Жиноят ишларини юритишда суд назоратининг ташкил топиши ва ривожланиш тарихи - Юриспруденция - Рефераты

Жиноят ишларини юритишда суд назоратининг ташкил топиши ва ривожланиш тарихи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

23.8828125 KB

Жиноят ишларини юритишда суд назоратининг ташкил топиши ва ривожланиш тарихи Режа: 1. Жиноят процессида суд назорати ҳуқуқий табиати 2. Суд назорати – жиноят процесси

Босқичма-босқич амалга оширилаётган суд-ислоҳотлари жиноят процессуал қонунчилигига янги шакл, янги мазмун ва янги иборалар ни олиб кирмоқда. Масалан, ярашув институтининг жорий этилиши, 1 апелляция тартибида иш юритишнинг татбиқ этилиши, 2 кассация ин станция судига янги мазмунни берилиши 3 ва ҳоказо. И.А.Каримовнинг Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва Сена тининг қўшма мажлисида сўзлаган маърузасидан кейин янги ибора “Дастлабки терговда суд назорати” тушунчаси барчанинг эътиборида бўлиб қолди. “Бугунги кунда жиноий ва процессуал қонунчилигимиз нинг дастлабки тергов ёки судгача бўлган жараёни устидан суд назо ратини кучайтириш билан боғлиқ айрим қоидаларни қайтадан кўриб чиқиш зарурати вужудга келди” 4 деб таъкидланиши жиноят-процес суал қонунчилигини такомиллаштириш борасида яна бир муҳим ва зифани ҳал қилиш учун имконият яратиб берди. Дастлабки терговга суд назоратини олиб киришдан кўзланган асосий мақсад “....энг авва ло инсоннинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларини, дахлсизли гини чеклаш билан алоқадор масалалар” 5 ни халқаро талабларга мос равишда ҳал қилишдан иборат. Дастлабки терговга суд назоратини олиб кириш жараёни, Пре - зидентимиз таъкидлаганларидек, ташкилий ҳуқуқий масала билан боғлиқ, уни “...пухта ва жиддий тарзда ишлаб чиқиш ҳамда суд тизи ми ва у билан бошқа ҳуқуқ-тартибот ва прокуратура органларининг ушбу ўзгартиришларни киритиш учун зарур тайёргарликка эга бўлиши тақозо этилади” 6 . Ҳақиқатан ҳам бу анча мураккаб масала. Бунинг учун нафақат процессуал қонунни такомиллаштириш, балки, суд ва прокуратура ходимларининг руҳиятини, касбий тайёргарлигини ҳам ўзгартириш лозим. Чунки, сўз санкцияни суд ваколатига ўтказиш устида кетмоқ да. Бу борада 1 ЎзР Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 2001. 9-10-сон. 2 ЎзР Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 2001. 1-2-сон. 3 Ўша ерда. 4 Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз - жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. –Т.: Ўзбекистон, 2005. –Б. 47. 5 Ўша ерда. –Б. 47. 6 Ўша ерда. –Б. 48.

ҳуқуқшунослар орасида янги фикр ва мулоҳазалар, баҳс ва мунозаралар бўлмоқда. Бу масала юзасидан асосли фикр билдириш учун унинг замини, ўзига хос хусусиятлари, қиёсий тавсифини ўрганиш зарур. Бунинг учун аввало жиноят процессининг босқичларида суд назоратининг мавжудлигини эътироф этиш лозим. Жиноят судлов ишларини юритиш бешта мустақил, лекин бир-бири билан узвий боғлиқликда ҳамда кетма-кетликда фаолият кўрса тадиган босқичлардан иборат. Буларга: 1) жиноят ишини қўзғатиш; 2) дастлабки тергов; 3) жиноят ишини судда кўриш учун тайинлаш ва суд муҳока маси; 4) ҳукм, ажрим ва қарорларнинг қонунийлиги, асослилиги ва адолатлилигини текшириш; 5) ҳукмни ижрога қаратиш киради. Бу босқичларнинг ҳар бири мустақиллиги, ўзига юклатилган ва фақат унга хос бўлган вазифаларнинг белгиланганлиги, процессуал ҳужжатларининг мавжудлиги, иштирокчиларининг тайинлиги ва ҳоказолар билан тавсифланади. Уларнинг бир-бири билан узвий боғлиқлиги ва кетма- кетлиги шундаки, бир босқич иккинчи босқичга хизмат қилади, бир босқич якунланмасдан туриб, иккинчи босқич бошланмайди, ҳар бир босқичнинг якуний ҳужжати иккинчи босқич фаолиятининг бошланишига асос бўлади. Масалан, жиноят ишини қўзғатиш қарори бўлмасдан туриб дастлабки терговни олиб бориш мумкин эмас, суд муҳокамасини ўтказмай якуний ҳужжат бўлмиш ҳукм чиқарилмайди, ҳукм устидан шикоят ёки протест тушмаса, ҳукм, ажрим ва қарорларни текшириш босқичи бошланмайди, ёки ҳукм кучга кирмаса, уни ижрога қаратишнинг имконияти йўқ. Суд назоратини дастлабки тергов босқичига жорий қилиш жи ноят процессининг бошқа босқичлари ўртасида узвий боғлиқликни вужудга келтиради, натижада назоратнинг сифати ошади, мақсадлар тизими самарали

бўлади. 7 Дастлабки терговнинг тўла, ҳар томонла ма, холисона текширилиши суд муҳокамасининг сифатига таъсир эт май қолмайди. Жиноят судлов ишларининг ҳар бир босқичи ўз олдига қўйган вазифани аниқ, ўз вақтида, чинакам, қонунда белгиланган талабларга қатъий риоя қилган ҳолда бажарса, босқичлар ўртасидаги боғлиқлик йўқолмайди ҳамда процессуал фаолиятнинг натижаси ҳамиша сифат ли бўлади. Дастлабки терговда йўл қўйилган жиддий хато ва камчи ликларни кейинчалик бартараф қилиш мушкул бўлади. Бу эса ҳукмни бекор бўлишига асос бўлиши мумкин. Дастлабки терговнинг сифа тига баҳо фақат суд муҳокамасида берилади. Жиноят ишини судда кўриш учун тайинлаш босқичи ҳам бундан мустасно эмас. Жиноят процессининг деярли барча босқичларида суд назорати элементлари мавжудлиги тўғрисидаги фикрга 8 қўшилган ҳолда ишни судга қадар юритиш босқичида бу назоратни қандай шакл ва тартиб да амалга оширилишини кўриб чиқиш зарур. Адабиётларда бу жум ланинг ўзи ҳам турлича талқин қилинган. Масалан, “ишни судга қа дар юритиш босқичида суд назорати”, 9 “дастлабки терговнинг про цессуал ҳужжатлари устидан суд назорати” 10 , “дастлабки терговнинг қонунийлиги устидан суд назорати” 11 . Суд назорати – жиноят процесси нинг деярли барча босқичлари да амалда бўладиган, фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эркин ликлари муҳофаза қилишга қаратилган, қарорлар, ҳаракат ва ҳаракат сизлик ҳамда дастлабки тергов ва суд қарорларининг (кучга кирган кирмаганлигидан қатъи назар) қонунийлиги, асослилиги ва адолатли лигини кафолатлашга хизмат қиладиган фаолият сифатида эътироф этилгандагина унинг ҳуқуқий табиати ойдинлашади. Дастлабки терговдаги суд назорати нафақат жиноят процесси иштирокчиларининг ҳуқуқ ва эркинликлари тўла таъминланишини назорат 7 Бойков А.Д. Третья власть в России. -М.: 1977. -224 б. 8 Гуськова А.П. Процессуально-правовые и организационные вопросы подготовки к судебному заседанию по УПК РФ. -Оренбург.: 2002. –Б. 14. 9 Концепция Судебной реформы в Российской Федерации. -М.: 1992. –Б. 44. 10 Лазарева В.А. Судебная власть и ее реализация в уголовном процессе. -Самара.: 1997. –Б. 52. 11 Назаров А.Д. Влияние следственных ошибок на ошибки суда. -СПб.: 2003. -205 б.

қилади, балки исботлаш процессининг қонуний ва асосли бў лишини кафолатлайди. 12 Дастлабки терговда суд назорати одил суд ловга хизмат қилади, суд ҳокимияти қарорларининг қонуний, асосли ва адолатли бўлишига замин яратади. Дастлабки терговдаги суд назоратининг асосий мақсади: 1) фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларини муҳофаза қилиш; 2) жиноят судлов фаолиятини самарали бўлишига хизмат қилиш; 3) мустақил фаолият йўналиши сифатида одил суд ловни амалга оширишга шарт-шароит яратишдан иборат. Дастлабки терговда суд назорати тарихан мутлақо янги институт эмас. У 1679 йил Англияда илк маротаба юзага келган. Россияга XIX асрнинг 60 йилларида ўтказилган суд ислоҳотида жорий қилинган, яъни 1864 йилги Жиноят судлов ишларини юритиш Уставига кири тилиб, бир неча ўн йилликлар давомида қўлланиб келинган. Совет ҳокимияти томонидан чиқарилган дастлабки декретлар асосида бу институтга барҳам берилган. Россия Федерациясида 1992 йилларда бошланган суд ислоҳоти муносабати билан турли хил концепциялар ишлаб чиқилган. Дастлаб ки терговда суд назоратини ўрнатиш тўғрисидаги концепцияга кўра, дастлабки терговда суд қуйидаги ваколатларга эга бўлиши кўрса тилган: 1) айблов билан ҳимоя ўртасидаги келишмовчиликни бартараф этиш; 2) суриштирувчи, терговчи ва прокурорнинг ҳаракатлари (ҳара катсизлиги) ва қарорлари устидан шикоятларни кўриб чиқиш, шу нингдек ҳимоячи олиш тўғрисидаги талаб, тарафлар томонидан тақ дим этилган материалларни далил деб эътироф этиш ёки уларни тўл дириш тўғрисидаги илтимосларни ҳал қилиш, айб эълон қилиш учун асослар етарли эмаслиги тўғрисидаги, қамоққа олиш, қамоқда сақлаб туриш муддатини узайтириш ёки қўшимча тергов 12 Рябинина Т.К. Стадия назначения судебного заседания в свете нового уголовно-процессуального закона: проблемы теории и практики, пути их решения. // Ж. Российский судья -2004. -7-сон. –Б. 5-10.

ҳаракатларини ўтказиш тўғрисидаги талабни рад этилганлиги тўғрисидаги шикоят ларни кўриб чиқиш ва ҳоказолар 13 . Бу концепцияни ишлаб чиққан муаллифлар суд назорати билан прокурор назорати ўртасидаги тафовутни ажрата олмаганлар 14 , дейди Н.А. Колоколов. Дастлабки терговда суд назоратини амалга ошириш нинг қонуний асос ва сабаблари бўлиши керак. Масалан, процесс иш тирокчиларининг ҳуқуқларини бузилганлиги суд назоратини ўтказиш заруриятини вужудга келтирувчи ариза, талабнома ёки шикоят. Фақат шундай ҳолда суд назорати функцияси амалда бўлиши ва суд ўз ва колатларидан фойдаланиб терговчи ва прокурорнинг процессуал ҳаракатлари қонуний, асосли эканлигини текшириши мумкин. Дастлабки терговдаги суд назоратини моҳиятини очиш учун одил судлов фаолияти билан қиёсий тавсифлаш лозим: 1) Дастлабки терговда қамоққа олишга санкция берган ёки тер гов муддатини узайтиришга розилик берган судья ишни судга тайёр лаш ёки уни мазмунан кўришда иштирок эта олмайди. 2) Дастлабки терговда юқорида қайд қилинган ваколатларни бажарган ёки унинг қарорларини юқори инстанция судида кўриб чиққан судья айнан шу ишни келгусида яна кўришга ҳақли эмас. Бизнингча, Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 76-моддасига бу масалани рад қилиш асослари сифатида киритиш лозим, яъни санкция берган судья ишни мазмунан кўришда иштирок этиши мум кин эмас. Юқорида суд назоратининг обрўйини ошириш ва зарурлигини эътироф этиш учун уни жиноят процессининг принципи даражасига кўтариш лозимлиги тўғрисида фикр билдирилган эди. Масалан, А.П.Фоков ҳам шу фикрга қўшилиб, “Жиноят судлов ишларини юри тишда суд назоратини принцип даражасига кўтариш ва суд томони дан қонун талаблари бузилган ҳар бир ҳолда уни бартараф қилиш мажбурияти мавжудлигини қайд қилиш 13 Концепция Судебной реформы в Российской Федерации. – М.: 1992. –Б. 66-67. 14 КолоколовН.А. Судебный контроль в стадии предварительного расследования важная функция судебной власти. Автореф. дисс. … канд. юрид. наук., -М.: 1998. –Б. 13.

лозим”, 15 - дейди. Лекин бу принципни бошқарув ёки маъмурий назорат маъносида тушунмаслик керак. Амалиёт ходимлари ўртасида “Суд назорати” деган жумладан чўчиш, жиноят ва жиноят процессуал қонуни либераллашиб бораёт ган бир даврда “суд назорати” тушунчасини ишлатиш ёки уни прин - цип даражасига кўтариш ўринлими деган мулоҳазалар ҳам йўқ эмас. Асосий қомусимиз бўлган Конституцияда фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш кафолатланган (Ўзбекистон Респуб ликаси Конституциясининг 43-моддаси). Суд орқали ҳимояланиш ҳуқуқининг мавжудлигини ўзи, ҳар қандай қонунга хилоф ҳаракат ёки ҳаракатсизлик, қонунсиз, асослантирилмаган, адолатсиз қарорлар суд назоратида бўлиши лозимлигидан далолатдир. Шундан келиб чиқиб айтиш жоизки, айнан суд назоратининг шу хусусияти унинг ижтимоий ва ҳуқуқий табиатини белгилайди. Суд назоратини принцип даражасига кўтаришдан асосий мақ сад: биринчидан, суд назорати жиноят процессида бутун бир тизим сифатида мавжудлигини эътироф этиш; иккинчидан, фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларини муҳофаза қилиш суд томо нидан кафолатланганлигини қайд қилиш; учинчидан, фақат қонуний, асослантирилган ва адолатли ҳукмларнинг ижроси таъминланишини таъкидлашдан иборат. Суд назоратининг зарур ёки зарур эмаслиги тўғрисида ўтказил ган сўровномада 74 % иштирокчилар (суриштирувчи, терговчи, про курор, адвокат ва судьялар) суд назоратини мустақил йўналиш сифа тида эътироф этдилар. 26% суд назоратини инкор этдилар. Хўш, дастлабки терговда суд назоратини ўрнатиш қандай амалга оширилиши ва бундан қандай натижага эришиш мумкин. Биринчи навбатда, дастлабки терговда суд назоратини ўрнатиш юзасидан қуйидаги процессуал мажбурлов чораларини қўллаш учун суднинг розилигини олиш зарур. 1) ушлаб турилган гумон қилинув чига нисбатан 15 Фоков А.П. Судебный контроль в России и перспективы. // Российский судья, 2002. -9-сон. –Б. 3.

қамоқда сақлаш тарзидаги эҳтиёт чорасини қўллаш (ЖПК 226-модда); 2) айбланувчини эҳтиёт чораси сифатида қамоққа олиш (242-модда) 3) уй қамоғида (агар у жорий қилинса); 4) қамоқда сақлаб туриш муддатини узайтиришда (245-модда); 5) айбланувчини гаров эвазига қамоққа олмаслик (249-модда); 6) лавозимдан вақтинча четлаштиришда (256-модда); 7) шахсни тиббий муассасага жойлаш тириш ва муддатини узайтиришда (266-268 модда). Иккинчидан, дастлабки терговда далил тўплаш ва текшириш мақсадида ўтказиладиган бир қатор жиддий тергов ҳаракатлари борки, бунинг учун ҳам суднинг розилигини олиш зарур бўлади: 1) шахс ни ўз розилигисиз гувоҳлантириш (145-модда); 2) мурдани эксгума ция қилиш (148-модда); 3) олиб қўйиш ёки тинтув ўтказиш (161-мод да); 4) почта-телеграф жўнатмаларини хатлаб қўйиш (166-модда); 5) телефон ва бошқа сўзлашув қурилмалари орқали олиб бориладиган сўзлашувларни эшитиб туриш (170- модда); 6) шахсни экспертиза тад қиқотидан ўтказиш (181-модда); 7) шахсдан қиёслаб текшириш учун намуналар олиш (192-модда); 8) ҳукмнинг мулкий ундиришлар тўғрисидаги қисми ижросини таъминлаш учун: мол-мулкни хатлаш (290-модда); банк ва бошқа кредит ташкилотлардаги маблағлар тўғ - рисидаги маълумотларни олишга рухсат бериш (294-модда) шулар жумласидандир. Учинчидан, жиноят процесси иштирокчилари ва ўзларининг конституциявий ҳуқуқ ва манфаатлари бузилган деб ҳисоблаган ҳар бир кимса мансабдор шахсларнинг (суриштирувчи, терговчи, прокурор) қабул қилган процессуал ҳужжатлари, ҳаракатлари (ҳаракатсиз ликлари) устидан судга шикоят қилишга ҳақли. Хуллас, юқорида қайд этилган масалаларнинг ижобий ҳал қили ниши, биринчи навбатда, жиноят процесси иштирокчиларининг конс титуциявий ҳуқуқ ва эркинликларини тўлалигича таъминлаш имко ниятини яратади, дастлабки терговга тортишувчилик принципи ни олиб киради. Иккинчидан, жиноят процессуал қонун нормалари хал қаро ҳужжатларда белгиланган

талабларга янада мослашади. Учинчи дан, суд ҳокимиятининг мавқеи мустаҳкамланади, судьяларнинг мус тақиллиги таъминланади ва обрўйи ошади. Тўртинчидан, бош мақса димиз бўлган – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакат ни модернизация ва ислоҳ этиш шартларидан бири бажарилади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Абдумажидов Г. Актуальные вопросы реализации принципа состязательности и равноправия сторон в судопроизводстве Адвокат. - 1999. –Декабр. - Б. 49-50. 2. Абдумажидов Ғ.А. Конституция ва суд мустақиллиги – адолат гарови. Давлат ва ҳуқуқ. -2002. -№4(12). –Б.31-35. 3. Абдумажидов Ғ.А. Ҳимояланиш ҳуқуқи ва тарафларнинг ўзаро тортишуви. Ишонч. -1999. -21 июль. 4. Асомутдинов А. Оценка доказательств в уголовном процессе. Ҳуқуқ, Право, Law. -2000. -№4. –Б.60.

Похожие

Жиноят судлов ишларини юритишда суд назоратининг ташкил топиши ва ривожланиши

Жиноят процессида суд назорати ўқув курсининг тушунчаси аҳамияти ва вазифалари

Жиноят процессида суд назорати функцияси ва тизими

Дастлабки терговда суд назорати ва прокурор назоратининг қиёсий тавсифи

Фуқаролик ишларини суд ва бошқа идораларга тааллуқлилиги