Давлат кредитининг ҳуқуқий асослари. Суғурта фаолиятини ҳуқуқий тартибга солиш - Экономика - Рефераты

Давлат кредитининг ҳуқуқий асослари. Суғурта фаолиятини ҳуқуқий тартибга солиш

Загружено в:

01.12.2023

Скачано:

0

Размер:

35.4521484375 KB

Давлат кредитининг ҳуқуқий асослари. Суғурта фаолиятини ҳуқуқий тартибга солиш Режа : 1. Давлат кредити соҳасидаги ҳуқуқий муносабатларнинг ўзига хос хусусиятлари . 2. Суғурта соҳалари ва турлари.

Давлат кредити соҳасидаги ҳуқуқий муносабатларнинг ўзига хос хусусиятлари . Давлат кредити бўйича юзага келадиган ҳуқуқий муносабатлар ҳар қандай молиявий-ҳуқуқий муносабатларга хос бўлган барча белгиларга эгадир. Бу, хусусан, уларнинг объектига, давлат ёки у томонидан ваколат берилган органнинг ушбу муносабатлар мажбурий субъекти сифатида мавжуд бўлишига, давлат кредити соҳасидаги ҳуқуқий муносабатларнинг давлат-ҳокимият хусусиятига тегишлидир. Шу билан бирга, улар муайян хусусиятларга ҳам эга. Молиявий ҳуқуқий муносабатлар, маълумки, мулкий хусусиятга эга, чунки улар пул маблағлари сабабли юзага келади. Бироқ давлат кредити бўйича ушбу муносабатлар объекти ҳар қандай пул маблағлари эмас, балки юридик ва жисмоний шахсларнинг фақат вақтинча бўш турган маблағлари бўлиши мумкин. Давлат кредити соҳасида нафақат давлат қарз мажбуриятлари бўйича (қарздор билан давлат ва кредиторлар ўртасида) муносабатлар, балки давлат қарзи ишлашига воситачилик қилувчи ҳуқуқий муносабатлар ҳам юзага келади. Улар жумласига, масалан, қуйидаги ҳуқуқий муносабатлар киради: - Ҳукумат билан Марказий банк ўртасида келгуси молия йилида кредитлашнинг ички ва ташқи манбаларидан қарз олиш режалари тўғрисида маслаҳатлашиш вақтида вужудга келадиган ҳуқуқий муносабатлар, бундай қарз доирасида тўланадиган суммаларни бериш режалари, шунингдек, кредит беришнинг таклиф этилаётган муддатлари ва шартлари ҳам киритилади (Марказий банк тўғрисидаги қонуннинг 45-моддаси); - Ўзбекистон Республикаси давлат қарз мажбуриятларини чиқариш шартлари, давлат заёмлари бўйича хизмат кўрсатиш ва уларни муомалага чиқариш тартибини белгилаш, шунингдек, Молия вазирлигининг Ўзбекистон Республикаси ва унинг давлат органлари томонидан олинадиган барча қарзлари тўғрисида Марказий банкка хабар бериши бўйича мажбуриятларини бажариш билан боғлиқ бўлган масалалар юзасидан Молия вазирлиги билан Марказий банк ўртасида юзага келадиган ҳуқуқий муносабатлар. Марказий банк давлат қимматли қоғозларини чиқариш ҳажми ва давлат қарзини сўндириш графиги масалалари бўйича, уларнинг банк тизими ликвидлилиги ва монетар сиёсат устуворлигига таъсирини ҳисобга олган ҳолда, Молия вазирлигига маслаҳат беради; - давлат қисқа муддатли облигациялари бозорида дилерлик (воситачилик) функцияларини бажариш учун шартномалар тузиш, шунингдек, давлат заёмлари облигацияларини жойлаштириш ва муомалага чиқариш билан боғлиқ бўлган ташкилотлар фаолиятини назорат қилиш вақтида Марказий банк билан ташкилотлар ўртасида юзага келадиган ҳуқуқий муносабатлар ва ҳ.к. Давлат ички қарзлари турлари . Бюджет тизими тўғрисидаги қонунга мувофиқ ички ва ташқи қарзларни амалга ошириш вақтида қуйидаги қарз мажбуриятларидан фойдаланилиши мумкин:

1) қисқа муддатли (бир йилгача), ўрта муддатли (бир йилдан беш йилгача) ва узоқ муддатли (беш йилдан ортиқ) давлат қимматли қоғозлари; 2) кредитлар (қисқа муддатли, ўрта муддатли ва узоқ муддатли кредитлар); 3) Ўзбекистон Республикаси кафолатлари; 4) бюджет даромадлари билан харажатлари ўртасидаги вақтинча узилишни қоплаш учун қисқа муддатли ссудалар ва уларнинг қонунчиликда назарда тутилган бошқа турлари. Санаб ўтилган қарз мажбуриятларидан давлат ички қарзларига қуйидагилар тегишли: а) қисқа муддатли, ўрта муддатли ва узоқ муддатли давлат қимматли қоғозлари; б) бюджет даромадлари билан харажатлари ўртасидаги вақтинча узилишни қоплаш учун қисқа муддатли ссудалар. Амалдаги қонунчиликка мувофиқ давлат ички қарзлари бўйича қарз мажбуриятлари сифатида фойдаланилиши мумкин бўлган давлат қимматли қоғозлари га республика ички заёмлари облигациялари ва Ўзбекистон Республикаси хазина мажбуриятлари киради. Облигация – эгаси томонидан пул маблағлари киритилганлигини ҳамда унда назарда тутилган муддатда қимматли қоғознинг номинал қийматини қоплаш ҳамда қайд этилган фоизни тўлаш мажбуриятини тасдиқловчи қимматли қоғоздир (агар уни чиқариш шартларида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса). Облигациялар оддий ва ютуқли, фоизли ва фоизсиз (мақсадли), эркин муомалада юрадиган ёки муомала доираси чекланган ҳолда чиқарилиши мумкин. Мақсадли облигацияларнинг мажбурий реквизити улар остида чиқарилган товар (хизматлар)ни кўрсатиш ҳисобланади. Республика ички заёмлари облигациялари , одатда, тақдим этувчига деб чиқарилади. Уларни чиқариш тўғрисидаги қарор Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан қабул қилиниб, унда эмитент, облигацияларни чиқариш шарти ва жойлаштириш тартиби белгиланган бўлиши керак. Ўзбекистон Республикаси хазина билетлари уларнинг эгалари томонидан бюджетга пул маблағлари киритилгани ва ушбу қимматли қоғозларга эгалик қилинадиган бутун муддат давомида қайд этилган даромадни тақдим этувчига олиш ҳуқуқини тасдиқловчи давлат қимматли қоғозлари туридир. Улар қуйидаги турларда чиқарилиши мумкин: узоқ муддатли – 5 йилга ва ундан ортиқ муддатга; ўрта муддатли – 1 йилдан 5 йилгача; қисқа муддатли – бир йилгача. Бюджет даромадлари билан харажатлари ўртасидаги вақтинчалик узилишни қоплаш учун қисқа муддатли ссудалар Марказий банк тўғрисидаги қонуннинг 48-моддасида белгиланган тартибда ҳукуматни кредитлаш учун фойдаланилади. Марказий банк ҳукуматга Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан тасдиқланган миқдорда бир йилгача муддатга сўндириш шарти билан активлар гарови остида кредитлар бериши мумкин. Кредит бериш тўғрисидаги далолатнома ҳукумат билан Марказий банк ўртасида

тузиладиган алоҳида кредит шартномаси билан расмийлаштирилиб, унда ссуда миқдори, сўндириш муддатлари, тўланадиган фоизлар меъёри ҳамда сўндириш тартиби келишиб олинади. Айрим ҳолларда Марказий банк ҳукуматга нисбатан узоқроқ муддатга, хусусан, обуна бўйича бадаллар ёки республиканинг у ёки бу халқаро ташкилотга аъзолигидан келиб чиқадиган бошқа тўловлар учун кредит бериши мумкин. Марказий банк, қонунда тўғридан-тўғри назарда тутилган ҳоллардан ташқари, ҳукуматга молиявий ёрдам беришга ҳақли эмас. Марказий банк томонидан ҳукуматни тўғридан-тўғри кредитлашнинг қонунчилик билан чекланиши кўпгина бозор иқтисодиёти мамлакатлари қонунчилигида ўрин олган. Бундай чеклаш Марказий банкка пул-кредитни тартибга солишнинг янада самаралироқ амалга оширилиш имкониятини таъминлаш учун киритилган. Давлат қарзларини амалга оширишда Вазирлар Маҳкамаси ёки ваколатли орган давлат қарзларига хизмат кўрсатиш ҳамда давлат қарзлари бўйича ҳисоб-китобларнинг ўз вақтида ва тўғри назорат этилиши бўйича вакиллар функцияларини бажариш учун банклар, молиявий ташкилотлар билан шартномалар тузиши мумкин. Суғурта тушунчаси ва уни ташкил этиш. “ Суғурта ” деганда - келтирилиши мумкин бўлган зарарни махсус ташкилотга тўланган аъзолик тўловлари орқали қоплашни таъминлаш тушунилади. Иқтисодий маънода суғурта - жамият ва унинг аъзоларининг назарда тутилмаган эҳтиёжларини қондириш учун зарур бўлган марказлашган ва марказлашмаган пул заҳираларини ва моддий маблағларни ташкил этиш бўйича бўладиган муносабатлар тизими ҳисобланади. Моддий нуктаи назардан суғурта жараёнида - табиий офатлар, бахтсиз ҳодисалар ҳамда маълум бир ҳодисаларнинг содир бўлиши билан келтирилган зарарни қоплаш учун фойдаланиладиган махсуслаштирилган муассасаларнинг пул (моддий) жамғармалари ташкил топади. Хориж олимлари Цицерон ва Тит Ливий асарларини ўрганиб чиқиб, суғуртанинг Қадимги Римда, Юнонистонда ҳам қўлланилгани тўғрисида хулосага келишди. Жумладан, Кадимги Юнонистонда Александр Македонский даврида нафақат ўзаро суғурталар, балки шу билан бирга, акционер суғурта жамиятлари ҳам мавжуд бўлган. Россияда кадимги рус ҳуқуқининг асосий манбаларидан бири бўлган "Русская Правда"да (Х-ХI асрлар) суғурта тўғрисида илк маротаба гапириб ўтилган. Унда одам ўлдирилган вақтда етказилган зарар жамоа томонидан қондирилиши назарда тутилган. Лекин суғуртанинг ҳозирги кўриниши илк бор ХIV асрда пайдо бўлди. Айнан шу вақтдан бошлаб суғурта - тижорат-суғурта ташкилотларининг фаолияти сифатида намоён бўлди. Бу ташкилотларнинг асосий мақсади "зарарларни тақсимлаш" ва "суғурта операцияларидан даромад олиш" ҳисобланган.

Ўзбекистон Республикасида суғурта муносабатлари, суғурта ташкилотларининг фаолиятини ташкил этиш ва ҳуқуқий тартибга солиш асослари Ўзбекистон Республикасининг 2002 йил 5 апрелдаги "Суғурта фаолияти тўғрисида"ги қонунида ўз ифодасини топган. Қонунда биринчи маротаба суғуртанинг ҳуқуқий мазмуни кўрсатиб берилди, яъни: суғурта деганда юридик ёки жисмоний шахслар тўлайдиган суғурта мукофотларидан шакллантириладиган пул фондлари ҳисобидан муайян воқеа (суғурта ҳодисаси) юз берганда ушбу шахсларга суғурта шартномасига мувофиқ суғурта товонини (суғурта пулини) тўлаш йўли билан уларнинг манфаатларини ҳимоя қилиш тушунилади. Суғурта фаолияти деганда эса суғурта бозори профессионал иштирокчиларининг суғуртани амалга ошириш билан боғлиқ фаолияти тушунилади. Суғурта бозорининг профессионал иштирокчилари суғурта фаолиятининг субъектлари ҳисобланади. Суғурталовчилар, суғурта воситачилари ҳамда бошқа юридик ва жисмоний шахслар қонун ҳужжатларига мувофиқ суғурта бозорининг профессионал иштирокчилари ҳисобланадилар. Суғурта брокери, қайта суғурта брокери ва суғурта агенти суғурта воситачилари ҳисобланади. Суғурталовчи - бу суғурта шартномасига биноан суғурта товони (суғурта пули) тўловини амалга ошириш мажбуриятини олувчи юридик шахсдир. Суғурта брокери - суғурта қилдирувчининг номидан ва топшириғига биноан суғурта шартномаси тузилиши ва ижро этилишини ташкил қилиш бўйича фаолиятни амалга оширувчи юридик шахсдир. Қайта суғурта брокери - ўз номидан ва қайта суғурта қилиш шартномаси бўйича суғурта қилдирувчи тариқасида иштирок этувчи суғурталовчининг топшириғига биноан қайта суғурта қилиш шартномаси тузилишини ва ижро этилишини ташкил қилиш бўйича фаолият юритувчи юридик шахсдир. Суғурта агенти - суғурталовчининг номидан ва топшириғига биноан суғурта шартномасининг тузилиши ва ижро этилишини ташкил қилиш бўйича фаолият юритувчи юридик ёки жисмоний шахсдир. Хориж фуқаролари, фуқаролиги булмаган шахслар ва хориж юридик шахслари Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари ва юридик шахслари билан тенг равишда суғурталаниш ҳуқуқидан фойдаланадилар Суғурта соҳалари ва турлари. Суғурта фаолияти тўғрисидаги қонун билан қуйидаги суғурта соҳалари белгилаб берилди: - ҳаётни суғурталаш (жисмоний шахсларнинг ҳаёти, соғлиғи, меҳнат қобилияти ва пул билан таъминланишига боғлиқ манфаатларини суғурта қилиш. Бунда шартнома бўйича суғурталашнинг энг кам муддати бир йилни

ташкил этади ва суғурта шартномасида келишиб олинган бир марта тўланадиган ёки ўсиб борувчи фоизларни ўз ичига олган, даврий равишда тўланадиган суғурта суммаларидан иборат; - умумий суғурта (шахсий суғурта, мулкни суғурталаш, жавобгарликни суғурталаш ва суғуртанинг ҳаётни суғурталашга кирмайдиган тармоқларга кирувчи бошқа турлари). Суғурта шартномаси ёзма равишдаги битим бўлиб, унга кўра суғурта ташкилоти кўзда тутилган суғурта ходисаси (воқеаси) юз берганида суғурталанувчига ёки суғурта пулини олишга ҳақли бўлган бошқа шахсга етказилган зарарни қоплаш ёхуд суғурта пулини тўлаш мажбуриятини, суғурталанувчи эса белгиланган муддатда суғурта тўловларини (суғурта мукофотини) тўлаш мажбуриятини олади. Суғурта шартномасида: суғурталанувчи ва унинг ҳуқуқий вориси, суғурталовчи, суғурта пули ва суғурта бадалининг миқдорлари, шартноманинг амал қилиш муддати кўрсатилади, суғурта ҳодисасининг тавсифи берилади ва бошқа шартлар қайд этилади. Суғурта шартномасининг ҳаракати қуйидаги ҳолларда тўхтатилади: а) амал қилиш муддати тугаганда; б) суғурталовчи шартнома бўйича суғурталанувчини олдидаги мажбуриятларини бажариб бўлганида; в) суғурталанувчи суғурта бадалларини шартномада белгиланган муддатларда тўламаганликда; г) юридик шахс ҳисобланган суғурталанувчи тугатилганда ёки жисмоний шахс ҳисобланган суғурталанувчи вафот этганда; д) суғурталовчи Ўзбекистон Республикасининг қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда тугатилганда; е) суд суғурта шартномасини ҳақикий эмас деб топиш ҳақида қарор қабул қилганда; ж) Ўзбекистон Республикасида қонунларида назарда тутилган бошқа ҳолларда. Мажбурий суғурта. Мажбурий су ғ урта деганда - Ўзбекистон Республикаси қ онунларига мувофи қ амалга ошириладиган су ғ урта тушунилади. Мажбурий суғурта да томонлар суғуртанинг ушбу турини тартибга солувчи қонунчиликда назарда тутилган шартларга асосан суғурта шартномасини тузишлари лозим, яъни ушбу ҳолда томонларнинг хоҳиш- иродаси ҳеч қандай аҳамиятга эга эмас ва, бундан ташқари, суғурта шартлари томонларнинг келишуви бўйича ўзгартирилиши мумкин эмас, балки қонун талабларига қатъий риоя этилиши шарт. Бошқача айтганда, қонуний куч асосидаги суғурта мажбурий суғурта ҳисобланади. Амалдаги қонунчиликка мувофиқ равишда ҳаво, темир йўл, ички сувлар ва умумий фойдаланиладиган автомобиль транспорти йўловчиларини мажбурий шахсий суғурталаш назарда тутилган. Мажбурий суғурта мазкур турининг мақсади ҳаво, темир йўл, ички сувлар ва автомобиль транспорти йўловчиларини сафар (самолётда учиш)

вақтида ёки аэропорт, вокзал, станция, пристанда бўлган вақтда бахтсиз ҳодисалардан ҳимоялашни таъминлашдан иборатдир. Мажбурий суғурта қилинмайдиган йўловчилар: - шаҳар атрофидаги темир йўл, ички сувлар ва автомобиль транспорти йўловчилари; - шаҳар йўналишларидаги автомобиль транспорти йўловчилари; - бир вилоят доирасидаги, Қорақалпоғистон Республикасида 50 км гача бўлган масофадаги автомобиль транспорти йўловчилари. Самолёт, поезд, автобус, кема ва паром, солларда умумий фойдаланиладиган йўналишларда (шаҳар ичи ва шаҳар атрофи йўналишлари бунга кирмайди) йўловчиларни ташувчи транспорт ташкилотларида билет сотиб олган жисмоний шахслар (йўловчилар) - суғуртачилар, тегишли лицензияга эга бўлган суғурта ташкилотлари эса - суғурта қилувчилар ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси ҳудудида транспорт воситаларини ишлатиш натижасида зарар етказилган жисмоний ва юридик шахсларнинг мулкий манфаатларини ҳимоялаш учун 1995 йил 1 январдан бошлаб транспорт воситалари эгаларининг фуқаролик жавобгарлигини мажбурий суғурталаш амалга киритилган. Суғуртачилар Ўзбекистон Республикаси ҳудудида фаолият юритувчи транспорт воситалари эгалари – жисмоний шахслар ва мулкчиликнинг барча шаклларидаги юридик шахслар ҳисобланади. Юридик ва жисмоний шахсларга етказилган зарарни қоплаш учун суғурта суммаларининг чегара миқдорлари қуйидагича: мулкка етказилган зарарни қоплаш учун (ҳар битта зарар бўйича) - энг кам иш ҳақи нинг 20 баробари миқдорида; ўлим билан тугаган зарарни қоплаш учун (ҳар бир жабрланувчи бўйича) - энг кам иш ҳақи нинг 30 баробари миқдорида. Суғурта мукофотлари ҳар йили: юридик шахслар бўйича – 1 июлга қадар, жисмоний шахслар бўйича – 1 сентябрга қадар тўланади. Суғурта мукофотларини тўлашнинг ушбу муддатлари ўтганида киритилмаган сумма боқимонда ҳисобланади ва ҳар бир кечиктирилган кун учун боқимонда суммасининг 0,1 фоизи миқдорида пеня ҳисоблаб ёзилади ва ундириб олинади. Суғуртанинг мазкур тури бўйича суғурта мукофотлари тўланишини назорат қилиш Давлат йўл ҳаракат хавфсизлиги хизмати, Давлат қишлоқ хўжалик техника назорати органлари, шунингдек, қонунчиликка мувофиқ равишда суғуртанинг ушбу турини амалга оширувчи суғуртачилар зиммасига юклатилади. Ҳарбий хизматчилар ва ҳарбий мажбуриятни ўтовчилар, оддий аскарлар ва бошлиқлар таркибини ижтимоий ҳимоялашни кучайтириш мақсадида 1994 йили хизматни ўт а ш (йиғинлар) даврида ўлиш, шикастланиш (контузия), касал бўлиш ҳолларида ҳарбий хизматчилар ва ҳарбий мажбуриятни ўтовчилар, оддий аскарлар ва бошлиқлар таркибини давлат томонидан мажбурий суғурталаш амалга киритилган.

Cуғуртанинг мазкур тури Мудофаа вазирлиги, Ички ишлар вазирлиги, Миллий хавфсизлик хизмати, Давлат божхона қўмитаси, Фавқулодда вазият лар вазирлигига бюджетдан ажратиладиган маблағлар ҳисобига амалга оширилади. Уларнинг ўзи суғуртачилар томонидан белгиланган. Суғурта суммаси қуйидаги суғурта ҳодисалари рўй берган вақтда тўланади: а) суғурта қилинган шахс хизматни ўташ (йиғин) даврида ёки хизмат (йиғин)дан бўшатилганидан кейин бир йил ўтгунига қадар ўлган, хизматни ўташ (йиғин) даврида жароҳатланган (контузия), касал бўлган ҳолда унинг меросхўрларига (мерос ҳуқуқи тўғрисидаги гувоҳнома бўйича) – республикада белгиланган энг кам иш ҳақининг 7 баробари миқдорида; б) суғурта қилинган шахснинг хизматни ўташ (йиғин) даври билан боғлиқ ҳолда олган ногиронлиги аниқланган тақдирда хизмат (йиғин)дан бўшатилганидан кейин бир йил ўтгунига қадар: «а» бандда назарда тутилган тўловлар миқдоридан I гуруҳ ногиронига – 75 фоиз, II гуруҳ ногиронига – 50 фоиз, III гуруҳ ногиронига – 30 фоиз миқдорида; в) суғурта қилинган шахс хизматни ўташ (йиғин) даври билан боғлиқ ҳолда жароҳат олган бўлса, «а» бандда назарда тутилган тўловлар миқдоридан оғир жароҳат олганга – 20 фоиз, енгил жароҳатланганга – 10 фоиз миқдорида. Суғурта мукофоти тарифи 2003 йил 1 январдан бошлаб бир йилда бир суғурта қилинган шахсга энг кам иш ҳақининг 20 фоизи миқдорида белгиланган. Солиқ органлари ходимларини давлат томонидан мажбурий суғурталаш Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Ўзбекистон Республикаси солиқ органлари ходимларини давлат мажбурий суғуртаси бўйича суғурта суммалари ва суғурта тарифлари миқдорлари тўғрисида» 1994 йил 10 декабрдаги 631-сонли қарорида назарда тутилган. Суғуртанинг ўзига хос хусусиятлари. Ўзбекистон Республикасида суғурта қуйидаги ўзига хос хусусиятларга эга: 1. Суғурта муносабатларнинг эҳтимоллик характерига эга эканлиги. Суғурта муносабатлари доимийлик хусусиятга эга эмас. Суғурта вақтида суғурта ходисаси юз беришининг муддатини, суғурта ҳодисасидан келтирилган зарарнинг ҳажмини олдиндан кўра билиш, шунингдек манфаатлари ҳимоя қилинадиган шахсларни олдиндан аниқлаш мумкин эмас; 2. Маблағларнинг қайтариб берилиши . Суғурта тўловлари суғурта жамғармаларига жамланганидан сўнг (яъни, суғурта ташкилоти кўрсатган хизмат учун кетган сарф-харажатлар чегириб ташлангандан сўнг), суғурталанувчиларнинг ўзларига қайтарилади. Мазкур шаклдаги суғуртада суғурталанувчига бериладиган суғурта тўловининг ҳажми нафақат зарарнинг кўп ёки камлигига, балки суғурта шартномасининг шартларига (масалан, муддатларига) боғлиқ бўлади. Шунинг учун қисқа муддатли шартнома сабабли суғурталанувчига маблағлар тўланмаганлиги суғурта муносабатларининг эҳтимоллик характерини тасдиқлайди, лекин

суғуртанинг бундай хусусияти мавжуд эмаслигини англатмайди. Суғурта вақтида маълум бир суғурталанувчига эмас, балки уларнинг ҳаммасига маблағларни тўлаш назарда тутилади; 3. Қайта тақсимлаш муносабатларнинг қатъий белгиланганлик характери . Суғурта қилишда қайта тақсимлаш муносабатлари - суғурта ходисаси юз берганида тўланадиган зарар суммасининг мазкур муносабатлар барча иштирокчилари ўртасида тақсимлашга боғлиқ. Суғурта субъектларининг - юридик ва жисмоний шахсларнинг пул жамғармалари шахсларнинг мулкий ва шахсий манфаатларини ҳимоя қилувчи махсуслаштирилган корхоналарида (суғурта компанияларида) тўпланади. Суғурта қилишда қайта тақсимлаш муносабатлари - суғурта жамғармасини ташкил этишда ўз тўловлари билан иштирок этувчи суғурталанувчиларнинг умумий сони, қоида тариқасида, суғурта ходисаси юз бериши билан зарарни қоплаш ҳуқуқини олувчи суғурталанувчилар сонининг ошишига асосланади. Бу жамғармаларнинг фақат суғурталанувчиларга етказилган зарарларни қоплаш учун ишлатилиши сабабли, суғурта тўловларининг ҳажми унда иштирок этувчи шахслар сонига боғлиқ бўлади, яъни канчалик суғурталанувчилар доираси кенгайса, зарарни қоплашда уларга тегадиган улуш ҳажми камаяди. 4. Ташкил этиладиган жамғармадан самарали фойдаланиш. Суғурта маблағларини сарф қилиш суғурта шартномаси шартларига асосланган қатъий ҳолларда амалга оширилади. Суғурта шартномасини тузиш ва унинг шартлари фуқаролик ҳуқуқи меъёрлари билан, шунингдек суғурта тўғрисидаги қонунчилик билан тартибга солинади. Суғуртада молиянинг тақсимлаш функцияси қуйидагиларда намоён бўлади:  суғуртанинг огохлантириш функцияси. Ўзбекистон Республикасининг «Суғурта фаолияти тўғрисида»ги қонуннинг 6-моддасига биноан суғурталовчи суғурта ҳодисалари юзага келишини бартараф этиш ва олдини олишга оид чора-тадбирларни махсус ваколатли давлат органи томонидан белгиланган тартибда ва шартларда молиялаштиришга ҳақли. Суғурталовчилар суғуртани амалга ошириш билан бевосита боғлиқ бўлмаган тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланишлари мумкин эмас. Қуйидагилар бундан мустасно: - махсус ваколатли давлат органи белгилайдиган тартиб ва шартлардаги инвестиция фаолияти ; - суғурта соҳасидаги мутахассисларнинг малакасини ошириш билан боғлиқ фаолият; - суғурта агенти сифатидаги суғурта воситачилиги. суғуртанинг қайта тиклаш (ҳимоя қилиш) функцияси. Суғурта ходисасининг юз бериши ва шартномада кўрсатилган маълум бир пул суммасининг тўланиши билан юридик ва жисмоний шахсларга етказилган зарар қисман ёки тўлиқ қопланиши (қайта тикланиши) юз беради.

суғуртанинг тежамкорлик функцияси. Бу функция суғуртадан нафақат шахсий ва мулкий зарарларни, балки суғурта тўлови сифатида ўтказилган пул маблағларини ҳам ҳимоя қилинишини таъминловчи восита сифатида намоён бўлади.  суғуртанинг назорат функцияси. Назорат функцияси, олия ҳуқуқининг асосий функцияси сифатида, суғуртага ҳам хосдир. Суғуртанинг назорат функцияси қуйидагиларда намоён бўлади: - суғурта тўловларининг суғурта жамғармаларида қатъий белгиланган мақсадлар учун тўпланишида; - улардан фақат қатъий белгиланган субъектлар доираси ва қатъий белгиланган ҳолатларда фойдаланилишида. Ушбу функция тақсимлаш функцияси билан бир вақтда намоён бўлади. Молиявий тизимнинг мустақил звеноси сифатида суғурта - иқтисодий муносабатлар йиғиндисидан иборат бўлиб, суғурталанувчилардан (юридик ва жисмоний шахслардан) ихтиёрий ва мажбурий асосда тўловлар ундириш орқали махсус суғурта жамғармалари ташкил этилади. Ўзбекистон Республикаси «Суғурта фаолияти тўғрисида» ги қонунининг 10-моддасига биноан суғурта фаолиятини тартибга солиш ва назорат қилишни Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланадиган махсус ваколатли давлат органи амалга оширади. Махсус ваколатли давлат органи: - ижро этилиши мажбурий бўлган тўловга қобилиятлилик нормативларини ҳамда уларни аниқлаш тартибини, айрим таваккалчиликлар бўйича суғурталовчилар мажбуриятларининг йўл қўйиладиган энг кўп ёки энг кам миқдорини ҳисоблаб чиқариш услубини, суғурталовчиларнинг тўловга қобилиятини акс эттирувчи ахборотларни тақдим этиш тартиби ва муддатларини белгилайди ; - суғурта бозорининг профессионал иштирокчилари суғурта фаолияти тўғрисидаги қонун ҳужжатларига риоя этишини, тўловга қобилиятлиликнинг белгиланган нормативлари ва молиявий барқарорликнинг бошқа талаблари бажарилишини назорат қилади ; - суғурталовчилар ва суғурта брокерларининг суғурта фаолиятини лицензиялайди; - суғурталовчилар томонидан ҳисоб-китобни юритиш, суғурта заҳираларининг маблағларини шакллантириш ва жойлаштиришга оид ҳисоботлар тузиш тартибини белгилайди; - суғурталовчининг ижро этувчи органи раҳбарларига ва бош бухгалтерига қўйиладиган ижро этилиши мажбурий бўлган малака талабларини белгилайди; - суғурталовчилар томонидан тақдим этиладиган молиявий ҳисоботларнинг шакли, тартиби ва муддатларини белгилайди; - қонун ҳужжатларига мувофиқ суғурта бозори профессионал иштирокчиларининг фаолиятини текширади ва уларга аниқланган

камчиликларни бартараф этиш тўғрисида ижро этилиши мажбурий бўлган кўрсатмалар киритади; - қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда суғурталовчилар ва суғурта брокерлари лицензияларининг амал қилишини тўлиқ ёки айрим суғурта турларига (классларига) нисбатан тўхтатиб қўяди, шунингдек уларнинг амал қилишини тугатади; - ҳар бир молия йили тугаганидан кейин олти ой ичида суғурта фаолиятини тартибга солиш ва уни назорат қилиш борасидаги фаолият тўғрисида йиллик ҳисоботларни, шунингдек суғурта бозорининг молия йили мобайнидаги фаолияти тўғрисида статистика маълумотларини эълон қилади; - қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа ваколатларни ҳам амалга оширади. Су ғ урта фаолиятини тартибга солиш ва назо рат қилиш . Суғурта муносабатлари молия ҳуқуқи меъёрлари билан ҳам, фуқаролик ҳуқуқи меъёрлари билан ҳам тартибга солинади. Фуқаролик ҳуқуқи суғурта соҳасидаги шартнома муносабатларини тартибга солади, молия ҳуқуқи эса - давлат-ҳокимият кўрсатмаларига асосланган ижтимоий муносабатларни тартибга солади. Молия ҳуқуқи меъёрлари суғурта тизимини ва уни ташкил этишни, суғурта турларини, мажбурий суғурта тартибини, суғурта фаолияти билан шуғулланиш учун рухсатнома (лицензия) беришни белгилаб беради. Молия ҳуқуқи меъёрлари билан тартибга солинадиган суғурта муносабатлари ни унда иштирок этувчи субъектларга қараб бир неча турга таснифлаш мумкин: 1) давлат (Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати) ва махсус ваколатли давлат органи ўртасидаги муносабатлар; 2) махсус ваколатли давлат органи ва суғурталовчилар ўртасидаги муносабатлар. Ушбу муносабатлар рухсатномалар беришда, суғурта заҳираларини ташкил этиш ва суғурта ташкилотлари ҳисоб-китобининг шакли ва кўрсаткичлари қоидаларини ўрнатишда, шунингдек хато- камчиликларни бартараф этиш тўғрисидаги кўрсатмаларда намоён бўлади; 3) монополияга қарши кураш органлари ва суғурталовчи ташкилотлар ўртасидаги муносабатлар. Бу муносабатлар суғурта бозорида монополистик фаолиятни ва ғирром рақобатни барҳам топтиришда намоён бўлади; 4) Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ва суғурта назорати органлари ўртасидаги муносабатлар. Бу муносабатлар мамлакатда суғурта фаолиятини ривожлантириш ва такомиллаштириш жараёнида юзага келади; 5) мажбурий давлат суғуртаси бўйича бўладиган муносабатлар. Барча молиявий-ҳуқуқий муносабатларнинг мажбурий субъекти бўлган давлат - маълум бир фуқаролар доирасининг шахсий ва мулкий манфаатларини суғурталовчи сифатида ҳаракат қилади. Бозор муносабатлари шароитида давлат ва корхоналар тенг ҳуқуқли хўжалик юритувчи субъект сифатида намоён бўладилар. Уларнинг ҳар бири фақат ўз қарзлари учун жавоб берадилар.

Суғурта жамғармалари марказлашган ва марказлашмаган тартибда ташкил этилади. Суғурта маблағларини марказлашган усул воситасида ташкил этиш - марказлашган бюджетдан ёки бюджетдан ташқари жамғармалардан маблағлар тўғридан-тўғри ажратиш орқали амалга оширилади. Бюджетда ҳар йили табиий офатлар ва фавқулодда ҳолатларни огоҳлантириш ва бартараф этиш мақсадида ташкил этиладиган суғурта жамғармаларига кетадиган харажатлар назарда тутилади. Юқорида кўрсатилган маблағлар, шунингдек бюджетдан ташқари маблағлар ҳисобидан молиявий заҳиралар ташкил этилиб, саноат корхоналари, қурилиш ва транспортда фавқулодда ҳолатларнинг натижаларини бартараф этиш бўйича ўтказиладиган тадбирлар молиялаштирилади. Марказлашмаган тартибда суғурта жамғармалари - хўжалик юритувчи субъектларнинг ўзлари томонидан ташкил этилади. Ўзини ўзи суғурталаш жамғармалари зарарларни қоплаш ва назарда тутилмаган харажатларни бартараф этиш мақсадида ташкил этилади. Бундай жамғармаларнинг ташкил этилиши корхоналар томонидан ихтиёрий тартибда амалга оширилади. Қонунчиликка биноан барча мулк шаклидаги кредит ва суғурта корхоналари мажбурий заҳира (суғурта) жамғармаларини ташкил этишлари лозим. Ушбу жамғармалар хўжалик юритувчи субъектлар томонидан марказлашмаган ҳолда фойдаланилади. Бу муносабатларда, ижтимоий суғурта сингари, суғурта қонунининг меъёрлари татбиқ этилмайди. Суғурта фаолиятини тартибга солиш ва назорат қилиш Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланадиган махсус ваколатли давлат органи томонидан амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Суғурта хизматлари бозорини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида» 2002 йил 27 январдаги 413-сонли қарорига мувофиқ равишда бундай орган Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳисобланади. Мазкур Давлат инспекциясининг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат: ижро этиш учун мажбурий бўлган тўлов қобилияти нормативларини белгилаш ва уларни аниқлаш тартиби, айрим хатарлар бўйича суғурта қилувчиларнинг йўл қўйилиши мумкин бўлган чекланган мажбуриятлари ва жами мажбуриятлар миқдорини ҳисоблаш усули, суғурта қилувчиларнинг тўлов қобилияти бўйича маълумотларни тақдим этиш тартиби ва муддатларини белгилаш; суғурта бозори профессионал қатнашчилари томонидан суғурта фаолияти тўғрисидаги қонунчиликка риоя этилиши, тўлов қобилияти бўйича белгиланган нормативлар ва улар молиявий барқарорлигининг бошқа талаблари бажарилишини назорат қилиш; суғурта қилувчилар томонидан суғурта заҳира маблағларини шакллантириш ва жойлаштириш бўйича ҳисоб юритиш ҳамда ҳисобот тузиш тартибини белгилаш; ижроия органи раҳбари ва суғурта қилувчи бош бухгалтерига ижро этиш учун мажбурий бўлган малакавий талабларни белгилаш;

суғурта қилувчилар томонидан суғурта заҳираларини ташкил этиш ва жойлаштириш тартиби ва шартларини белгилаш; суғурта қилувчилар томонидан суғурта ҳодисаларининг олдини олиш ва огоҳлантириш бўйича чора - тадбирларни молиялаштириш тартиби ва шартларини белгилаш; суғурта бозори профессионал қатнашчилари фаолиятини текшириш ва аниқланган тартиббузарликларни бартараф этиш бўйича ижро этилиши мажбурий бўлган кўрсатмаларни киритиш; қонунчиликда белгиланган тартибда суғурта қилувчилар ва суғурта брокерлари лицензиялари ёки суғурта айрим турлари (синфлари) ҳамда уларнинг амал қилишини тўлиқ тўхтатиб қўйиш; ҳар бир молия йили тугаши билан олти ой давомида суғурта фаолиятини тартибга солиш ва назорат этиш бўйича фаолият тўғрисида йиллик ҳисоботлар ҳамда молия йили давомида суғурта бозори иш-фаолияти тўғрисидаги статистик маълумотларни босиб чиқариш; қонунчиликка мувофиқ равишда бошқа ваколатларни амалга ошириш. Ўз зиммасига юкланган вазифаларга мувофиқ равишда Давлат инспекцияси қуйидаги функцияларни бажаради: суғурта қилувчилар томонидан Ўзбекистон Республикасининг суғурта фаолияти тўғрисидаги қонунчилигига риоя этилиши ва улар ҳисоботларининг тўғрилигини текшириш, шунингдек, улар учун белгиланган тўлов қобилияти кўрсаткичлари ва бошқа молиявий барқарорлик талаблари бажарилишини таъминлаш; суғурта қилувчилар ва суғурта брокерларининг суғурта фаолиятини лицензиялаш; ўз ваколатлари доирасида суғурта қилувчилар ишини услубий жиҳатдан таъминлаш; суғурта қоидалари (шартлари) бўйича таклифлар тайёрлаш ва суғурта мажбурий турлари бўйича суғурта тарифларини белгилаш; Давлат инспекциясида тасдиқланган вактдан бошлаб суғурта муносабатларининг барча қатнашчилари ижро этиши мажбурий бўлган суғурта фаолияти тўғрисидаги қонунчиликни амалга ошириш бўйича норматив ҳужжатлар ва методик материалларни ишлаб чиқиш; суғурта фаолияти масалаларига оид қонунчилик ҳужжатлари лойиҳаларини ишлаб чиқиш ва уларни кўриб чиқиш учун вазирлик раҳбариятига тақдим этиш; суғурта қилувчиларни тугатиш ва қайта ташкил этиш вақтида суғурта қилдирувчиларнинг манфаатларини ҳимоя қилиш; республикада суғурта фаолиятининг аҳволи ва унинг ривожланиш йўналишларини таҳлил этиш; суғурта фаолияти бўйича мутахассисларни касбий тайёрлаш ва қайта тайёрлаш юзасидан тегишли тадбирларни амалга ошириш, суғурта фаолияти масалалари бўйича семинарлар ва конференциялар ташкил этиш. Давлат инспекцияси ўз зиммасига юклатилган вазифалар ва функцияларни бажариши учун қуйидаги ҳуқуқларга эга:

суғурта қилувчилардан суғурта фаолияти тўғрисида белгиланган ҳисобот ва уларнинг молиявий аҳволи тўғрсидаги маълумотларни олиш, шунингдек, корхона, муассаса, ташкилотлар, банклар (кичик ва ўрта корхоналар, микрофирмалардан ташқари), фуқаролардан ўз зиммасига юклатилган функцияларни бажариш учун зарур бўлган ахборот, маълумотларни олиш; суғурта қилувчилар томонидан суғурта тўғрисидаги қонунчиликка риоя этилишини назорат қилиш мақсадида улар фаолиятини текшириш, бунинг учун зарур бўлган ҳолларда комиссиялар ва ишчи гуруҳлари ташкил этиш ва ҳ.к.

Фойдаланиладиган адабиётлар: 1. М.Н. Муминова, М.А. Максумова «Касбий этика ва этикет», услубий қўлланма, Т.,2006. 2. И.А.Каримов «Истиқлол ва маънавият» Т.,1994. 3. И.А.Каримов «Ўзбекистон буюк келажак сари» Т.,1998. 4. Н.Э.Муҳаммадиев «Касб этикаси ва эстетик маданияти»- Тошкент,1998 й. 5. М.Абдуллаев, Э.Хакимов «Введение в этику»-Наманган, 1998. 6. Абдулла Шер «Ахлоқшунослик» Маърузалар матни, Тошкент, 2000 7. В.Г. Федцов «Культура сервиса» Учебно-практическое пособие - М., «ПРИОР», 2001. 8. А.А. Авлоний «Туркий гулистон ёҳуд аҳлоқ», Т. 1992. 9. Ю.Ю.Петрунин, В.К. Борисов «Этика бизнеса» М., «Дело»,2000. 10. С.С.Гуломов «Тадбиркорлик ва кичик бизнес» - Т., «Шарк», 2002.

Похожие

Пул муомаласини ҳуқуқий тартибга солиш. Нақд пулсиз ҳисоб-китобларни ҳуқуқий тартибга солиш

Тадбиркорлик фаолиятини давлат томонидан тартибга солиш

Суғурта бозорини давлат томонидан тартибга

Тижорат банклари фаолиятини ташкил қилишнинг ҳуқуқий асослари

Давлат ҳаражатларининг ҳуқуқий асослари. Смета-бюджет йўли билан молиялаштиришнинг ҳуқуқий тартиби