Банк хавфсизлигини таъминлашнинг ҳуқуқий асослари - Экономика - Рефераты

Банк хавфсизлигини таъминлашнинг ҳуқуқий асослари

Загружено в:

13.03.2024

Скачано:

0

Размер:

112.5 KB

Банк хавфсизлигини таъминлашнинг ҳуқуқий асослари Режа: 1. “Банк сири” тўғрисидаги қонуннинг мазмуни ва банк хавфсизлигини таъминлашдаги аҳамияти 2. Банк сирини таъминловчи бошқа ҳуқуқий ва меъёрий ҳужжатлар 3. “Банк хавфсизлиги тизими тўғрисидаги” Тартиб ва унинг мазмуни 4. “Банк хавфсизлиги Кенгаши тўғрисидаги” Тартибнинг мазмуни ва унинг амалиётда қўлланилиши

Таянч иборалар: Банк сири, банк хавфсизлиги, қонун, ҳуқуқий ҳужжатлар, меъёрий ҳужжатлар, Банк хавфсизлиги тизими, тартиб, Банк хавфсизлиги Кенгаши, ахборот тизими, зарар, риск, операция, банк амалиёти, бошқарув. “Банк сири” тўғрисидаги қонуннинг мазмуни ва банк хавфсизлигини таъминлашдаги аҳамияти. Хусусий мулк, кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларининг фаолияти ва ривожланиши тижорат банклари билан чамбарчас боғлиқ. Банкка оид маълумотларнинг сир сақланиши мазкур субъектларнинг манфаатларига хизмат қилувчи конституциявий кафолат ҳисобланади. 2003 йил 30 августда эса ушбу масала бўйича алоҳида норматив-ҳуқуқий ҳужжат — «Банк сири тўғрисида» ги қонун қабул қилинди. Конституциямизнинг 36-моддасида банкка қўйилган омонатлар сир тутилиши, Фуқаролик кодексининг 786-моддасида банклар томонидан банк ҳисобварағи бўйича операциялар ҳамда мижоз ҳақидаги маълумотлар сир сақланиши кафолатланган. Ушбу кафолатлар мижозларнинг банкларга бўлган ишончини оширишга ҳамда банкларнинг барқарор ўсишига сабаб бўлди. «Банклар ва банк фаолияти тўғрисида» ги, «Банк сири тўғрисида» ги қонун талабларига асосан банклар ўз мижозлари ва вакиллари операциялари, ҳисобварақлари ҳамда жамғармаларига доир маълумотларнинг сир сақланишини кафолатлайди. «Банк сири тўғрисида» ги қонунда эса банк сирини ташкил этувчи маълумотларни учинчи шахсларга тақдим этишнинг қатъий асослари ва шартлари белгилаб қўйилган. Мазкур қонуннинг 3-моддасида банк сирини ташкил этувчи маълумотлар доираси келтирилган бўлиб, унда банк сири сифатида нафақат мижозларга банк ҳисобварағи очиш орқали кўрсатилган хизматлар, балки ҳисобварақ очмасдан кўрсатилган хизматлар (валюта айирбошлаш операциялари, коммунал тўловларни ўтказиш, халқаро пул

ўтказмалари ва бошқалар) ҳам назарда тутилиши лозим. Яъни банк сири банк томонидан ўз мижозларига хизмат кўрсатиши билан боғлиқ қонун асосида муҳофаза қилиниши лозим бўлган маълумотлардир. Ушбу Қонуннинг мақсади банк сирини ташкил этувчи маълумотларни олиш, сақлаш, муҳофаза қилиш, эълон қилиш ва тақдим этиш соҳасидаги муносабатларни тартибга солишдан иборат. Агар Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномасида Ўзбекистон Республикасининг банк сири тўғрисидаги қонун ҳужжатларида назарда тутилганидан бошқача қоидалар белгиланган бўлса, халқаро шартнома қоидалари қўлланилади. Банк сири хар бир банк томонидан муҳофаза қилинадиган қуйидаги маълумотлардан иборат бўлади: > ўз мижозларининг (вакилларининг) операциялари, ҳисобварақлари ва омонатларига доир маълумотлар; > банк ўз мижозига (вакилига) банк хизматлари кўрсатиши муносабати билан мазкур мижоз (вакил) тўғрисида олган маълумотлар; > мижознинг (вакилнинг) банк сейфлари ва биноларида сақлаб турилган мол-мулки, унинг хусусияти ва қиймати ҳақидаги маълумотлар; > мижоз (вакил) топшириғига биноан ёки унинг фойдасини кўзлаб амалга оширилган банклараро операциялар ва битимлар тўғрисидаги маълумотлар; > банк сирини ташкил этувчи маълумотларнинг банклар ўртасида муомалада бўлиши натижасида маълум бўлиб қолган, бошқа банкнинг мижозига (вакилига) доир маълумотлар; > жамғариб бориладиган пенсия тизимининг иштирокчилари, пенсия бадалларининг миқдори ва суммаларининг ҳаракати, фуқароларнинг шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисобварақларидаги пенсия жамғармалари тўғрисидаги маълумотлар. Банк сирини ташкил этувчи маълумотларни оммавий ахборот воситалари орқали эълон қилиш, оғзаки ёки ёзма шаклда ёхуд бошқа йўсинда

тарқатиш ёки маълум қилиш, учинчи шахслар эътиборига етказиш, бундай маълумотларни қўлга киритиши учун учинчи шахсларга бевосита ёки билвосита, шу жумладан ана шундай маълумотлар хизмат вазифасини бажариши муносабати билан ўзига ишониб топширилган ёхуд маълум бўлиб қолган ёки ушбу Қонунда белгиланган тартибда тақдим этилган шахслар томонидан бундай маълумотларни сақлаш тартибининг бузилиши оқибатида имконият яратиб бериш банк сирининг ошкор қилиниши деб ҳисобланади. Банк сирини ташкил этувчи маълумотлар хизмат вазифасини бажариши муносабати билан ўзига ишониб топширилган ёки маълум бўлиб қолган ёхуд ушбу Қонунда белгиланган тартибда тақдим этилган шахслар томонидан бу маълумотларнинг ошкор қилиниши ёки улардан шахсий мақсадда ёхуд учинчи шахсларнинг манфаатлари йўлида фойдаланилиши тақиқланади. Банк сирини ташкил этувчи маълумотларнинг муҳофаза қилиниши банк томонидан кафолатланган. Бунда банкнинг раҳбарлари ва бошқа ходимлари хизмат вазифасини бажариши муносабати билан ўзига ишониб топширилган ёки маълум бўлиб қолган банк сирини ташкил этувчи маълумотларни ошкор қилиши, шунингдек мазкур маълумотлардан шахсий мақсадда ёки учинчи шахсларнинг манфаатлари йўлида фойдаланиши, учинчи шахсларга бундай фойдаланиш имкониятини бевосита ёки билвосита, шу жумладан ана шундай маълумотларни сақлаш тартибини бузиш оқибатида яратиб бериши тақиқланади. Шуни айтиш лозимки банк раҳбари ёки бошқа ходими банкда ишлаш даврида ўзига маълум бўлиб қолган, банк сирини ташкил этувчи маълумотларни унинг банк билан тузилган меҳнат шартномаси бекор қилингандан кейин ҳам ошкор қилишга ҳақли эмас. Бунда банк рахбари хар доим банк сирини ташкил этувчи маълумотларнинг тегишли равишда сақланиши учун банк зарур ташкилий ва техникавий чора-тадбирлар кўриши шарт. Тижорат банки билан мижоз (вакил) ўртасида низо келиб чиққан бўлса, банк ўз ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш учун судга

мижознинг (вакилнинг) банк сирини ташкил этувчи маълумотларни зарур ҳолларда ва доирада маълум қилиши мумкин. Банк сирини ташкил этувчи маълумотлар мижознинг (вакилнинг) ўзига, у ваколат берган вакилларга, шунингдек Қонунда белгиланган тартибда бошқа шахсларга тақдим этилади. Шунга кўра банк банк сирини ташкил этувчи, пул маблағлари ёки бошқа мол-мулк билан боғлиқ операциялар тўғрисидаги жиноий фаолиятдан олинган даромадларни легаллаштиришга ва терроризмни молиялаштиришга қарши курашиш билан боғлиқ бўлган ахборот қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳолларда ва тартибдагина махсус ваколатли давлат органига тақдим этилади. Агар банк сирини ташкил этувчи маълумотларни тақдим этиш тўғрисидаги талаб қонун қоидаларига мувофиқ бўлмаса, банк бундай маълумотлар тақдим этишни рад қилиши шарт. Банк сирини ташкил этувчи маълумотларни тақдим этишни рад қилганлик устидан судга шикоят қилиниши мумкин. Давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари, шу жумладан ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар, шунингдек уларнинг мансабдор шахслари банк сирини ташкил этувчи маълумотларни сўраш ва олишга ҳақли эмас, ушбу Қонунда кўрсатилган ҳоллар бундан мустасно. Банк сирини ташкил этувчи маълумотлар хизмат вазифасини бажариши муносабати билан ўзига ишониб топширилган ёки маълум бўлиб қолган шахснинг бу маълумотларни ноқонуний равишда ошкор қилганлиги ёхуд улардан ноқонуний фойдаланганлиги ҳамда банк мижозига (вакилига) зарар етказганлиги қонунга мувофиқ жавобгарликка сабаб бўлади. Банк сирини таъминловчи бошқа ҳуқуқий ва меъёрий ҳужжатлар. Банк сирига оид миллий қонунчиликни яратиш ва уни такомиллаштиришга мустақиллигимизнинг дастлабки йиллариданоқ алоҳида эътибор қаратиб келинмоқда. Хусусан, Конституциямизда банк сирига оид қонунчиликнинг тамал тоши қўйилган бўлса, 1996 йил 25 апрелдаги

«Банклар ва банк фаолияти тўғрисида» ги қонун билан мазкур норма кенг қамровда ҳуқуқий тартибга солинди. Мазкур норма 1997 йил 1 мартдан амалга кирган Фуқаролик кодексида ҳам назарда тутилди. Таъкидлаш жоизки, ушбу қонуннинг 4-моддасига кўра банк, унинг мижози (вакили) ва Ўзбекистон Республикаси Марказий банкидан ташқари бошқа барча шахслар учинчи шахслар ҳисобланади. Қонуннинг 9-моддасига асосан банк сирини ташкил этувчи маълумотлар прокуратура, тергов ва суриштирув органларига мазкур банк мижозига (вакилига) нисбатан қўзғатилган жиноят иши мавжуд бўлган тақдирда, етказилган зарарнинг ундириб олинишини ёки унинг мол-мулки хатланишини таъминлаш мақсадида терговчи ёхуд суриштирувчининг асослантирилган қарорига биноан прокурор санкцияси билан тақдим этилади. Амалиётда эса тергов ва суриштирув органларидан келаётган банк сирига оид маълумотларни бериш ҳақидаги сўровлар терговчи ёки тергов ва суриштирув органлари раҳбар ходимлари томонидан имзоланган оддий хат кўринишида берилаётганини учратиш мумкин. Бу ҳолатда банк мижозларининг қонуний манфаатларини таъминлаш мақсадида қонуннинг 9- моддасида кўрсатилган субъектлар томонидан банк сирига оид маълумотлар сўралганда, прокурор санкциясининг гербли муҳри билан тасдиқланган қарорнинг асл нусхаси ҳамда талаб қилинаётган банк сирига оид ҳужжатлар рўйхати, маълумотларнинг даврийлиги кўрсатилган сўров мавжуд бўлган тақдирда, тақдим этилишига аҳамият қаратиш лозим. Банк сирини ташкил этувчи маълумотлар қонуннинг 10-моддасига кўра судга унинг ёзма сўрови асосида, мазкур банк мижозига (вакилига) нисбатан суднинг иш юритувидаги ишлар бўйича тақдим этилади. Қонунга биноан суд ижрочисига банк сирини ташкил этувчи маълумотлар унинг ёзма сўрови асосида суднинг ундирувни мазкур банк мижозининг (вакилининг) мол- мулкига қаратиш ҳақидаги қонуний кучга кирган қарори бўлган тақдирда, тақдим этилади. Шунингдек, «Суд ҳужжатлари ва бошқа органлар ҳужжатларини ижро этиш тўғрисида» ги қонуннинг 21-моддасида суд

ижрочиларининг кредит ташкилотлари билан ҳамкорлиги кўрсатилган бўлиб, суд ижрочисининг ундирувни муайян банк мижозининг (вакилининг) пул маблағлари ва ўзга мол-мулкига қаратиш ёки уларни хатлаш ҳақидаги суднинг қонуний кучга кирган ҳал қилув қарори асосида берган ёзма сўровига кўра банк сирини ташкил этувчи маълумотлар тақдим этилади. Бугун банк сирига оид маълумотларни олиш ҳақидаги суд ижрочилари томонидан берилаётган сўровларда корхона, ташкилотларнинг номлари ёки фуқароларнинг исми, фамилияси кўрсатилган бўлиб, ундирувни банк мижозининг (вакилининг) пул маблағлари ва ўзга мол-мулкига қаратиш ёки уларни хатлаш ҳақидаги қайси суднинг қарорига асослангани кўрсатилмасдан ёки суднинг қарори илова қилинмасдан талаб қилинмоқда. Бу каби ҳолатларни бартараф этиш борасида биринчи Президентимизнинг 2007 йил 12 январдаги «Аҳолининг ва хўжалик юритувчи субъектларнинг банк тизимига ишончини мустаҳкамлашга оид кейинги чора-тадбирлар тўғрисида»ги қарори билан Бош прокуратурага банклар ва бошқа кредит ташкилотларининг фаолиятига аралашиш, шунингдек, улардан банк сирини ташкил этувчи маълумотларни беришни ҳуқуққа зид тарзда талаб қилиш каби ҳолларга йўл қўймаслик борасида «Банк сири тўғрисида»ги қонуннинг ижроси устидан назоратни кучайтириш, ушбу қарор талабларини бузган айбдор мансабдор шахсларни белгиланган тартибда жавобгарликка тортиш вазифалари юклатилган. Суд ижрочиларидан келаётган сўровлар асосида банк сирига оид маълумотларни беришда суд ижрочисининг иш юритувида нафақат суднинг қонуний кучга кирган қарори, балки Жиноят-процессуал кодексининг 5391- моддасида, Хўжалик процессуал кодексининг 14-моддасида ва Фуқаролик процессуал кодексининг 16-моддасида кўрсатилган суд ҳужжатлари (ажрим ва бошқа суд ҳужжатлари) асосида иш юритилгани эътиборга олиниши лозим. Со лиқ идораларидан келаётган банк сирини ташкил этувчи маълумотларни тақдим этиш ҳақидаги сўров хатларининг аксариятида

Давлат солиқ қўмитаси томонидан келган топшириқлар ижросини таъминлаш мақсадида шубҳали амалиёт қўлланилаётгани, мижозда қисқа муддатли текшириш ёки ҳужжатли тафтиш ўтказилаётгани асос қилиб кўрсатилмоқда. Қонуннинг 11-моддасига кўра банк сирини ташкил этувчи маълумотлар давлат солиқ хизмати органларига банк мижозига (вакилига) солиқ солиш масалаларига тааллуқли ҳолларда қонун ҳужжатларига мувофиқ тақдим этилади. Ушбу ҳуқуқ нормасини қўллашда ортиқча талқин қилинмай, банк сирини ташкил этувчи маълумотларни солиқ идораларига фақат банк мижозларига солиқ солиш масалаларига тааллуқли ҳоллардагина тақдим этилишини назарда тутиш керак. «Банклар ва банк фаолияти тўғрисида» ги қонуннинг 38-моддасида ҳисобварақлар ва омонатнинг эгалари вафот этганда, банк сирини ташкил этувчи маълумотлар, яъни ушбу ҳисобварақлар ҳамда омонатга доир маълумотномалар мерос ишларини юритаётган давлат нотариал идораларининг сўрови асосида берилиши кўрсатилган. Мижознинг меросхўрлари ёки ҳуқуқий ворисларига, агар уларнинг ўзи ёки улар ваколат берган вакиллар қонун ҳужжатларига мувофиқ мерос ҳуқуқини ёки ҳуқуқий ворисликни тасдиқловчи барча зарур ҳужжатларни тақдим этсалар, маълумотлар банк томонидан берилиши лозим. Банклар ўз фаолияти хавфсизлигини таъминлаш, омонатларни, кредитлар ва бошқа инвестицияларнинг қайтарилишини кафолатлаш мақсадида банк сирига оид ўз мижозлари (вакиллари) тўғрисидаги маълумотларни қонунда белгиланган тартибда ва доирада ўзаро алмашиб туришлари ва бир-бирларига тақдим этишлари мумкин. Шунингдек, банк сирини ташкил этувчи маълумотлар фуқароларнинг банклардаги омонатларини кафолатлаш фондига, шунингдек, омонатчиларга пулларни қайтариш чора-тадбирларини кўриш учун агент банкларга тақдим этилади. Бошқа банкнинг мижози (вакили) тўғрисидаги маълумотларни олган банк бундай маълумотларни ошкор қилишга ва учинчи шахсларга тақдим этишга ҳақли эмас.

Шуни назарда тутиш керакки, банк банк сирига оид маълумотларни тақдим этишда қонунга мувофиқ фақат ўз мижозига (вакилига) доир банк сирини ташкил этувчи маълумотларни тақдим этиши лозим, бунда мижознинг (вакилнинг) банкда сақланаётган ҳужжатларида бошқа шахслар тўғрисидаги маълумотлар кўрсатилган бўлса, бундай маълумотлар ҳам мижозга (вакилга) доир маълумотлар, деб ҳисобланади. 2016 йил 25 апрелдаги «Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида» ги қонун билан «Банк сири тўғрисида» ги қонуннинг 8-моддасига ўзгартиш ва қўшимча киритилди. Яъни Адлия вазирлиги нодавлат нотижорат ташкилотлари тўғрисидаги банк сирини ташкил этувчи маълумотларни, агар бу маълумотлар мазкур ташкилотлар фаолиятида қонун ҳужжатларига риоя этилиши юзасидан назорат қилиш соҳасида ўз зиммасига юклатилган вазифаларни амалга ошириши учун зарур бўлса, олишга ҳақли экани кўрсатилди. «Банк сири тўғрисида» ги қонуннинг 16-моддасига кўра агар банк сирини ташкил этувчи маълумотларни тақдим этиш тўғрисидаги талаб банк сирини ташкил этувчи қонун ҳужжатлари талабларига мувофиқ бўлмаса, банк бундай маълумотларни тақдим этишни рад қилиши шарт. Шуни таъкидлаш лозимки, давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари, шу жумладан, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар, шунингдек, уларнинг мансабдор шахслари қонун талабларига зид равишда банк сирини ташкил этувчи маълумотларни сўраш ва олишга ҳақли эмас. Хулоса қилиб айтганда, банк сирига оид маълумотларни муҳофаза қилиш билан боғлиқ ҳуқуқий ва процессуал тусдаги ҳаракатларни амалга ошириш мижозларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатларини ҳимоя қилувчи ҳуқуқий институтдир. Шу боис мазкур институт истиқболи юзасидан изланишлар давом эттирилиши керак.

“Банк хавфсизлиги тизими тўғрисида” ги Тартиб ва унинг мазмуни. Банк фаолияти устидан содир бўладиган хавфли масалаларни ҳал этиш ва банк фаолияти хавфсизлигини таъминлайдиган меъёрий ҳужжатлардан бири бу- “Автоматлаштирилган банк тизимида ахборотни муҳофаза қилиш тўғрисида” ги қонун ҳисобланади. Агар Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномасида Ўзбекистон Республикасининг автоматлаштирилган банк тизимида ахборотни муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонун ҳужжатларида назарда тутилганидан бошқача қоидалар белгиланган бўлса, халқаро шартнома қоидалари қўлланилади. Автоматлаштирилган банк тизими банк фаолияти соҳасида ахборотни тўплаш, сақлаш, излаш, унга ишлов бериш ва ундан фойдаланишни амалга ошириш учун мўлжалланган ахборот тизимидир. Автоматлаштирилган банк тизимида ахборотни муҳофаза қилиш қуйидаги мақсадларда амалга оширилади: • банкларнинг ахборот хавфсизлигини таъминлаш ва банк сирини муҳофаза қилиш; • ахборотнинг тарқалиб кетиши, ўғирланиши, йўқотилиши, бузиб талқин этилиши, тўсиб қўйилиши, қалбакилаштирилиши ва ундан ўзгача тарзда рухсатсиз фойдаланилиши, шунингдек нусха олинишининг ҳамда автоматлаштирилган банк тизимига бошқача шаклдаги аралашувларнинг олдини олиш. Автоматлаштирилган банк тизимида ахборотнинг муҳофаза қилинишини ташкил этиш: • ахборотни муҳофаза қилиш қоидаларини ишлаб чиқиш ҳамда уларга риоя этиш, шунингдек автоматлаштирилган банк тизимида ишлов бериладиган ахборотни муҳофаза қилишга қаратилган чора-тадбирларнинг бажарилиши устидан назорат қилиш; • сертификатланган техника воситалари ва ахборотни муҳофаза қилиш воситаларидан фойдаланиш; • автоматлаштирилган банк тизимида ахборотни муҳофаза қилиш

хизматини ташкил этиш; • автоматлаштирилган банк тизимида ахборот тўплашга доир фаолиятни ва унга ишлов бериш усулларидан фойдаланишни мувофиқлаштириш йўли билан амалга оширилади. Автоматлаштирилган банк тизимидан фойдаланувчи автоматлаштирилган банк тизимида ахборот мулкдорининг рухсати билан ахборотдан фойдаланади. Автоматлаштирилган банк тизимида ахборотдан ахборот мулкдорининг рухсатисиз фойдаланишга фақат қонунда назарда тутилган ҳолларда йўл қўйилади. Автоматлаштирилган банк тизими мулкдори юридик шахс бўлиши керак. Автоматлаштирилган банк тизими мулкдори ахборот мулкдори ва автоматлаштирилган банк тизимидан фойдаланувчи ўртасидаги ўзаро муносабатларни мувофиқлаштиради. Автоматлаштирилган банк тизими мулкдори ахборот мулкдорини ва автоматлаштирилган банк тизимидан фойдаланувчини автоматлаштирилган банк тизимида ахборотга ишлов бериш усулларининг ўзига хос хусусиятлари тўғрисида хабардор қилиши, ахборот мулкдори ва автоматлаштирилган банк тизимидан фойдаланувчи эса таклиф этилган ишлов бериш усулларининг қўлланилишига рози эканлигини ва эътирозлари йўқлигини тасдиқлаши шарт. Автоматлаштирилган банк тизими мулкдори Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан белгиланган қоидаларга мувофиқ ахборотнинг муҳофаза қилинишини таъминлаши ҳамда ахборот мулкдорини унинг ахбороти муҳофазаси бузилишининг барча ҳоллари тўғрисида хабардор қилиши шарт. Автоматлаштирилган банк тизими мулкдори давлат сирларини ўз ичига олган ёки махфий ҳисобланган ахборотнинг муҳофаза қилинишини

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланган тартибда таъминлаши шарт. Ўзбекистон Республикаси Марказий банкида ва банкларда автоматлаштирилган банк тизимида ахборотни муҳофаза қилиш хизмати ташкил этилиши керак. Автоматлаштирилган банк тизимида ахборотни муҳофаза қилиш хизмати: > ахборотнинг сақланишини таъминлаш устидан назоратни ташкил этади; > ахборотни муҳофаза қилиш масалаларида услубий ва амалий ёрдам кўрсатади; > автоматлаштирилган банк тизимида ахборотни муҳофаза қилиш тизимини лойиҳалаш, синовдан ўтказиш ва қабул қилиб олишда иштирок этади; > автоматлаштирилган банк тизимида ахборотдан рухсатсиз фойдаланишга уринишлар бўлганлиги, унга бошқача шаклда аралашилганлиги аниқланганда ҳамда тизимнинг ишлаш қоидалари бузилганда мазкур тизимдаги ахборотни муҳофаза қилиш чора-тадбирларини кўради; > ахборотни муҳофаза қилиш чора-тадбирларининг ҳолати ва самарадорлигини таҳлил этади; > қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа ваколатларни амалга оширади. Автоматлаштирилган банк тизимида ахборотни муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузганликда айбдор шахслар белгиланган тартибда жавобгар бўладилар. “Ўзбекистон Республикаси тижорат банклари электрон тизимларида ахборотни муҳофаза қилиш тўғрисида” низомга биноан Тижорат банкларининг раҳбарлари, бош бухгалтери банк балансида ва электрон тўловлар тизими орқали ўтказилган тўлов ҳужжатларида акс эттирилган

маълумотларнинг бут сақланиши, шунингдек маълумотларнинг ўзгартиришсиз, тўғри узатилиши учун шахсан жавоб берадилар. Тижорат банкларининг раҳбарлари электрон тўловларни тайёрловчи ходим (кейинги ўринларда масъул ходим) билан амалдаги меҳнат қонунчилигига мувофиқ т ўлиқ моддий жавобгарлик тўғрисида ёзма шартнома тузишлари лозим. Масъул ходим тўлов тизимига киритаётган маълумотларнинг тўғри, аниқ ва қонуний киритганлиги учун жавобгардир. Іар бир масъул ходим, бўлим бошлиқлари, бош бухгалтер ўринбосарларининг хоналарига ўрнатилган ишчи станцияларга кириш пароллар орқали амалга оширилиб, банк телекоммуникация тармоғида ишлаш ваколатига эга бўлган ходимларнинг ишчи станциялари мазкур тармоққа уланишга рухсат берувчи аппарат - дастурий қурилмалар билан жиҳозланиши лозим. Бош банкларнинг Тўлов марказидаги компьютер ва серверларига банкнинг умумий локал тармоғига уланган ишчи станцияларнинг кириш (кўриш) имконияти бўлмаслиги лозим. Ўзбекистон Республикаси ҳудудида банкларда электрон ахборотларни муҳофазалашни ташкил этиш тўғрисида ЙЎРИҚНОМА Банк муассасаларида электрон тўлов тизими (кейинги ўринларда ЭТТ) орқали қабул қилинадиган ва узатиладиган ахборотлар билан ишлаш учун рухсат қуйидаги шахсларга берилади: а) банк раҳбари билан амалдаги меҳнат шартномасига мувофиқ тўлиқ моддий жавобгарлик тўғрисида ёзма шартнома тузилган ходимга; б) бош бухгалтерга (бош бухгалтер бўлмаган ҳолларда, унинг ўринбосарига); Ахборотдан ахборот мулкдорининг рухсатисиз фойдаланишга фақат қонунда назарда тутилган ҳолларда йўл қўйилади. ТВга техник хизмат кўрсатиш билан шуғулланадиган шахслар ҳамда ТВдан фойдаланувчилар мазкур йўриқнома, техник воситаларни ишлатиш

бўйича йўриқномалар, шунингдек, ахборотларни муҳофаза қилиш тартибини белгиловчи бошқа меъёрий ҳужжатларни ўрганиб чиққач, уларнинг билими текшириб кўрилгандан кейингина ишга қўйилади. Банк сири маълумотлари ёзилган ташқи магнит ташувчиларни (дискеталар, СД дисклари, стриммер ленталари ва ҳоказоларни) сақлашга мўлжалланган хоналар эса махсус металл шкафлар ёки сейфлар билан жиҳозланган бўлиши керак. “Банк хавфсизлиги Кенгаши тўғрисида” ги Тартибнинг мазмуни ва унинг амалиётда қўлланилиши. “Тижорат банкларида корпоратив бошқарув тўғрисида” ги низомга асосан "Корпоратив бошқарув" тушунчаси тижорат банки фаолиятини бошқаришда Кенгаш аъзолари ва бошқа раҳбар ходимлар томонидан амалга ошириладиган асосий фаолият ҳамда қоидалар мажмуаси тушунилади. Шу билан бирга корпоратив бошқарув концепцияси бизнес юритиш этикасининг андозалари ва акциядорларга бўлган муносабатларда масъулият ҳисси ҳамда банк фаолият кўрсатаётган жамият талабларини эътиборга олишни ўз ичига олади. Кўпчилик тижорат корхоналарида Кенгаш аъзолари ва бошқа раҳбарларга корхонани бошқаришда бир қатор эркинликлар берилган. Бироқ, банклар фаолияти бошқа тижорат корхоналари фаолиятига нисбатан бирмунча фарқ қилади. Хусусан, тижорат корхоналар ўз маблағлари асосида операцияларни амалга оширса, тижорат банклари эса жалб қилинган маблағлар асосида операцияларни амалга оширади. Айниқса, банклар ўз фаолиятини амалга оширишда устав капиталидаги маблағлардан фойдаланган тақдирда ҳам ушбу фаолият давомида омонатчиларнинг маблағларини йўқотиши мумкин. Банкларнинг алоҳидалашган ролини ҳисобга олган ҳолда банкларда корпоратив бошқарувга алоҳида эътибор берилишини тақозо этади.

Банкларнинг асосий мақсади акциядорларнинг манфаатларини кўзлаган ҳолда амалдаги қонунчиликда рухсат этилган ҳолларда банк фаолияти унинг корпоратив фойдасини кўпайтиришга йўналтиришдан иборатдир. Банклар ўзлари фаолият кўрсатаётган жамиятнинг молиявий эҳтиёжини қондириш каби қўшимча мажбуриятларга эга бўлишлари мумкин. Мазкур эҳтиёжларни қондириш давомида банклар ўзларининг хавфсиз ва ишончли фаолиятларига салбий таъсир этмайдиган фаолият, хусусан, жамиятнинг фаровон ҳаёти, гуманитар ва ҳайрия мақсадлари учун етарли даражада маблағлар ажратиши мумкин. Банк Кенгаши раиси Кенгаш фаолиятини ташкил қилади, Кенгаш йиғилишини чақиради, унда раислик қилади, йиғилиш баённомасининг юритилишини таъминлайди ҳамда акциядорлар умумий йиғилишида раислик қилади. бундан ташқари Банк Кенгаши раисининг унчалик эътиборли бўлмаган ролига қарамай, Кенгаш раиси банк фаолиятини юритишда ишончли шахслар олдида биринчи даражали масъулиятни ўз зиммасига олади. Ўз мажбуриятларини бажаришда Банк Кенгаши қуйидагиларни бажариши шарт: > малакали банк бошқаруви аъзоларини ишга ёллаш ва уларни тасдиқлаш; > бошқарув билан маслаҳатлашган ҳолда банкнинг узоқ ва қисқа муддатли бизнес-режасини белгилаш; ________________ Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар ва тўлов тизими ___________ > банк мақсадларига эришиш ҳамда қонуний, хавфсиз ва самарали банк фаолиятини юритиш учун етарли сиёсатларни белгилаш; > Ўзбекистон Республикаси қонунчилигига ва банк сиёсатларига мувофиқ банк операциялари устидан амалга оширилаётган етарли назоратни амалга ошириш; > банкнинг жорий фаолиятини кузатиш.

Амалдаги қонунчиликка мувофиқ банк Кенгаши ҳар чоракда банк Бошқаруви раиси ва ички аудит хизмати раҳбарининг ҳисоботларини тинглаб бориши шарт. Шунингдек банк Кенгаши томонидан банк Бошқаруви, банкнинг юридик бўлинмаси бошлиғи, ички ва ташқи аудиторлар ҳамда банкнинг бошқа маслаҳатчилари билан учрашувлар ташкил этиб турилиши фойдалидир. Шу билан бирга Кенгаш аъзолари учун ўқув семинарларини ташкил этиш назарда тутилиши мақсадга мувофиқдир. Банк Кенгаши банкнинг кундалик фаолияти малакали бошқарув аъзолари томонидан амалга оширилаётганлигини таъминлашда жавобгар ҳисобланади. Агарда, банк Кенгаши бошқарув аъзолари бирининг иш фаолиятидан қониқмаса, у ҳолда мазкур масала ечими билан ўзи шуғулланиши лозим бўлади. Шунингдек янги бошқарув аъзосини ёллаш зарурати туғиладиган бўлса, банк Кенгаши имконият даражасида тезроқ малакали раҳбар топиши лозим. Бошқарув аъзосига номзод бўлган шахс қобилиятли, тажрибали, катга обрўга эга бўлиши зарурий сифатлардан ҳисобланади. Банк Кенгаши бошқарув фаолияти устидан назоратни амалга ошириш мақсадида исталган назоратни амалга ошириши мумкин. Назорат ҳар бир аниқ ҳолат миқёсига қараб ўзгаради. Банк Кенгаши бошқарув фаолияти устидан назоратнинг барча чораларини амалга ошириши лозим бўлиб, жумладан: Банк Кенгаши банк фаолиятининг барча асосий турлари бўйича ҳамма ходимларга тушунарли бўлган ёзма равишдаги сиёсатни ишлаб чиқиши лозим. Кенгаш банк сиёсатларини иқтисодий шароитга банк ҳолатига ҳамда амалдаги қонун ва низомларга мувофиқлиги устидан назоратни амалга ошириши лозим. Банкларда маълум турдаги сиёсат бўлишлиги Марказий банкнинг низомлари ва бошқа қонунларга мувофиқ талаб қилинади. Бундай сиёсатлар қуйидагиларни ўз ичига олади: > актив ва пассивларни бошқариш (маблағларни бошқариш

(маблағларни бошқариш бўйича қўмита ташкил этишни ўз ичига олади); > кредит сиёсати (бу кредит ва кредитларни кўриб чиқиш ички жараёнини ўз ичига олади); > кадрлар сиёсати (фаолиятни баҳолаш жараёни ва мукофотлар беришни аниқлашни ўз ичига олади); > дивидендларни тўлаш сиёсати; > инвестиция сиёсати; > эмиссия сиёсати. Шунингдек банк Кенгаши томонидан банк фаолиятига тегишли бўлган қуйидаги қўшимча сиёсатлар ишлаб чиқилиши лозим: ^ фойдани режалаштириш ва бюджет; S капитални режалаштириш; S бухгалтерия ҳисобининг ички назорат тизими; S амалдаги қоидаларга риоя этилиши бўйича назорат (банк дастурлари ва фаолиятини Марказий банк низомлари ва қоидаларига риоя этилиши); ________________ Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар ва тўлов тизими ___________ S ички аудит дастури; S ташқи аудит дастури; S манфаатларнинг тўқнашуви; S чет эл валютаси билан операциялар; • этика қоидалари; • маълумотларни электрон қайта ишлаш операциялари. Ушбу сиёсатлар носоғлом ва хавфсиз бўлмаган амалиётга мувофиқ банкнинг бизнес режасида кўрсатилиши лозим. Сиёсат қонунчилик талаблари, шу жумладан, Марказий банк меъёрий ҳужжатлари талабларига мувофиқ бўлган асосий жараён ва ички назоратни ўз ичига олиши ҳамда банкни ташқи жиноятлар, ички қаллоблик ва суиистеъмолликлардан ҳимоя қилиши лозим. Кенгаш банк бошқаруви томонидан банк фаолиятини назорат қилиш имкониятини берувчи асосий маълумотлар билан таъминлаш механизмини

тасдиқлаши лозим. Кўпинча бундай механизм бошқарув томонидан Кенгашга бериладиган ҳисоботларнчи ўз ичига олади. Ҳисоботлар Кенгаш йиғилиши ўтказилишидан аввал берилиши лозим. Банк Кенгаши амалдаги қонунчиликка мувофиқ маълум коэффициентларни доимий равишда кўриб чиқиши лозим. Қуйидагилар асосий назорат коэффициенти ҳисобланади: даромадларнинг активларга нисбати, фойданинг активларга нисбати, фойданинг устав капиталига нисбати, умумий фоиз маржаси, таснифланган ссудаларнинг умумий ссудалар ҳажмига нисбати, банк харажатларининг фоизларни тўлаш билан боғлиқ бўлмаган активларга нисбати, ҳисобдан чиқарилган кредитларнинг активларга нисбати ва бошқалар. Кўпчилик банкларнинг Кенгашлари томонидан банк ва унинг акциядорлари манфаатлари учун фаолият кўрсатилаётган бўлса, айрим банк Кенгашларини аъзолари томонидан юклатилган вазифаларни тўлиқ бажара олмаслик натижасида банкнинг фаолиятига салбий таъсир кўрсатиши мумкин, хусусан, бундай ҳолатлар инспекция ҳисоботларида ўз аксини топади. Алоҳида ҳолатларда Марказий банк томонидан амалдаги қонунчиликка мувофиқ бундай банкларнинг Кенгаши аъзоларига санкциялар қўллаши мумкин. Банкларга алоқадор шахслар билан операцияларни имтиёзли ўтказиш натижасида банкка зарар етказилган ҳолатларда ушбу ҳолатга йўл қўйган Кенгаш аъзолари бевосита жавобгар ҳисобланади.

Адабиётлар: 1. Астанов Х.З. Пул-кредит орқали мувофиқлаштириш. Ўқув қўлланма. - Т.: “Иқтисодиёт”. 2015 й. 121 б. 2. Банкларда бухгалтерия ҳисоби. Дарслик, II нашри. А.Омонов, Т. Қоралиев, ТМИ, -Т.: “Иқтисод-Молия”, 2014. 241 б. 3. Қоралиев Т.М., Абдуллаев Ё.А. “Банк иши” ўқув қўлланма. - Т.: « ИҚТИСОД-МОЛИЯ » , 2009. - 580 4. Наврўзова К., Н.Ғ.Каримов. Банкларда бухгалтерия ҳисоби. Дарслик. - Т.: Молия, 2012. -320 бет. 5. Наврузова К.Н., Ортиков О А. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар ва тўлов тизими -Т.: « ИҚТИСОД-МОЛИЯ » , 2014 й. 6. Тоймухамедов И., Умаров З., Хусаинов Ғ. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар ва тўлов тизими. Ўқув қўлланма. LESSON PRESS , 2018. - 435 бет.

Похожие

Банк фаолиятининг ҳуқуқий асослари

Ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ўзига хос хусусиятлари

Тадбиркорлик фаолиятининг ҳуқуқий - иқтисодий асослари

Маҳаллий бюджетларни шакллантиришнинг ҳуқуқий асослари

Давлат кредитининг ҳуқуқий асослари. Суғурта фаолиятини ҳуқуқий тартибга солиш