳлилини ўтказиш лозим. Чунки ўтказиладиган таҳлил қанчалик чуқур ва сифатли бўлса, бошқарув самарадорлигининг объектив баҳоланишига шунчалик ижобий таъсир кўрсатади. Ушбу таҳлил блоклари ўртасидаги мутаносибликни таъминлаш бошқарув тизими самарадорлиги таҳлилини сифатли ва ишончли ўтказишни таъминлайди. Шуни таъкидлаш зарурки, муайян объектнинг бошқарув самарадорлигига баҳо бераётганда унинг ўзига хос хусусиятлари инобатга олиниши зарур. Масалан, қишлоқ хўжалиги тармоғига тегишли хўжалик юритувчи субъектларда ишлаб чиқаришнинг ўзига хос хусусиятлари қуйидагилардан иборат: - субъектларнинг стратегик аҳамиятга молик эканлиги;

- ишлаб чиқаришда қишлоқ хўжалиги ва саноат тармоғи хусусиятларининг уйғунлашганлиги. Жумладан, саноат ишлаб чиқаришида маҳсулот таннархининг асосий қисмини хом ашё ташкил этади, яъни бунда материал сиғими юқори; - қишлоқ хўжалик корхоналари ишлаб чиқаришига табиий иқлим омилларининг бевосита таъсир этиши. Бундан ташқари, хўжалик юритувчи субъектларда бошқарув самарадорлигини ҳаққоний баҳолаш қуйидаги тамойилларни ҳисобга олишни тақозо қилади: - тезкорлик ҳамда бошқарув жараёни мақсад ва вазифаларини бозор иқтисодиёти талабларини эътиборга олган ҳолда амалга ошириш; - фойдалилик ва бошқарувнинг ташкилийлиги, яъни ишлаб чиқариш ҳамда корхона бошқарувининг ўзаро мувофиқлигини таъминлаш; - тежамкорлик ёки натижавийлик, яъни бошқарувни имкон даражада кам меҳнат, моддий ва молиявий харажатлар сарфлаш орқали ташкил этиш. Юқоридагиларга асосланиб хўжалик юритувчи субъектлар бошқаруви самарадорлиги мезонларини қуйидагича ифодалаш мумкин: - ишлаб чиқаришнинг юқори даражадаги самарадорлиги; - бозордаги улушнинг ортиши; - харажатлар даражаси; - ташқи муҳит билан ўзаро алоқадорлик даражаси; - бошқарув қарорлари қабул қилишнинг тўғрилиги ва тезлиги; - тизимнинг ўз-ўзини тартиблаш ва ташкил этиш имконияти. Бу мезонлардан келиб чиқиб бошқарув самарадорлигини баҳоловчи кўрсаткичлар тизимини қуйидагича асослаш мумкин (1-жадвал). Ушбу кўрсаткичлар хўжалик юритувчи субъектнинг нафақат ички самарадорлиги, балки ташқи самарадорлигини ҳам ўзида акс эттиради. Бизнесни марказлаштирилмаган ҳолда бошқариш йирик корхоналарда бошқарувни кичик ва ўрта бизнес субъектлари бошқаруви каби ташкил этишни англатади.

Бошқарув тизимини бундай тартибда шакллантиришнинг афзаллиги йирик корхоналарнинг даромади юқорилиги ва уларни ишсизлик даражасини пасайтиришга кўмаклашиши билан ифодаланади. Иқтисодиётда бизнесни амалга оширувчи шахс бизнес субъекти ёки бизнесмен деб аталади. Бизнес хўжалик юритувчи субъектларда ишлаб чиқариш жараёнини ташкил этиш, жумладан, маҳсулотлар ишлаб чиқариш, ишлар бажариш, хизматлар кўрсатишдан иборат фаолият мажмуини ифодалайди. Иқтисодиётда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш асосий масалалардан бири ҳисобланади. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни давлат томонидан қўллаб-қувватланиши ҳар бир мамлакатдаги мавжуд иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий муҳитга боғлиқ бўлади. Ҳозирги пайтгача республикамизда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни истиқболли ривожлантириш борасида кўпгина амалий ишлар қилинди. Мамлакатимизда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий жиҳатдан ҳимоя қилиш мақсадида қонунлар ва қатор меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинди. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан 2015 йил 24 апрелда “Акциядорлик жамиятларида замонавий корпоратив бошқарув услубларини жорий этиш чора-тадбирлари тўғрисида” ги ПФ-4720-сонли Фармоннинг қабул қилиниши мамлакатимизда қулай инвестициявий муҳитни яратишда акциядорлик жамиятларининг бошқариш тизимини буткул янгича ёндашувлар асосида ташкил этиш давр талаби эканлигини яна бир бор тасдиқлади. Фармонда: “Корпоратив бошқарувнинг илғор услубларини жорий этиш бўйича тавсиялар, жумладан, узоқ муддатли истиқболда ривожланиш стратегияси ва вазифалари, ички назорат тизимлари ва ижро органининг акциядорлар ҳамда инвесторлар билан самарали ўзаро ҳамкорлик механизмларини белгилаш...” каби устувор вазифалар белгиланган. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик (КБХТ) субъектларини ҳукумат томонидан қўллаб-қувватлашнинг асосий жиҳатлари қуйидагилардан иборат: КБХТларни ривожлантиришнинг ҳуқуқий асосларини такомиллаштириш;

- КБХТларда замонавий, рағбатлантирувчи бошқарув тузилмасини барпо қилиш; - КБХТларга моддий-техника базани шакллантиришда ёрдам бериш; - КБХТларни ишончли ахборот манбалари билан таъминлаш. Ушбу меъёрий ҳужжатлар республикамиз иқтисодиётида марказлаштирилмаган бошқарувни йўлга қўйиш, бу жараёнда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик корхоналарининг аҳамиятини оширишга хизмат қилади. Ишлаб чиқаришни марказлаштирилмаган ҳолда бошқаришнинг муҳим шарти иқтисодиётда янги ишлаб чиқариш бирликларини вужудга келтириш ҳисобланади. Бунда хўжалик юритувчи субъектлар юридик жиҳатдан мустақил ёки мустақил бўлмаслиги мумкин. Халқаро тажрибанинг тасдиқлашича, кичик бизнес субъектлари йирик бизнес кўмаги остида самаралироқ фаолият юритади, чунки йирик корпорациялар технологик жараёнларнинг маромийлигини таъминлайди. Кичик бизнес субъектлари бошқарувда бир қатор ижобий устунликларга эга, жумладан: - бошқарув қарорлари қабул қилишнинг тезкорлиги ва ихчамлигига эришилади; - юқори сифатли маҳсулотлар ишлаб чиқариш ва хизматлар кўрсатиш, уларнинг таннархини пасайтириш, хом ашё ва ресурслардан самарали фойдаланишда йирик бизнесга қараганда кичик бизнес субъектларининг имконияти юқори; - кичик бизнес субъектларида янги турдаги маҳсулотларни ишлаб чиқариш, илмий-техникавий янгиликларни амалиётга қисқа муддатларда жорий этиш мумкин; иқтисодиётда рақобатчилик муҳитини шакллантиришга кўмаклашади; - бозор талабларига, рақобатбардошлик шартларига тезроқ мослашилади; - қўшимча ишчи ўринларини юзага келтиради ва ҳ.к.

Бизнесни марказлаштирилмаган ҳолда бошқариш зарурияти корхона иқтисодий ночорлик ҳолатига тушиб қолганда, яъни унинг кредиторлар олдидаги ўз мажбуриятларини белгиланган муддатларда бажара олмаслик ҳолларида ҳам юзага келади. Корхоналарда бошқаришнинг мазкур тартибини самарали жорий этиш уларда бухгалтерия ҳисоби тизимини такомиллаштиришга бевосита боғлиқ. Бунда корхонанинг ҳисоб тизимини харажатлар ва жавобгарлик марказлари устидан ҳамда режалаштирилган кўрсаткичлардан четланишлар бўйича тезкор назорат ўрнатиш, шунингдек, бўлинмалар ўртасида трансферт баҳоларни тўғри шакллантириш, улар молиявий-хўжалик фаолиятини батафсил акс эттирадиган сегментар ҳисоботларни тузишга имкон бериши талаб қилинади.

Адабиётлар: 1. Друри, Колин. Управленческий и производственний учет: учебний комплекс / Колин Друри; пер. с англ. (В.Н. Егорова). - 6-е изд. - М.: ЮНИТИ- ДАНА, 2007. - 1423 с. 2. Пардаев А, Пардаев Б. “Бошқарув ҳис оби” Т.: Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи. 2015 йил 251 б. 3. Палий В.Ф. Управленческий учет - М.: Союзаудит. 2004 4. Хасанов Б.А., Хошимов А.А. Бошқарув ҳисоби. Дарслик. -Т.: «Шарқ», 2011й. 5. An Introduction to Accounting Theory, 1st edition. 2016, UWS, Australia 6. Wan Madznah Wan Ibrahim, Mohd Rizal Palil “Fundamentals of business accounting” Oxford university Press, 2014 7. Сотиволдиев АС. Бухгалтерия хисоби назарияси. Ўқув қўлланма -Т.: " IQTISOD - MOLIYA ", 2007. - 64 б. 8. “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Фармони . 9. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 488 б. 10. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 104 б. 11. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 56 б.

Похожие

Бошқарув қарорларини қабул қилиш

Бошқарув қарорларини асослаш, қабул қилиш ва уларнинг бажарилишини ташкил этиш жараёнларининг тахлили

Тадбиркорлик фаолиятида қарор қабул қилиш таваккалчилиги

Меҳмонхоналарда қабул қилиш ва жойлаштиришни ташкил этиш

Меҳмонларни қабул қилиш ва жойлаштирув хизмати кўрсатилишини ташкил этиш