Интеллектуал ва эксперт системалар - Информатика и ИТ - Рефераты

Интеллектуал ва эксперт системалар

Загружено в:

12.01.2024

Скачано:

0

Размер:

86.5 KB

Интеллектуал ва эксперт системалар Режа: 1. Интеллектуал программалар ва системалар ҳақида тушунча. 2. Эксперт системаларнинг асосий турлари ва ишлатилиш соҳалари. 3. Интеллектуал ва эксперт системаларнинг тузилиши ва асосий қисмлари. 4. Интеллектуал системалар яратишда ишлатиладиган асосий амалий программа пакетлари ва уларнинг ишлатилиши. 5. Интеллектуал системаларнинг молия органларида иқтисодий асосланган қарорлар қабул қилишдаги роли ва ахамияти.

Интеллектуал программалар ва системалар ҳақида тушунча. Қандай қилиб инсоннинг кўп йиллик тажрибасини ва билимларини компьютерга киритиш ва ундан унумли равишда фойдаланиш мумкин? Умуман бу ишни хал қилиб бўладими ёки йўқми? Билимларни ифодалашнинг қандай усулларини таклиф қила оласиз? Сунъий интеллект деганда нимани тушунасиз? Нима қилса компьютер хам инсонларга ўхшаб фикрлаши ва маълум бир холатларда бизга ёрдам бериши мумкин? Ушбу муаммоли саволларга жавоб беришга харакат қилинг ва уларни гурухдошларингиз хамда устозингиз билан ўртоқлашинг. Сунъий интеллект-бу дастурий система бўлиб, компьютерда инсон каби фикрлашни амалга оширади. Бундай системани яратиш учун маълум бир масалаларни ечиб, маълум соҳада қарор қабул қилувчи инсоннинг фикрлаши жараёнини ўрганиш зарур. Ундан сўнг бу жараённинг асосий босқичларини ажратиб, уларни компьютерда амалга оширувчи программа воситаларини яратиш мумкин. Демак, сунъий интеллект методлари қарор қабул қилиш бўйича мураккаб дастурий системалар яратиш усулларидан биридир. Компьютер программалари аниқ қўйилган масалаларни ечишга мўлжалланган. Бу программаларни янги масалаларни ечишга мослаштириш учун унга ўзгартишлар киритиш керак. Бунинг учун программани бошдан оёқ қайта кўриб чиқиш керак. Бундай қайта кўриб чиқиш жуда кўп вақт талаб этади ва қўшимча ўзгартишлар яна янги хатоларга олиб келиши мумкин. Сунъий интеллект ўз номи билан компьютернинг онг белгиларини эгаллашини назарда тутади. Сунъий интеллект методлари программаларни бирлаштиришни соддалаштиради ва сунъий интеллект системасига мустақил ўрганиш ва янги фойдали маълумотларни йиғиш қобилиятини назарда тутади. Инсон ўз билимларини оширгани сари ўз фикрлаш усулларини ўзгартирмаслиги ва ўзига маълум маълумотларни эсдан чиқармаслиги мумкин. Сунъий интеллект системаси ҳам худди шундай ишлаши керак.

Сунъий интеллект методлари программалар қисмларининг юқори даражадаги мустақиллигини назарда тутади. Программа қисмлари бир ёки бир неча масалаларнинг маълум босқичини амалга оширади. Программанинг мустақил қисмларини инсон миясидаги маълумотларнинг алоҳида блокига қиёслаш мумкин. Керакли маълумотни танлашда инсон мияси миядаги барча билимларни қараб чиқмай, автоматик тарзда фақат шу ишга таъллуқли маълумотларни ажратади. Бир масалани ечиш учун анъанавий усуллардан ва сунъий интеллект усулларидан фойдаланиб, программа тузиш мумкин. Сунъий интеллект усулларидан фойдаланиш программа яратишни соддалаштиради ва тезлаштиради. Иккала турдаги программаларда ҳам унинг алоҳида қисмлари қатъий белгиланган амалларни бажаради. Лекин сунъий интеллект программалари махсус, инсон интеллектига хос хусусиятларга ўхшаш хусусиятга эга бўлиб, маълумотларнинг исталганча ўзгариши программанинг бутун тузилишига жиддий таъсир этмайди. Бундай хусусият программалаштириш жараёнига катта самарадорлик бахш этиб, “тушунувчи”, яъни онг хоссаларига эга бўлган программалар яратиш имконини беради. Сунъий интеллект методлари асосида яратилган системалар интеллектуал системалар деб юритилади. Улар турли соҳаларда ишлатилади. Маълум мақсадларга эришиш учун интеллектуал системалар маълум қоида, фактлар, хулоса чиқариш механизми ва соддалаштиришлардан фойдаланади. Интеллектуал системалар кулланадиган инсон фаолиятининг маълум соҳалари предмет соҳаси деб аталади. Предмет соҳасига мисол бўлиб ўқитиш самарадорлигини бахолаш ва автобус маршрутини танлаш кабилар хизмат қилиши мумкин. Бир қарашда барча предмет соҳаларни қамраб олувчи интеллектуал система яратиш мумкиндай туюлади. Лекин бу мумкин эмас. Чунки, барча предмет соҳаларда туғилиши мумкин бўлган барча масалаларни ечиш учун чексиз маълумотлар ва қоидалар зарур. Агар шундай система яратилганида уни билимлар билан тўлғазишга жуда кўп вақт талаб

этиларди. Шунинг учун хозирча маълум предмет соҳаси билан чекланиш мақсадга мувофиқдир. Интеллектуал системалар ишлаши учун зарур бўлган маълумотлар ва қарор қабул қилишда ишлатиладиган қоидалар компьютерда йиғилади ва у билимлар базаси деб юритилади. Эксперт системаларнинг асосий турлари ва ишлатилиш соҳалари. Эксперт деган сўз сизга нимани англатади ва эксперт деб аталган инсон қандай ишларни бажаради? Экспертнинг бажарадиган ишларини компьютер амалга ошира олса биз қандай афзалликларга эришишимиз мумкин? Бу муаммолар устида дўстларингиз билан биргаликда бош қотиринг ва бирор бир ечимга келгандан сўнг қуйидаги материал билан танишишни давом эттиринг. Маълум муаммо соҳасидаги масалаларни ечишга мўлжаллаб яратилган интеллектуал система эксперт системаси дейилади. Эксперт системалари билимларини тўлғазиш манбаи бўлиб, шу соҳа экспертлари хизмат қилади. Барча эксперт системаларнинг иши конкрет муаммо соҳасидан олинган қатъий эксперт маълумотларига асосланади. Фараз қилайлик, қуйидаги масалани ечиш учун экспертлар гурухи йиғилди: дарё бўйида жойлашган корхоналардан исталгани оқизган бўлиши мумкин бўлган нефть доғлари дарёда кузатилди. Асосий мақсад қайси корхона нефтни оқизганини топиш ва ифлосланиш сабаб, оқибатларини бартараф этишдир. Энг аввало, бундай масалани ечувчи эксперт системаси ҳисоблашни билиши керак. Нефть оқизилган жойни тахминан билиш учун нефтни сувга аралашиш вақти, дарё оқими тезлиги ва йўналиши каби маълумотларни ишлатиш керак. Бундай маълумотлар йиғилиб, нефть оқизилган жой тахминан аниқлангандан кейин махсус қоидалардан, масалан Э1 ва Э2, фойдаланиб, айбдорни аниқ топиш мумкин. Бу қоидалар эвристик

қоидалар дейилади. Эвристик қоидалар оддий қоидалар асосида эмас, балки экспертнинг амалий билимига асосланади. 31 қоида: АГАР нефть ташланган жойдан дарё оқими бўйича 1 км оралиқдаги юқорида бир корхона жойлашган бўлса, У ХОЛДА шу корхона нефтни дарёга оқизган . 32 қоида: АГАР нефть ташланган жойдан дарё оқими бўйича 1 км оралиқдаги юқорида бирнеча корхона жойлашган бўлса, У ХОЛДА энг кўп нефть ишлатувчи корхона нефтни дарёга окизган. Мақсадга эришиш учун кўриб чиқилаётган вариантлар сонини камайтиришга хизмат қилувчи ва фикрлаш самарасини оширувчи соддалаштиришлар қўлланилади. Эксперт системаларида эвристик қоидалар асосида ишлатиладиган соддалаштириш механизми эвристик қидирув механизми дейилади. Қуйида эвристик қидирув механизми келтирилган. Информация Эвристик қидирув механизми АГАР А шарт бажарилса, АГАР Б шарт бажарилса, У ХОЛДА А учун қоида У ХОЛДА Б учун қоида Эвристик қидирув механизми сувни ифлослантирган энг эхтимоли кўп бўлган айбдорни аниқлаганидан кейин, илгари сурилган гипотезани текшириш учун эксперт система бошқа қоидалар тўпламини ишлатиши мумкин. Энг аввало корхона нефть қувури системасидаги носозликлар қаралади. Бундай эвристик қоида фойда келтириши мумкин: АГАР фабрика нефть қувурининг 1-участкасидаги босим сув босимидан кичик бўлса, У ХОЛДА 2 ёки 3-участкаларни текшириш керак. Бундай қоидани фақат шу соҳани билувчи инсон, яъни эксперт айтиши мумкин.

Эксперт системаларнинг ишлатилиш соҳаларини қисқача келтирамиз: • тиббий диагностика ва даволаш; • кимёвий анализ ва синтез; • молекуляр биология ва ген инженерлиги; • саноатда режалаштириш ва ишлаб чиқаришни ташкил қилиш; • сигналларни қайта ишлаш; • қурилмалар носозлиги диагностикаси; • геологик разведка; • автоматлаштирилган лойихалашнинг интеллектуал системалари; • ўлчов системалари: кўриш, бошқариш, маълумотлар тахлили; • технологик жараёнларни бошқариш. Интеллектуал ва эксперт системаларнинг тузилиши ва асосий қисмлари. Юқоридаги олган билимларингиздан фойдаланган холда интеллектуал системаларининг тузилиши қандай бўлиши мумкин деб ўйлайсиз? Қандай маълумотлар интеллектуал системаларнинг самарали ишлашига ёрдам беради? Нима қилганда инсониятнинг компьютерларда сақланаётган билимларини янада фойдали равишда ишлата олишимиз мумкин? Бу муаммолар жуда хам мухим ва балки Сиз янги оригинал ечимлар таклиф қиларсиз деб ўйлаймиз. Интеллектуал ва эксперт системалар уч асосий қисмдан тузилган: фактлар ва эвристикалар ҳақидаги билимлар базаси, хулоса ва ечим машиналари, инсоннинг машина билан мулоқотини таъминловчи система. Хулоса ва ечим машинаси системанинг бир қисми бўлиб, билимлар базасидаги маълумотларга қоида ва мантиқни татбиқ этиш имконини беради. Масалан, қоидалар асосида кўрилган эксперт системаларида “АГАР-У ХОЛДА” қоидаси икки хил йўлда таҳлил қилиниши мумкин: • тўғри йўналишда ёки маълумотлар асосида, яъни муаммони ечиш учун

янги маълумотлар ёки шартлар қаралади, хамда мос хулоса ва оқибатлар текширилади. • тескари йўналишда ёки мақсад томонидан, яъни муаммони ечиш учун назарий оқибатлар ишлаб чиқилади ва унинг хақлигини аниқлайдиган шартлар текширилади. Инсоннинг машина билан мулоқотини таъминловчи система шундай бўлиши керакки, унда фақат эксперт эмас, балки янги ходимлар ҳам ишлай олсин. Бунда қулайлик яратувчи “меню”, пиктограммалар, сичқончадан фойдаланиш йўллари ишлатилади. Билимлар базаси билимларни белгилар шаклида сақлайди. Аниқрок айтганда, унга сонлар жадвали, катталиклар қиймати диапазони ва хоказолар кириши мумкин. Лекин билимлар базасининг асосини фактлар ва эвристикалар ташкил этади. Билимлар базасидаги фактлар таркибига объектларнинг баёни, уларнинг белгилари ва эксперт системасини ишлатиш соҳасига мос келувчи сонли қийматлар киради. Масалан, технологик жараёнларни бошқариш системаси учун билимлар базаси таркибига конкрет корхонанинг ёки унинг бир қисмининг баёни, алохида компонентлар характеристикалари, датчиклардан олинган қийматлар, захиралар состави ва х.к. кириши мумкин. Эвристикалар ёки қоидалар конкрет муаммони ечиш учун фактлар асосида хулоса чиқариш йўлини билдиради. Бу билимлар асосан олдинги тажрибага асосланади ва ундан экспертлар доим фойдаланишади. Лекин кўпинча у сир тутилади. Билимларни шундай жараён сифатида тавсифлаш мумкинки, бу жараёнда эксперт система яратувчилари томонидан информация “қидириб топилади ва бойитилади”. Технологик жараёнларни бошқариш системалари учун бу билимлар бундай қоидалар туркумини ўзида сақлаши мумкин: заводни ёки бирор подсистемани профилактик ремонт қилиш керак бўлса, жорий нархларга кўра қанча захира ҳажми сақлаш мумкин, ёки носозликларни диагностика қилиш қоидаси ва уларни бартараф этиш бўйича таклифлар ва х.к.

Эксперт системаларнинг лабораториялар ёки бутун фирмалар мутахассислари учун аҳамияти бир қанча аспектларда намоён бўлади: а) эксперт билимларни йиғиш, аниқлаш, кодлаштириш ва тарқатиш; б) инсон имкониятларидан юқори бўлган муаммоларни ечиш; в) бир инсон қамраб олиш мумкин бўлмаган билимлар ҳажмини талаб қилувчи муаммоларни ечиш; г) бир неча соҳалар бўйича эксперт билимлар талаб қилинадиган муаммоларни ечиш; д) коллективнинг энг нозик қадрияти - коллектив хотирани сақлаш; е) янги технологияни қўллаш ҳисобига юқори ракобатбардошликни таъминлаш. Комплекс билимлар базасини яратиш машинанинг хатосиз ишлаши ва бирнеча экспертларнинг билими синтези асосида кенг имкониятлар очади. Агар билимлар базаси бир неча соҳа информациясини бирлаштирса, бундай билимлар йиғиндиси қўшимча қийматга эга бўлади. Эксперт системаларнинг юқорида қайд этилган "коллектив хотира"ни сақлаш нуқтаи назаридан ҳам ахамияти катта. Кўп корхоналар юқори малакали мутахассисларни йўқотиш муаммосига дуч келадилар. Бунга уларнинг бошқа ишга ўтиши, ёки юқори лавозимга кўтарилиши, ёки ўлими, ёки пенсияга чиқиши сабаб бўлиши мумкин. Бирқанча фирмалар ўзларининг энг қимматли ходимлари эксперт тажрибаларини сақлаб қолиш учун эксперт системаларини қўллай бошладилар. Бу билимларни сақлаб қолиш ва ишдан кетган эксперт ўрнини янгиси билан осон тўлдириш имконини беради. Иқтисодий позициядан эса эксперт системанинг ахамияти шундаки, у фирманинг рақобатбардошлигини оширади. Бу шуни билдирадики, эксперт системани биринчи бўлиб қўллаган компания уни қўлламаганлардан албатта олдинга чиқиб олади.

Интеллектуал системалар яратишда ишлатиладиган асосий амалий программа пакетлари ва уларнинг ишлатилиши. Интеллектуал системалар яратишда ишлатиладиган асосий программа воситаларининг қисқача тавсифини келтирамиз: RuleMaster деб номланувчи универсал программа пакети эксперт системаларини қуриш ва тарқатишга мўлжалланган. Унинг хусусиятлари: 1. билимлар индуктив ўқитиш методи асосида тўпланади; 2. сунъий интеллект масалаларини программалаш махсус кўникмалар талаб қилинмайди; 3. программа пакети турли компьютерларда ҳам ишлай олади. RuleMaster пакетини яратишдан мақсад компьютер воситасини илмий- инженерлик соҳасида инсон фикрлаши каби қарор қабул қилиш жараёнида қўллашдан иборат эди. Бундай системалардан бири TOGA эксперт системаси бўлиб, у катта трансформаторлардаги носозликларни, трансформатор мойини газохроматографик таҳлил маълумотлари асосида диагностика қилади. RuleMaster пакети икки асосий қисмдан иборат: 1. Radial - қарор қабул қилиш қоидаларини ишловчи блок- структурали прцедура тили; 2. RuleMaker - фикрлар дарахтини кўришга мўлжалланган билимларни тўплаш системаси. RuleMaster пакети ёрдамида яратилган эксперт системалари Radial тилида ёзилган программадан иборат. Мос предмет соҳасида эксперт системасини қуриш учун модул структура ва модулларнинг танаси ажратилади. Структура муаммо ечимига олиб келувчи фикрлаш иерархиясини аниқлайди. Ҳар бир модул танаси эса мос фикрлашнинг кечиш усулини тўлиқ акс эттиради. Реал вақт масштабида ишлаб чиқариш жараёнларини бошқариш учун ишлатиладиган эксперт системасини кўрамиз. Бу LMI фирмасида яратилган PICON программаси бўлиб, у Лисп-машинада ишлашга мўлжалланган. Бу

система оддий турдаги тарқоқ бошқарув системасига боғланиб ишлайди. Уни лойиҳалаштирилаётганда у 20000 датчик ва назорат қурилмаларига хизмат кўрсатиши назарда тутилган. Уни яратишда LMI фирмасининг LAMBDA Лисп-машинаси қўлланилган. Интеллектуал системаларнинг молия органларида иқтисодий асосланган қарорлар қабул қилишдаги роли ва ахамияти. Интеллектуал системалар қандай қилиб молия ва банк органларида бошқарув хамда қарор қабул қилишда ёрдам бера олади? Бунинг учун нималар қилиниши лозим бўлади? Агарда коллектив хотира ва тажрибалар компьютерда мавжуд бўлса у ташкилотнинг ишига қандай таъсир кўрсатади ва бу нималарда ўз аксини топади? Хаёт тажрибангиздан фойдаланган холда ушбу муаммоли саволларга жавоб топишга уриниб кўринг ва натижаларни устозингиз билан бўлишинг. Интеллектуал системаларнинг молия органларида иқтисодий асосланган қарорлар қабул қилишдаги роли жуда каттадир. Чунки иқтисодий билимлар базасини яратиш машинанинг хатосиз ишлаши ва бир неча экспертларнинг билими синтези асосида кенг имкониятлар очади. Агар иқтисодий билимлар базаси бирнеча соҳа информациясини бирлаштирса, бундай билимлар йиғиндиси қўшимча қимматга эга бўлади. Эксперт системаларнинг юқорида қайд этилган "коллектив хотира"ни сақлаш нуқтаи назаридан ҳам ахамияти катта. Молия-банк соҳасида хам кўпинча юқори малакали мутахассисларни йўқотиш муаммосига дуч келадилар. Бунга уларнинг бошқа ишга ўтиши, ёки юқори лавозимга кўтарилиши, ёки ўлими, ёки пенсияга чиқиши сабаб бўлиши мумкин. Бир қанча фирмалар ўзларининг энг қимматли ходимлари эксперт тажрибаларини сақлаб қолиш учун эксперт системаларини қўллай бошладилар. Бу билимларни сақлаб қолиш эса ишдан кетган эксперт ўрнини янгиси билан осон тўлдириш имконини беради.

Иқтисодий позициядан эса эксперт системанинг ахамияти шундаки, у қарорларнинг иқтисодий асосланганлиги ва ишончлилик даражасини оширади. Бу шуни билдирадики, эксперт системани қўллаган молия-банк муассасаси уни қўлламаганлардан албатта олдинга чиқиб олади ва мустахкам позицияни эгаллаб олади.

Aдaбиётлар : 1. Аюпов Р.Х. Microsoft Front Page амалий дастурида ишлаш. Тошкент, ТМИ, 2005 йил. 2. У.Ю.Юлдашев, Р.Р. Боқиев, Ф.М. Зокирова. Информатика, Ғ офур §улом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, Т., 2002 3. §уломов С.С, Шерму xa медов A.Т., Бегaлов Б.A. Иқтисодий информaтикa/ Тошкент, “Ўзбекистон”: 1999 й, 528 бет. 4. Аюпов Р.Х., Исмоилов СИ., Аюпов Х.Р. Хусусий компьютерда ишлаш/ “ Microsoft Word 2000 матн муҳаррири”, Т., ТМИ, 2002 йил, 124 бет. 5. Марахимова А.Р., Рахмонқулова С. Интернет ва ундан фойдаланиш/ ТДТУ, Т.: 2001 йил, 176 бет. 6. Ғ уломов С.С, Aлимов Р.X., Xодиев Б.Р. вa бошқ a лaр. Ax борот тизимлaри вa теxнологиялaри/ Тошкент, “Шaрқ”: 2000 йил. 7. Симонович СВ. и другие. Общая Информaтикa.Учебное пособие/ М, Издaтелство “АСТПресс”: 2001 г. 8. Симонович СВ. и другие. Специальная Информaтикa.Учебное пособие/. М, Издaтелство “АСТПресс”: 2001 г. 9. У.Юлдашев, Р.Р. Боқиев, М.Э.Мамаражабов. ЕХСЕ L -97. Уқув қў лланма. Т., 2000

Похожие

Операцион системалар

Эксперт тизимлардан фойдаланиш

Эксперт тизимларнинг хусусиятлари

Эксперт тизимлар ҳақида

Сунъий интеллект. Эксперт тизимлари