Эксперт тизимлардан фойдаланиш - Информатика и ИТ - Рефераты

Эксперт тизимлардан фойдаланиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

24.263671875 KB

Эксперт тизимлардан фойдаланиш Режа: 1. Эксперт тизимларни аниқлаш 2. ЭТ ни қўллаш критерийси 3. ЭТ лардан фойдаланиш 4. ЭТ ларни Эксперт инсонларга нисбатан ютуқлари 5. ЭТ турлари

Эксперт тизимларни аниклаш Эксперт тизимлар – бу сунъий интеллектнинг ёрқин ва тез ривожланадиган соҳаларидан биридир. ЭТлар маслаҳат беришади, анализ ўтказишади, синфларга ажратишади ва диагноз қўйишади. Улар одатда мутахассис томонидан экспертиза ўтказилиб, ечиладиган масалаларга йўналтирилгандир. Процедура анализини ишлатадиган машина дастурларидан фарқ қилиб, ЭТлар дедуктив фикрлаш асосида кичик предмет соҳада масалани ҳал этишади, бу тизимлар кўпгина ҳолларда яхши тузилмаган ва аниқланмаган масалаларни ечимини топа олиш билан фарқланадилар. Улар эвристик қоидалар ёрдамида масалани аниқ бўлмаган қисмларини мантиқан тўлдиришади, бу эса керакли билимлар ёки вақт камлиги учун бутунлай анализ қилиб бўлмайдиган тизимларга жуда хам тўьри келади. ЭТларнинг яхши томони шундаки, улар билимларни тўплай олиш, узоқ вақт сақлаш, эскиларини янгилай олиш каби хусусиятларга эгаки, бу хусусиятлар маълум бир корхонада маълум вақтгача мутахассисларсиз, нисбатан мустақил ишлаш имкониятини яратади. Билимларни тўплаш, энг яхши ва текширилган ечимларни қўллаб, корхонада ишлаётган мутахассисларнинг малакасини ошириш имконини беради. Сунъий интеллектнинг машина саноати ва иқтисодда қўлланиши ЭТларга асосланган. Улар ёрдамида маҳсулот сифатини ошириш ва вақтни тежаш, шунингдек иш унуми ва мутахассис малакасини ошириш яхши натижалар бермокда. Маҳсулот тизимлари учта асосий компонентлардан иборат:  Билим базалари ёки қоидалар тўплами;  Ишчи хотира;  Чиқариш механизими. Бу тизимда бирор масала ечилганда: Билимлар базасида керакли қоидалар тўпланади, конкрет масалага таълуқли тўпланган билимлар,

қоидалар асосий ишчи хотирасида ишланади ва янги қонун ва қоидалар натижа сифатида чиқариш механизми орқали олинади. Одатда, логика масалаларини ечишда иккита усул қўлланилади: Биринчи усулда шундай ишлар бажарилади, ишчи хотиралардаги бошланьич информацияни олиш, бошқа ёрдамчи нарсалардан фойдаланиб, қоидаларни кўллаш. Бу усул тўьри занжирли фикрлаш дейилади. Билимларга асосланган тизимлар қўлланилиш соҳасини бир нечта асосий синфларга гурухлаш мумкин: Булар медицина диагностикаси, назорат қилиш ва бошқариш, механика ва электрик қурилмалар диагностикаси, ўқитиш ва ҳоказо. Медицина диагностикаси Диагностик тизимлар организм фаолияти бузилишлари ва уларни келтириб чиқариш сабаблари орасидаги боьлиқликни топиш учун хизмат қилади. MYCIN тизимси энг кўп тарқалган тизим ҳисобланади (у даволанаётган одам минингит ёки бактериал инфекциялар юқтирилганда) диагностика ва кузатув олиб бориш учун қўлланилади. Унинг биринчи версияси 70 -йиллар ўрталарида Стендфорд Университетида ишлаб чиқилган эди. Айни вақтда бу тизим мутахассис врачдек диагноз қўйиш имкониятига эга. У шунингдек, кенгайтирилган билимлар базасига эга. Бу эса медицина соҳаларида қўллаш имкониятини яратади. Прогнозлаш. (Анализ қилиш) Прогнозлаш тизимлари айни вақтдаги ҳолатга қараб келиб чиқувчи натижа ва ходисаларни олдиндан айтиб бериш имкониятига эга. “Уолл-стрит эгаллаш” ДАСТУР тизимси бозорнинг коньюктурасини анализлаб, алгоритмларнинг статистик усуллари ёрдамида сиз учун капитал маблаьингизда юқори самара билан фойдаланишингизни маслаҳат бериши мумкин. Улар билимларга асосланган тизимларга кирмайди, чунки оддий дастурлаш процедура ва алгоритмларни қўлланилгандир. Сизни маблаьингизни бозор коньюктурасини ўрганган ҳолда аниқ кўпайтирадиган ЭТлар ҳали яратилмаган бўлсада, об-ҳавони олдиндан айтиб берувчи

ҳосилдорлик ва йўловчиларнинг сонини олдиндан аниқловчи прогнозлар тизимлари тобора қўлланиши кўпаймоқда. Хатто шахсий компpютерга оддий тизимни ўрнатиб, сиз об-ҳаво маълумотини олишингиз мумкин. Планлаштириш (Режалаштириш) Планлаштириш тизимлари кўп ўзгарувчилар ишлатиладиган масалаларида аниқ бир мақсадга эришиш учун кўлланилади. Савдо-сотиқ соҳасида Дамашқнинг “ Inf ъ rmat ” фирмаси биринчилардан бўлиб, ўзининг сотиб олувчиларига фойдаланувчининг талаблари ва имкониятига мос келувчи компpютер топиш имкониятини 15 минутли консулpтация сифатида фирма офисининг залига ўрнатилган 13 та ишлаб турувчи станциялар ёрдамида амалга оширдилар. Бундан ташқари “ B о eing ” компанияси ЭТ ларни космик станцияларни лойиҳалаштириш, вертолётлар ремонти ва самолёт двигателларининг ишдан чиқиш сабабларини топишда қўлламоқдалар. DEC фирмаси томонидан ишлаб чиқилган XC О N эксперт тизимси фойдаланувчи талабига мос келган ҳолда VAX типидаги компpютер тизимларининг тузилишини аниқлаш ёки ўзгартириш учун хизмат қилади. Шунингдек, DEC томонидан янада кучлироқ бўлган X К EL тизимси ишлаб чиқилганки, XC О N тизимининг билимлар омборини ўз ичига олгани ҳолда фойдаланувчига керакли тузилишдаги ҳисоблаш тизимини танлаш имконини беради. X К EL XC О N дан фарқ қилгани ҳолда интерактив бўлади. Интерпретациялаш Интерпретацияловчи тизимлар кузатиш натижалари асосида маълум бир хулосани келтириб чиқариш имкониятига эгадир. Р r окр ect о r тизимси интерпретациялаш типидаги машҳур тизимлардан бири ҳисобланиб, 9 та экспертнинг билимларини ўзида жамлагандир. Экспертизанинг 9 та усулини уйьунлаштирган тизим катта қийматдаги қазилма бойликларни аниқлаб берди.

ЭТ НИ КЎЛЛАШ КРИТЕРИЙСИ Бир қатор масалалар борки, уларни билимларга асосланган тизимда ечимини топиш исталган бошқа йўллар билан топишдан осон кечади. Бу тизимлардан фойдаланилганда қуйидаги критерийларга асосланган ҳолда иш юритилади:  Маълумот ва билимлар ишончли , вақт ўтиши билан ўзгармайди;  Бўлиши мумкин ечимининг кўлами катта эмас;  Масала ечимни топишда формал фикрлаш юритилади. Билимларга асосланган тизимлар борки, улар масала ечимини абстракт тушунчалар ёрдамида еча олмайдилар. Масала ечими процедура анализига боьлиқ бўлган ҳолларда билимларга асосланган тизимларга нисбатан, оддий дастур маҳсулотлари яхшироқ натижа беради. Билимларга асосланган тизимлар кўпроқ формал фикр юритиш керак бўлган ҳолларда яхши натижа беради;  Хеч бўлмаганда, ўз билимларини шакллантириб, уларни масала ечишдаги усулларини асослаб бера оладиган битта бўлса ҳам эксперт бўлиши керак. Биринчи жадвалда масаланинг таққосланган хусусиятларига қараб ЭТ ларни қўллашда қайта натижа олиш мумкинлиги келтирилган. 1-жадвал. Кўлланилади Кўлланилмайди Аниқ процедура ёки алгоритм яратиб бўлмайди, аммо ечимнинг эвристик усуллари мавжуд Кучли эффектив алгоритмик усуллар мавжуддир Масалани еча оладиган экспертлар бор экспертлар йўқ ёки жуда кам масала ҳарактерига қараб, у диагностика, интерпретация ёки прогнозлаш соҳасига тегишли масала ҳисобловчи ҳарактерга эга фойдаланиш мумкин бўлган маълумотлар тавқинлаштирилган аниқ фактлар ёки процедуралар маълум

масалалар формал усуллар ёрдамида ечилади масалалар процедура усуллари ёки индуктив ҳолда ечилади билимлар (ўзгармас доимий) статик билимлар динамик вақт утиши билан ўзгаради ЭТ ларни қуйидаги масалаларни ечишда қўллаш мақсадга мувофиқ эмас: 1. Оддий математик усул билан, формал ўзгартириш ва процедура анализи ёрдамида ечиладиган масалаларда; 2. Аниқлаш масалаларида, чунки улар рақамли усуллар ёрдамида ечилади; 3. Ечими ҳақида маълумот бўлмаган масалаларда. ЭТ ЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ Хатто, хозирда катта ЭХМ да хам, кичик ЭХМ да ҳам яхши ишлайдиган эксперт тизимлар, одам экспертга нисбатан маълум чегараланишга эга. 1. Кўпчилик ЭТ фойдаланувчи томонидан ишлатишга яроқли эмас. Агар сиз бу тизимлар билан аввалдан ишламаган бўлсангиз, унда сиз катта қийинчиликларга дуч келшингиз мумкин. Кўпчилик тизимлар фақатгина билимлар базасидан яратувчи экспертлар томонидан фойдаланишлари мумкин. 2. Одатда бу тизимларда қўлланиладиган савол-жавоб режими, ечимни олишни қийинлаштиради. Масалан, MYCIN тизимсидан фойдаланмаган врач, тизимдан фойдаланганга нисбатан ечимга тезроқ эга бўлиши мумкин (кўпгина ҳолларда шундай бўлади). 3. Экспертиза сеансидан кейин тизимни ишлата билиш даражаси ўзгармайди. 4. Экспертлардан олинган билимларни машинада эффектив ҳолда ишлатадиган кўринишга келтириш ҳалигача муаммолигича қолмоқда. 5. ЭТ ларни ўқитиш мумкин эмас, улар онгли фикрлай олмайди. Уй мушугини махсус ўргатмасдан оддий вазифаларни бажариши мумкин, ёш боланинг идишдаги сувни устига онгли ҳолда тўка олмаслиги табиий

ҳолдир, лекин компpютер клавиатурасига кофени тўка бошласангиз, унинг клавиатурани тортиб олишга “ақли” етмаслиги аниқдир. 6. ЭТ ларни катта предмет соҳада кўллаб бўлмайди. Улардан фойдаланишда эксперт бир неча минут ёки бир неча соатда ечимни бера олиши мумкин бўлган кичик предмет соҳалар билан чегараланган. 7. Экспертлар бўлмаган соҳа (масалан астрология) да ЭТ лардан фойдаланиб бўлмайди. 8. ЭТ ларни фақат когнитив масалаларни ечиш учун жалб қилиш мақсадга мувофиқ. Теннис, велосипед пойгаси ЭТ учун предмет соҳа бўла олмайди, лекин бу тизимларни футбол командаларини таҳрирлашда ишлатиш мумкин. 9. Агар натижанинг формал усуллари ёки шу масалага ўхшаш масала бўлмаса, инсон-эксперт ечимни топиш учун масалага онгли ёндашади. 10.Ечимни минг хил ҳодиса ва вақт ўтиши билан ўзгариб турадиган ўзгарувчиларга боьлик бўлса, билимларга асосланган тизимлар тўлиқ анализ учун яроқсиз эканлиги келиб чиқади. Бундай ҳолларда оддий тилдаги маълумотлар базаси интерфейсини ишлатгани маъқулдир. ЭТ ларни эксперт инсонларга нисбатан ютуклари ЭТ лар эксперт-инсонларга нисбатан маълум ютуқларга эга: 1. Улар шошилаб хулоса чиқаришмайди. 2. Бу тизимлар бир-бирига боьлиқ ҳолда ишлаб, барча фикрларни қараб чиқиб, энг яхши натижа берадиганини танлашади. 3. Билимлар омбори жуда катта бўлиши мумкин. Бир марта киритилган билимлар, машина хотирасида абадий қолади. Инсон эса чекланган билимлар омборига эга бўлгани учун, кўп вақт ишлатилмай келган маълумотлар эсдан чиқиб, йўқолиб кетади. 4. ЭТларнинг “шовқин”га бардоши каттадир. Эксперт масала ечими билан умуман боьлиқ бўлмаган ташқи таъсирлар остида нотўьри фикрга келиши мумкин. Бошқа соҳалардаги билимлардан хабарсиз ЭТлар шовқинга бардоши катта. Вақт ўтиши билан билимларга асосланган тизимлар

фойдаланувчи томонидан билимлар ёзиш ва тарқатиш усули сифатида қаралиши мумкин. Бошқа компpютер дастур маҳсулотлари каби ЭТлар ҳам масала ечиш борасида инсонни ўрнини боса олмайди, лекин масалани тез ва эффектив ҳал этиши учун мехнат қуроли бўлиб хизмат қилади. 5. Бу тизимлар мутахассис ўрнини боса олмайди, аксинча унинг қўлидаги қурол бўлиб ҳисобланади. ЭТ ТУРЛАРИ 60-70- йилларда ишлаб чиқилган ЭТлар ўзларининг соҳаларида классик ҳисобланишади. Келиб чиқиши, уларни соҳаси ва қўлланилган фикрлар, усуллари ва дастур таъминотига қараб, бир неча синфларга бўлиш мумкин: 1. META - DENDRAL . DENDRAL тизимси экспериментал маълумотларга (масса-спектрография, ядро магнит резонанси ва бошқалар) га боьлик ҳолда кимёвий бирикманинг тузилишини мумкин бўлган ҳолини аниқлайди. META - DENDRAL DENDRAL учун билимлар олиш жараёнини автоматлаштиради ва кимёвий бирикма қисмларининг тузилиш қоидаларини келтириб чиқаради. 2. MYCIN-EMYCIN-TEIREIAÊ-ÐUFF-NEÐMYCIN. Булар медицина ЭТ лари бўлиб ҳисобланади. 3. Р R ОКР EKT О R - KA К. Р R ОКР EKT О R -геологик анализ асосида ер ости қазилмаларини топувчи тизим. KA К эса Р R ОКР EKT О R учун билим олиш тизимси. 4. CA К NET - EX Р ERT -кўз касалликлари диагностика ва уларни олдини олиш бўйича маслаҳат берувчи ЭТ дир. Унинг асосида EX Р ERT билимлар ишлаб чиқилиб, унинг ёрдами орқали бир неча медицина тизимлари ишлаб чиқилган. 5. HEAR К AY HEAR К AY -2; HEAR К AY -3; AGE -Бу қатордаги биринчи иккита тизим қўшилиб инсон нутқи сўзларини махсус луьат орқали аниқловчи интеллектуал тизимдир. Бу тизим оригинал структураси, яъни эълонлар тахтаси- тизимнинг айни вақтдаги ишининг натижалари, чуқур

маълумотлар базасини ифодалаш орқали ажралиб туради. Кейинчалик шу тизимлар асосида ЭТларни яратиш учун HEAR К AY -3 ва AGE ( Attem р t t р Generalize ) инструментал тизимлари яратилди. 6. С M ( Artifical Mathematican - Сунъий Математик) ва EURI К C О тизимлари Стенфорд Университетида доктор Д. Ленат томонидан қидирув ва ўқитиш мақсадларида ишлаб чиқилди. Ленатнинг ўйлашича, ЭТлар эффективлиги улардаги жойлашган билимларга боьлиқ бўлади. Унинг фикрича, тизим ўқитиш қобилятига эга бўлиши учун, унга 1000000 га яқин умумий ҳарактердаги маълумотларни киритиш керак. Шунингдек Ленат кичик бир соҳани ўрганишга қаратилган билимлар ҳажми кичик ЭТ ларни яратиш мақсадга мувофиқ эмаслигини таъкидлайди. С M тизимсига 100 га яқин чиқиш қоидалари ва 200 дан ортиқ математик назария ва тасаввурларни кўра олувчи ўқитишнинг эвристик алгоритмлари жамланган эди. Бошидан тизим ишининг натижалари юқори баҳоланди. У натурал қатор ва оддий сонлар тушунчаларини ифодалаш имконини берди. Бундан ташқари, тизим Гол p дбах гипотезасининг варианти, яъни ҳар қандай иккидан катта жуфт сонни, иккита оддий сонлар йиьиндиси шаклида ёзиш мумкинлигини синтезлади. Бу гипотезани тўьрилиги ёки ин ъ кор этиш кераклиги ҳалигача аниқмас. Тизимнинг кейинги ривожланиш жараёни тўхтаб қолди. Бошида намоён этилган математик имкониятларга қарамасдан, тизим эвристик қоидаларни келтириб чиқара олмаслиги фақат бошида киритилган қоидалардан келиб чиққан ҳолда иш юритиши аниқланди. EURI К C О тизимини яратишда СМ тизимсида белгиланган камчиликларни йўқ қилиш усули қўллаб кўрилди. СМ тизимсидек EURI К C О ёрдамида олинган натижалар юқори баҳоланди. Шунингдек, EURI К C О жуда қалтис ўйинларда иштирок эта олиши таъкидланди. Унинг ёрдамида АКШ нинг ҳарбий денгиз флоти томонидан оригинал мўлжалланган босқичма- босқич бажариладиган юришларга эга бўлган стратегия ишлаб чиқилди. Бу

босқичлардан бири яроқсиз бўлган ҳарбий денгиз флоти кемаларини чўктиришдан иборат. Бунда бутун қолган кемаларга кенг жой қолади. Аммо бир қанча вақтдан кейин, тизим хамиша ҳам ўзидаги қоидаларни қайта туза олмаслиги маълум бўлди. У фақат сутканинг маълум бир вақтида дастурлаштирувчига мурожаат қилиш керак бўлган ҳолда, бу қоидани қўпол равишда бузади. Шундай қилиб, EURI К C О тизимси ҳам ишлаб чиқарувчи томонидан белгиланган чегарага етиб, ривожланишдан тўхтади. 1990 йилдан бошлаб доктор Ленат бир гуруҳ олимлар бошчилигида интеллектуал тизимни яратиш учун керак бўладиган бир неча минг билимлар элементларини кодлаш ва киритиш проекти билан машьул бўлди. Бу проект Сус деб аталган (Сус “Цик” - инглизча en с ikli р edia сўзидан).

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсагасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т.: Ўзбекистон, 1997. 2. Каримов И.А. Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Т.: Шарқ, 1998. 3. Ғуломов С.С. ва бошқалар. Иқтисодий информатика: Олий ўқув юртларининг иқтисодиёт мутахассисликлари учун дарслик. Т.: Ўзбекистон, 1999. 4. Ғуломов С.С. Экономика ва информатика. Т.: Меҳнат, 1991. 5. Информатика: Учебник. – 3-е перераб. изд. /под ред.проф. Н.В.Макаровой. – М.: Финанси и статистика, 2000. 6. Рахмонқулова С.И. IBM РС шахсий компьютерида ишлаш. Т.: VIRTEX , 1996.

Похожие

Эксперт тизимларнинг хусусиятлари

Эксперт тизимлар ҳақида

Сунъий интеллект. Эксперт тизимлари

Интеллектуал ва эксперт системалар

Назорат килувчи дастурлар. Муаммоли ёндашув дастурлари. Эксперт тизимлар ва сунъий интеллектНазорат килувчи дастурлар. Муаммоли ёндашув дастурлари. Эксперт тизимлар ва сунъий интеллект