Фуқаролик ишларини суд ва бошқа идораларга тааллуқлилиги - Юриспруденция - Рефераты

Фуқаролик ишларини суд ва бошқа идораларга тааллуқлилиги

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

135.5 KB

Режа: 1.Тааллуқлилик тушунчаси 2.Фуқаролик ишларининг қайси органга тааллуқли бўлишлигини белгилаш асослари 3. Меҳнатга оид ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган низоларнинг тааллуқлилиги 4. Жамоа хўжалиги жамоа хўжаликлараро хўжалик низоларига оид ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган низоларнинг тааллуқлилиги 5. Никоҳ ва оилага оид ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган низоларнинг тааллуқлилиги 6. Турар жойига оид ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган низоларнинг тааллуқлилиги 7. Интелектуал мулк объектларини муҳофаза қилишдан келиб чиқадиган низоларни кўриб ҳал этиш 8. Прокурорнинг ҳуқуқий ҳужжатни ғайриқонуний деб топиши ҳақида

Тааллуқлилик тушунчаси Фуқаролик ишларининг тааллуқлилиги (подведомственность) деганимизда бундай ишларни кўриш ва ҳал қилиш вазифаси қонун билан муайян давлат органи ёки жамоат ташкилотига юклатилганлиги тушунилади. Маълумки, фуқаролик ишларини кўрувчи ва ҳал қилувчи органлар: суд, прокуратура, ҳокимликларнинг бўлимлари, касаба уюшмаси ташкилотлари, ҳакамлар суди ва фуқаролик ишларини кўриш ва ҳал қилишга ваколатли (ҳуқуқли) бўлган бошқа ташкилотлар ҳисобланадилар. Бинобарин бирон-бир фуқаролик даъво талаблари қўзғатилганида масалани ҳал қилиш бурчи (вазифаси) қайси бир давлат органига ёки жамоат ташкилотига юклатилгани, яъни бу масалани ҳал қилиш ҳуқуқи мазкур органга (ташкилотга) тегишли бўлиш-бўлмаслигини ёки бошқа органга мурожаат қилиш лозим бўлишлигини билиш керак бўлади. Судловлик (подсудность) тушунчаси икки маънода англашилади. Судловлик биринчидан, айрим фуқаролик ишларининг кўрилиши ва ҳал қилиниши суд органларига тааллуқли (тегишли) бўлишлигини билдиради: иккинчидан, судловлик ягона суд тизимига кирадиган судларнинг (туман, шаҳар, вилоят, республика судларининг) қайси бири муайян фуқаролик ишини кўриш ва ҳал қилишга ваколатли (ҳуқуқли) бўлишини билдиради (кейинги маънодаги тушунча тўғрисида шу китобнинг 14 ва 22-бобларида гапирилади). Давлат ҳокимияти органи бўлиб кўрилган суд қонун билан ўзига тааллуқли қилинган фуқаролик ишларинигина кўриш ва ҳал қилишга ҳақли бўлади. Бинобарин судга тааллуқлилик тушунчаси муайян суд органининг ваколатига кирадиган ишларнигина ўз доирасига олади. Бундай кўриладиган ва ҳал қилинадиган ишларнинг доираси-суд органларининг ваколатидан ажратади. Фуқаролик ишларининг қандай туркумлари судга доир бўлишлиги ва қайси бири бошқа органларга (хўжалик суди, прокуратурага, маъмурий органларга,

ҳакамлар судларига ҳамда касабалар уюшмасига ва ҳоказо) тааллуқли бўлишлигини қонун белгилайди.1 Аксарият фуқаролик ишларининг кўрилиши ва ҳал этилиши қонунчилик билан (Ўзбекистон Республикаси «Суд тўғрисида»ги қонун ва ФПК билан суд органларига тааллуқли бўлишлиги белгиланган. Тааллуқлилик ва судловликнинг белгиланишида биринчи инстанция судлари бўлиб киритилган судларнинг ҳуқуқий доиралари назарда тутилади. Ҳозирда қандай фуқаролик ишларининг судларга тааллуқли бўлишлиги ФПКнинг тубанда кўрсатилган моддалари билан белгиланади. ФПКнинг 31-моддасига мувофиқ судларга тааллуқли ишлар бўлиши учун: 1. тарафлардан ҳеч бўлмаганда биттаси фуқаро бўлган низоларга доир ишлар, қонунда бундай низоларни ҳал қилиш хўжалик суди ёки бошқа органларга топширилган ҳоллар бундан мустасно; 2. ушбу кодекснинг 279-моддасида санаб ўтилган алоҳида тартибда кўриладиган ишлар; 3. қонун билан судларнинг ваколатига берилган бошқа ишлар. Бундай ишларга: 1) фуқаролик, оила, меҳнат, уй-жой ҳуқуқий муносабатларидан келиб чиқадиган низоларга оид ишлар давлат органлари ва бошқа органлар, шунингдек мансабдор шахсларнинг хатти-ҳаракат (қарор)лари устидан берилган шикоят ва аризалар тўғрисидаги ишлар (ушбу кодекснинг 26-29 боблари); 2) бир томондан давлат ташкилотлари иккинчи томонидан темир йўл ва ҳаво транспорти органлари ўртасида тегишли халқаро шартномалар асосида тузиладиган тўғри халқаро темир йўл ва ҳаво йўлларида юк ташиш шартномаларидан келиб чиқадиган низоларга оид ишлар;

3) чет эл фуқаролари, фуқаролиги бўлмаган шахслар ёки чет эл фуқаролари ва ташкилотлари иштирок этаётган ишлар ва бошқалар. қонунда бошқа баъзи ишларнинг ҳам судларни ваколатига киритилганлиги кўрсатилган. Жумладан, судларга фуқаролик ишларининг тааллуқлилиги тўғрисидаги умумий қоидада (ФПКнинг 32-моддасида) бир-бири билан боғлиқ бўлиб, баъзилари судга, баъзилари эса хўжалик судларига тааллуқли бўлган бир қанча талабни бирлаштирганда бу талабларнинг ҳаммаси судда кўрилиши кераклиги кўрсатилган. қонунда ёки бошқа ҳуқуқий ҳужжатларда фуқаролик ишларининг судга тааллуқлилиги кўрсатилган бўлиши мумкин, масалан, шаън ва қадр- қимматни пастга урувчи маълумотларни рад этиш ҳақидаги талаблар, маълумотлар қандай шакл ва услубда тарқатилганлигидан қатъий назар судга тааллуқлилиги белгиланган.1 қонунда ёки халқаро битимларда кўзда тутилган ҳолларда фуқаролик ҳуқуқий муносабатларидан келиб чиққан низоларни ҳал қилиш тарафларнинг ўзаро келишувлари бўйича ҳакамлар судига топширилиши мумкин. Фуқаролар ўртасида келиб чиққан баъзи низоларнинг ҳакамлар (ҳолислар) суди томонидан кўрилиши тартиби ҳакамлар суди тўғрисидаги Низомда белгиланган. Фуқаролик ишларининг қайси органга тааллуқли бўлишлигини белгилаш асослари Фуқаролик ишларининг суд, хўжалик суди ва маъмурий идораларга тааллуқли бўлишлиги-фуқаролик ҳуқуқий низони вужудга келтирган ҳуқуқий муносабатларга ва низолашувчи шахсларнинг таркибига қараб белгиланади.

Агар низо фуқаролик, оила, меҳнат ёки уй-жойга оид ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиққан бўлса ва низолашувчи тарафлардан бири фуқаро ёки ташкилот бўлса, ишнинг кўрилиши ва ҳал қилиниши судларга тааллуқли бўлади. Суд амалиётида баъзи ҳолларда судлар ўзларига тааллуқли ишларни иш юритишига қабул қилмай даъво аризаларини рад этиш ёки аксинча тегишли бўлмаган ишларни қабул қилишдек мисоллар учрайди. Масалан, суд касаба уюшмаси комететига нисбатан назорат ва инстанцияси эмаслиги, уни қарорларига юридик баҳо бера олмаслиги, уларни ўзгартира олмаслиги ёки бекор қила олмаслиги тўғрисида ҳамда касаба уюшмаси қумитасининг қарорлари тўғрисидаги низолар судларга тааллуқли эмаслиги тўғрисида тушунтириш берилган.1 Агар низо ташкилотлар, қолхозлар, қолхозлараро ташкилотлар ўртасидаги ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиққан бўлса, низо қоида бўйича хўжалик судларига тааллуқли бўлади. Агар низо давлат ҳуқуқи, маъмурий, молия ёки ер ҳуқуқи меъёрлар билан тартибга солинадиган маъмурий ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиққан бўлса, бундай низода қатнашувчилар таркибидан қатъий назар, иш тегишли маъмурий идоралар томонидан ҳал қилинади. қонун юқорида келтирилган умумий қоидалардан икки турдаги истеснони белгилайди. Бир томондан, фуқаролик ҳуқуқий характердаги баъзи низолар суд ва хўжалик судларига тааллуқлиги бўлмасдан маъмурий органлар ваколатига берилган. Масалан, турар жойни ўзбошимчалик билан эгалланган фуқарони кўчириш тўғрисидаги фуқаролик иши маъмурий тартибда (судда кўрилмасдан) прокуратура органида ҳал қилинади. қолхоз билан махсулот олувчи ташкилот ўртасидаги низо хўжалик судида ҳал бўлиши кўрсатилган ва ҳоказо. Иккинчи томондан, фуқаролик ҳуқуқий характерда бўлмаган баъзи ишлар, масалан, сайловчилар рўйхатида нотўғри маълумотлар бўлиши тўғрисида тушган шикоятлар, фуқароларнинг мулклари ҳисобидан ҳақ ундириш

тўғрисидаги ишлар, айрим юридик фактларни белгилаш тўғрисидаги ишлар ва шу каби бошқа баъзи ишлар аксинча, судларга тааллуқли эканлиги қонун томонидан белгиланган. Судларга тааллуқли бўлган ишларнинг баъзи туркумлари муайян шартлар бўлгандагина, чунончи: низолар судга қадарли бирон-бир ташкилотда кўрилиши тўғрисида қонун билан белгиланган тартибга риоя қилганидагина судда ҳал қилиниши учун қабул қилиниши мумкин. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 1992 йил 19 июндаги «Суд амалиётида фуқаролар ва ташкилотларнинг шаън ва қадр қимматини ҳимоя қилиш ҳақидаги қонунларни қўллаш тўғрисида»ги қарорнинг 2-бандида «Судлар шаън ва қадр-қимматни ҳимоя қилиш ҳақидаги аризаларини иш юритишга қабул қилишга қадарли низони судсиз кўриш тартибига риоя қилишлари лозимлиги кўрсатилган. Агар фуқаро ёки ташкилот ишни дастлаб судсиз ҳал қилиш юзасидан белгиланган тартибга риоя қилмаслик, аризани қабул қилишни рад этишга, борди-ю иш фуқаролик иш юритишига қабул қилинган бўлса, уни кўрмасдан қолдиришга асос бўлиши мумкин.1 Ёки темир йўл транспорти билан юк ташишдан келиб чиққан даъволар бўйича фуқаролик ишлари, фақат даъвогар талаб қилиш (претензион) тартибга риоя қилган ҳолдагина, яъни агар даъвогар агар жавобгарга ўз талаби билан бевосита мурожаат қилгани ҳолдагина, суд томонидан кўриш учун қабул қилиниши мумкин. Ёки меҳнат ҳуқуқий муносабатларидан келиб чиқадиган ишларда асоссиз ҳукм қилинганлиги ёки мансабдан четлаштирилганлиги, асоссиз жиноий жавобгарликка тортилганлиги муносабати билан фуқарони олдинги ишини (мансабини) бериш ҳақидаги талабини фуқаро ҳукм қилинганига ёки жиноий жавобгарликка тортилганига қадарли ишлаган корхона, муассаса, ташкилот маъмурияти бир ой муддат ичида дастлаб, судсиз ҳал қилиши лозим. Суд аризани иш юритишига, иш берувчи иш беришни рад этганидан ёки бу талабни бир ой муддатда қаноатлантирмаганидан сўнг қабул қилиши ҳақида Олий суднинг Пленум қарорида кўрсатилган.1 Фуқаролик ишларини баъзи

туркумлари учун қонун альтернатив (ё у, ёки бу турдаги) тааллуқлиликни назарда тутади. Бундай ҳолларда манфаатдор шахс бузилган ҳуқуқининг ёки низоли ҳуқуқининг ҳимоя қилинишини илтимос қилиб, ўз ихтиёри бўйича ё судга ёки қонунда кўрсатилган бошқа органга мурожаат қилиши мумкин. Масалан, фуқаролар ўртасидаги мулкий низолар судларга тааллуқли ёки шартномада кўрсатилган идорага тегишли бўлиши мумкин. Баъзи меҳнат низолари учун ҳам қонун билан альтернатив тааллуқлилик белгиланган. Чунончи: ходимнинг касаба уюшмасининг розилигидан ташқари нотўғри бўшатилиши тўғрисидаги низо ё бевосита судда ёки меҳнат низоларини кўриш комиссиясида кўрилиши мумкин.2 Хуллас, фуқаролик ишларини судда айрим туркумларини кўриб ҳал этишда уларни қайси органга тааллуқли бўлишлигини билиш учун ҳуқуқ тўғрисидаги низонинг қандай ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиққанлигини билиш талаб этилади. Меҳнатга оид ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган низоларнинг тааллуқлилиги Меҳнат ҳуқуқий муносабатларидан келиб чиқадиган ишларни кўриб ҳал этиш, Меҳнат ва Фуқаролик процессуал кодекслари билан тартибга солинади. Меҳнатни ташкил қилиш ҳамда меҳнат шароитлари билан боғлиқ бўлган масалалар иш берувчининг мажбуриятига киради. Шунга асосан барча корхоналарда хавфсизлик ва гигиена талабларига жавоб берадиган меҳнат шароитларининг яратилиши лозимлиги ва бу ишларга иш берувчининг масъуллиги Меҳнат кодексининг 211-моддасида ўз ифодасини топган. Меҳнат низоларини мазмуни бўйича икки туркумга: биринчидан, меҳнат шартларини белгилаш ёки ўзгартириш тўғрисида келиб чиқадиган низоларга ва иккинчидан, қонун шартнома ёки ички меҳнат қоидалари билан

белгиланган меҳнат шартларини қўлланиш билан боғлиқ низоларга бўлинади. Меҳнат шартномаларини белгилаш ёки ўзгартириш тўғрисидаги низолар судларга тааллуқли бўлмайди. Бундай низолар бевосита касаба уюшмаси, иш берувчининг ва тегишли органи ёки ходимларнинг бошқа вакиллик органи томонидан ҳал этилади (Меҳнат кодексининг 280-моддаси). Меҳнат шартлари ҳақидаги низолар ходимнинг танлаши бўйича тубандагича тартибда: меҳнат низоларини кўриш комиссиялари томонидан ёки судлар томонидан кўрилади. Меҳнат низоларини кўриш комиссияси корхоналарда, муассасаларда, ташкилотларда, ходимлар билан иш берувчи ўртасида юз берадиган меҳнат низоларини кўриб чиқувчи орган бўлиб ҳисобланади. Судларда кўриладиган меҳнат низолари аксарият ҳолларда якка меҳнат низоларидир. Якка меҳнат низолари деганда иш берувчи ва ходим ўртасидаги қонунлар ва бошқа маъмурий ҳужжатларни, меҳнат шартномасида назарда тутилган меҳнат шартларини қўлланиши юзасидан келиб чиқадиган келишмовчиликлар тушунилади. Бундай ишларда ходимнинг манфаатини ифода этувчи тараф бўлиб, ходимларнинг вакиллик органи иштирок этади. Якка меҳнат низолари юқорида айтиб ўтилганидек, меҳнат низолари комиссияларида ҳамда туман (шаҳар) судлари томонидан ҳал этилади. Амалдаги бу ҳуқуқий меъёрнинг афзалликларидан бири шундаки, ходим меҳнат низосини ҳал қилиш учун ўз хоҳишига кўра, меҳнат низолари комиссиясига ёки бевосита судга мурожаат этишлигидир. Демак, бу қоидага кўра ходим биринчи босқич сифатида меҳнат низоли комиссиясига мурожаат этмасдан, тўғридан-тўғри судга даъво ариза билан мурожаат қилишга ҳақлидир. Ходимга бундай ҳолларда танлаш бўйича, яъни (альтернатив) тааллуқлилик тўғрисидаги қоидалар тадбиқ этилиши мумкин.

Судга қадар меҳнат низолари меҳнат низоли комиссиясида кўрилади. Бу қонунга кўра, башарти ходим келишмовчиликни мустақил равишда ёки касаба уюшмаси қумитаси ёхуд ходимларнинг бошқа вакиллик органи иштирокида иш берувчи билан бевосита олиб борган музокараларида ҳал эта олмаган бўлса, меҳнат низоси меҳнат низолари комиссиясида кўриб чиқилиши лозим бўлади. қонунда меҳнат низолари комиссияси меҳнат низосини ариза берилган кундан эътиборан 10 кун муддат ичида кўриб чиқиши лозим.низо ариза берган ходимнинг иштирокида кўрилади. Ходимнинг иштирокисиз низони кўриб чиқишга унинг ёзма аризаси бўлган тақдирдагина йўл қўйилиши мумкин. Ходим, касаба уюшмаси қумитаси ёки ходимларнинг бошқа вакиллик органи меҳнат низоси кўриб чиқилишида иштирок этиш учун адвокат таклиф қилиш ҳуқуқига эга бўлишлиги инсон ҳуқуқларини ҳар томонлама ҳимоя қилишга қаратилган тадбирлардандир. Меҳнат низолари комиссияси мажлисига гувоҳларни чақиртириш, мутахассисларни таклиф қилиш, иш берувчидан зарур ҳисоб-китоблар ва ҳужжатлар тақдим этишни талаб қилиш ҳуқуқи бўлиши ҳам ходимнинг меҳнат ишини қонуний ва асосли ҳал этишга кўмаклашади. Меҳнат низолари комиссияларининг қарори иш берувчи ва касаба уюшмаси қумитаси ёхуд ходимлар бошқа вакиллик органининг вакиллари ўртасидаги келишувига биноан қабул қилинади. Меҳнат низолари комиссиясининг қарори бу қарор устидан шикоят қилиш учун белгиланган 10 кунлик муддат ўтганидан кейин уч кун ичида иш берувчи томонидан бажарилиши керак. Башарти иш берувчи белгиланган муддат ичида комиссия қарорини бажармаса, меҳнат низолари комиссияси томонидан ходимга ижро варақаси кучига эга бўлган гувоҳнома берилади.

Агар ходим ёки иш берувчи белгиланган муддат ичида туман (шаҳар) судига меҳнат низосини ҳал этиш тўғрисидаги ариза билан мурожаат этса, гувоҳнома берилмайди. Меҳнат низолари комиссияси берган гувоҳнома асосида уни олган манфаатдор шахс уч ойдан кечиктирилмай туман (шаҳар) судига тақдим этади. Суд ижрочиси эса, меҳнат низолари комиссиясининг қарорини мажбурий тарзда ижро этишга киришади. Агар ходим белгиланган уч ойлик муддатни узрли сабабларга кўра ўтказиб юборган тақдирда, гувоҳномани берган меҳнат низолари комиссияси муддатни тиклашга ҳақли. Башарти меҳнат низолари комиссияси ўн кунлик муддат ичида меҳнат низосини кўриб чиқмаса ёки ҳал этмаса, манфаатдор ходим ушбу низони кўриш учун туман (шаҳар) судига мурожаат этиши мумкин. Меҳнат низолари комиссиясининг қарори устидан манфаатдор ходим ёки иш берувчи комиссия қарорининг нусхаси топширилган кундан эътиборан ўн кунлик муддат ичида туман (шаҳар) судига шикоят қила олади. Муддатни ўтказиб юборишлиги эса, аризани қабул қилишни рад этиш учун асос бўла олмайди. Суд бу муддатни узрли сабабларга биноан ўтказиб юборилган деб эътироф этган ҳолда, ўтказиб юборилган бу муддатни тиклашни ва низони моҳияти бўйича кўриб чиқиши мумкин. Амалдаги қонунларга асосан меҳнат низосини кўриш ҳақидаги ариза билан судга мурожаат қилиш ҳуқуқига қуйидагилар ҳақлидирлар: 1. ходим, касаба уюшмаси ёки ходимларнинг бошқа вакиллик органи; 2. меҳнатнинг ҳуқуқ бўйича инспектори; 3. иш берувчи, меҳнат низолари комиссиясининг қарорига рози бўлмаган тақдирда, шунингдек унга ходим томонидан етказилган зарарни қоплаш ҳақидаги низолар бўйича; 4. прокурор.

Фуқаролик процессуал ҳуқуқидаги судловлик қоидасига амал қилган ҳолда меҳнат низоларини қуйидаги ҳолларда бевосита туман (шаҳар) судларида кўриб чиқиши белгиланган: 1. агар ходимнинг иш жойидан меҳнат низолари комиссияси тузилмаган бўлса; 2. меҳнат шартномасини бекор қилиш асосларидан қатъий назар ишга тиклаш тўғрисида, меҳнат шартномасини бекор қилиш вақти ва асослари таърифини ўзгартириш тўғрисида, мажбурий прогул ёки кам ҳақ тўланадиган ишни бажарган вақт учун ҳақ тўлашга доир бўлса; 3. ходим томонидан иш берувчига етказилган зарарнинг тўланиши ҳақида бўлса; 4. меҳнат вазифаларини бажараётганда ходимнинг соғлиғига шикаст етказилгани оқибатидаги зарарни (шу жумладан маънавий зарарни) ёки унинг мол-мулкига етказилган зарарни иш берувчи томонидан тўланиши ҳақида бўлса; 5. қонунда назарда тутилган ҳолларда ишга қабул қилиш рад этилганлиги ҳақида бўлса; 6. иш берувчи ва касаба уюшмаси қумитаси ёки ходимларнинг бошқа вакиллик органлари билан олдиндан келишиб ҳал этилган масалалар юзасидан келиб чиққан бўлса. Булардан ташқари санаб ўтилган меҳнат низоларидан бошқа низолар ҳам ходимнинг хоҳишига кўра бевосита туман (шаҳар) судларида кўрилиши мумкин. Амалдаги Меҳнат кодексига асосан меҳнат низоси меҳнат низолари комиссияларида кўрилмаган деган важ билан ходимнинг аризасини кўриб чиқишни рад этиш мумкин эмаслиги қайд қилинган. Меҳнат низолари бўйича ходим ва бошқа манфаатдор шахслар судда ёки меҳнат низолари комиссиясига мурожаат этиш учун муддатларга риоя этишлари зарур, масалан, ишга тиклаш низолари бўйича-ходимга у билан меҳнат шартномаси

бекор қилинганлиги ҳақидаги буйруқнинг нусхаси берилган кундан бошлаб бир ой; ходим томонидан иш берувчига етказилган моддий зарарни тўлаш ҳақидаги низолар бўйича-зарар етказилганлиги иш берувчига маълум бўлган кундан бошлаб бир йил; бошқа меҳнат низолари бўйича-ходим ўз ҳуқуқи бузилганлигини билган ёки билиши лозим бўлгандан бошлаб уч ой муддат ичида мурожаат этишлари керак. қонунда ходимнинг соғлиғига етказилган зарарни қоплашга доир низолар бўйича судга муражаат қилиш учун муддат белгиланмаганлиги меҳнат қонунларини Конституция асосида инсон жамият-давлат манфаатларини ҳимоя қилишда фуқаролар ҳақ ҳуқуқларини биринчи ўринга қўйилганлигини кўрсатади. Жамоа хўжалиги жамоа хўжаликлараро хўжалик низоларига оид ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган низоларнинг тааллуқлилиги Жамоа хўжаликларида меҳнатни ташкил этиш муносабати билан вужудга келадиган (таъриф ставкаларини, мансаб маошларини ҳайвонлар ва паррандаларни боқишда ишлаб чиқариш нормаларини белгилаш, шунингдек меҳнат кунига берилиши лозим бўлган озиқ-овқат махсулотлари ва пулларининг миқдорини белгилаш тўғрисидаги) низолар судга тааллуқли эмас. Бундай низолар жамоа хўжалик аъзоларининг умумий мажлиси (вакиллари мажлиси) компентенциясига тааллуқли бўлгани учун судларда кўрилмайди. Жамоа аъзоларини жамоа аъзолигидан чиқариш ва жамоа Уставига мувофиқ жамоа хонадонининг фойдаланиши учун берилган ер майдонини ажратиш ёки миқдорини ўзгартириш билан боғлиқ низолар ҳам судга тааллуқли эмас.

Судга жамоа хўжалиги ҳуқуқи муносабатларига оид тубандагича низолар тааллуқли: хўжаликдан чиқиш муносабати билан ҳисоб-китоб тўғрисидаги низолар (бундай ишлар юзасидан жамоа хўжалик бошқарувининг қарори бўлганидагина судда кўрилади); жамоа хўжалик низоларига уларнинг бажарган ишлари учун асосий ва қўшимча меҳнат ҳақи чиқарилмаган бўлса ёки тўла миқдорда чиқарилмаган бўлса ёхуд мазкур жамоа хўжалигида белгиланган муддатларда берилмаган бўлса, бундай меҳнат ҳақларини тўлаш тўғрисидаги низолар судга тааллуқлидир. Жамоа билан жамоалараро ташкилотлар ўртасидаги жамоа билан жамоа аъзолари ёки жамоа хўжаликнинг бошқа ходимлари ўртасидаги барча бошқа мулкий низолар, чунончи: жамоа аъзосига жамоа хўжалигида ишлаши давомида етказилган шикаст туфайли кўрилган зарарни тўлаш тўғрисидаги, шунингдек жамоа хўжалигининг мулкига етказилган зарарни тўлаш тўғрисидаги ишлар ҳам судга тааллуқлидир. Бу тўғрида тегишли тушунтиришлар Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг чиқарган «Жамоа хўжалиги иштирок этган низоларни ҳал қилишда қонунчиликнинг судлар томонидан тадбиқ этилиши тўғрисида»ги қарорида берилган. Жамоа хўжалиги, жамоа хўжаликлараро, давлат корхонаси, ташкилоти ёки уларнинг бирлашмаси билан бўлган ҳамма мулкий низолари судда ҳал қилинади. Жамоа хўжалик аъзолари томонидан етказилган зарарни жамоа хўжалиги фойдасига ундириш тўғрисидаги ишлар, аввало мазкур жамоа хўжалигининг Уставида кўрсатилган тартибда унинг органи томонидан, яъни жамоа хўжалиги аъзоларининг умумий мажлиси ёки жамоа хўжалиги аъзолари томонидан сайланган вакиллар мажлиси, бригада мажлиси ёхуд жамоа хўжалиги бошқаруви томонидан кўрилган бўлиши керак. Аммо бу қоида прокурор томонидан қўзғатилган даъволарга, шунингдек жиноят қилиш йўли

билан етказилган зарарни ундириш, дебеторлик қарзларини ундириш тўғрисидаги даъволарга жорий этилмайди. Жамоа хўжаликларда экинларни пайхон қилиш туфайли етказилган зарарни ундириш тўғрисидаги низоларни қайси органга тааллуқли бўлишлиги Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 1995 йилда чиқарган «Жамоа хўжалиги экинларини пайхон қилганлик учун жавобгарлик тўғрисида»ги Фармони билан белгиланади. Никоҳ ва оилага оид ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган низоларнинг тааллуқлилиги Ўзбекистоннинг Оила кодекси1 никоҳ ва оилага оид ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган низоларни ҳал қилиш тартибини белгилайди. Баъзи ҳолларда қонун бундай низоларни ҳал қилишни судлар ихтиёрига қўйса, айрим ҳолларда, судсиз маъмурий органлар томонидан ҳал қилинади. Амалдаги қонунлар бўйича судлар томонидан кўриладиган ва ҳал қилинадиган никоҳ ва оилага оид низолар асосан тубандагича: никоҳнинг тугатилиши эр (хотиннинг вафоти ёки суд уни вафот этган деб эълон қилиши оқибатида, никоҳ эр (хотиндан бирини ёки ҳар иккаласини ажралиш йўли билан ва шу билан боғлиқ бўлган низолар, масалан, болалар тўғрисидаги, мулк тўғрисидаги ва бошқа баъзи низолар (Оила кодексининг 37-моддаси); вояга етмаган болалари бўлмаган эр ва хотин ажралишига ўзаро рози бўлсалар, никоҳдан фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзиш идораларида ажратиладилар. Аммо эр ва хотин ўртасида мухтож бўлган, меҳнатга лаёқатсиз эр ёки хотинга таъминот тўлаш ҳақида ёки уларнинг биргаликдаги умумий мулкини бўлиш ҳақида низо бўлса, эр-хотин ёхуд улардан бири никоҳдан ажратиш ҳақида даъво билан судга мурожаат қилишга ҳақли бўлади (Ўзбекистон Республикаси Оила кодексининг 42-моддаси).

Белгиланган тартибда бедарак йўқолган, руҳий касаллиги сабаби муомалага лаёқатсиз деб топилган ва уч йилдан кам бўлмаган муддатга озодликдан маҳрум қилинган шахслар билан никоҳдан ажралиш ваколати фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзиш органига берилган. Аммо бундай ҳолларда ҳам, агар болалар ҳақида, биргаликдаги умумий мулкни бўлиш ҳақида ёхуд мухтож бўлган, меҳнатга лаёқатсиз эр ёки хотиннинг таъминоти учун маблағ тўлаш тўғрисида низо бўлса, никоҳдан суд орқали ажратилади; никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги даъволар (Оила кодексининг 49-56-моддалари); оталикни белгилаш тўғрисидаги низолар (Оида кодексининг 62-моддаси); ота-оналар ва болаларнинг, қариндошлар ҳамда бошқа шахсларнинг ҳуқуқ ва бурчларидан келиб чиқадиган даъволар, чунончи: ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум этиш, ота-оналик ҳуқуқларини тиклаш, алиментлар ундириш, бировларнинг болаларини қонунсиз ушлаб турган шахслардан талаб қилиб олиш тўғрисидаги даъволар (Оила кодексининг 79-82, 96-107-моддалари); фарзандликка олишни ҳақиқий эмас деб топиш ва бекор қилиш тўғрисидаги даъволар, шунингдек фарзандликка олиш бекор қилинганидан кейин боланинг таъминоти учун маблағ ундириш ҳақидаги низолар (Оила кодексининг 20-боб 151-172-моддалари); фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд қилиш идораларида қайд қилинган туғилиш, никоҳ, ўлиш тўғрисидаги ва бошқа ёзувларни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги даъволар (Оила кодексининг 13, 233- моддалари); ҳақиқий никоҳ муносабатларида бўлганлик фактини белгилаш тўғрисидаги ишлар, агар ҳақиқий никоҳ Ўзбекистон Республикаси Олий Совети Президиумининг 1994 йил 8 июль Фармони чиққанга қадар вужудга келиб, эр ва хотиннинг бири вафот этганга қадар давом этган бўлса;

фуқароларнинг бири билан туғишганлик муносабатларида бўлишлари ёки бўлганликлари фактини ва шахснинг биров қарамоғида бўлганлиги фактини белгилаш тўғрисидаги ишлар; фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд қилиш идораларида қайд қилиниши лозим бўлган фактларни, чунончи: фуқаролик туғилиши, фарзандликка олиниши, никоҳга кириш, ажралиш ва ўлими тўғрисидаги фактларни белгилаш тўғрисидаги ишлар ҳам судларга тааллуқли бўлади. Турар жойига оид ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган низоларнинг тааллуқлилиги Турар жойга оид ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган ҳамма низолар фуқаролик ҳуқуқий низолар бўлиб, асосан судларга тааллуқлидир. Истесно сифатида Уй-жой кодексининг 104-113-моддаларида кўрсатилган ҳолларда, яъни турар жойлар ўзбошимчалик билан эгалланган ҳолларда уйнинг емирилиши хавфи бўлган ҳоллар бундай уйлар яшовчиларни, хизмат билан боғлиқ бўлган турар жойлардан, ётоқхоналардан ва меҳмонхоналардан кўчириш тўғрисидаги ишлар судларга тааллуқли бўлмасдан, маъмурий органларга, яъни прокуратура органларига тааллуқли бўлади (Уй-жой кодексининг 119-123-моддалари). қоида бўйича маъмурий тартибда кўчириш учун прокурорнинг санкцияси (қарори) талаб қилинади. Прокурор маъмурий тартибда кўчириш тўғрисида санкция бермаган тақдирда манфаатдор ташкилотлар, муассасалар, корхоналар турар жойда яшовчиларни кўчириш тўғрисида судга мурожаат қила олмайдилар. Фуқаролик кодексининг 615-моддасига асосан тарафларнинг келишуви билан уй-жойни ижарага бериш шартномаси бекор қилиниши қонунда ўз ифодасини топган. Бу қоидага кўра турар жойларни фойдаланиш учун бериш тўғрисидаги баъзи даъволарни, чунончи: фуқаролик ҳуқуқий мажбуриятларига асосланган талаблар тўғрисида, масалан, аввал эгаллаган

турар жойнинг капитал ремонтдан сўнг қайтариб берилиши, уй-жойнинг бузилиши муносабати билан квартира берилиши ва шу каби бошқа ҳолларда қўзғатилган даъволарни судлар кўришга ҳақли бўладилар. қонун билан белгиланган тартибни бузиб, турар жойни эгаллаш тўғрисидаги низолар ҳам судларга тааллуқли бўлиб, суд берилган ордерни ҳақиқий эмас деб топиши мумкин (Уй-жой кодексининг 54-моддаси). Давлат уй-жой фондидаги турар жойни хусусийлаштиришни амалга оширишда фуқаро ва мулкдорларнинг ҳуқуқини ҳимоя қилиш муносабати билан вужудга келувчи низоларни судларга тааллуқли бўлиши Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 1997 йил 2 майдаги «Хусусийлаштирилган турар жойларга эгалик қилиш, улардан фойдаланиш ва уларни тасарруф қилиш билан боғлиқ ишлар бўйича суд амалиёти ҳақидаги қарорида кўрсатилган.1 Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми «Иморатларга бўлган шахсий мулк ҳуқуқи ҳақидаги ишлар бўйича суд практикаси-тўғрисида» чиқарилган қарорида ўзбошимчалик билан кўрилган иморатларга нисбатан эгалик ҳуқуқини белгилаш тўғрисидаги даъволарнинг судларга тааллуқлилиги бўлмаслиги тушунтирилади. Фуқаролар билан турар жой кўриш кооперативлари ўртасидаги низолар тўғрисида Республика Олий суди Пленуми томонидан берилган тушунтиришга кўра, турар жой кўриш кооператив аъзоларининг умумий мажлиси (вакиллар мажлиси) ҳал қилинадиган масалалар бўйича судларга тааллуқли бўлмайди. Масалан, кооператив аъзолари ўртасида турар жойларни тақсимлаш, кооперативга кириш ва пай бадалларининг миқдорини белгилаш, кооператив аъзолигига қабул қилиш тўғрисидаги ишлар судга тааллуқли бўлмайди. Кооператив аъзолари умумий мажлиснинг қарорига биноан берилган турар жойни фойдаланиш учун олиш ҳуқуқи бузилгани ҳолда, кооператив аъзоларининг бу тўғрисидаги даъволари судларга тааллуқли бўлади (Уй-жой кодексининг 131-моддаси).

Турар жой кўриш кооперативи билан кооператив аъзолари ўртасидаги кооператив аъзолари билан уларнинг оила аъзолари ўртасидаги фуқаролик ҳуқуқий муносабатларидан келиб чиқадиган бошқа низолар ҳам, масалан, жойни айирбошлаш, кооператив аъзолигидан чиқариш тўғрисидаги ва шу каби бошқа баъзи низолар судларга тааллуқли бўлади. Агар кооператив аъзоларининг умумий мажлиси турар жойни айирбошловчи шахсни кооператив аъзолигига қабул қилишга рози бўлса-ю, ҳокимият айирбошлаш учун руҳсат бермаса, бундай ҳолда ҳам кооператив аъзосининг эгаллаб турган турар жойини бошқа турар жойга айирбошлаш тўғрисидаги низо судларга тааллуқли бўлади. Турар жой кўриш кооперативи аъзолигидан чиқариш билан боғлиқ бўлган низоларнинг турлари суд органлари томонидан ҳал қилинади (Ўзбекистон Республикаси Уй-жой кодексининг 133-моддаси). Интелектуал мулк объектларини муҳофаза қилишдан келиб чиқадиган низоларни кўриб ҳал этиш Интелектуал, яъни ақлий меҳнат мулк объектлари қонунда кўрсатилган ҳолларда турли усуллар билан ҳимоя қилинади, бу ҳақда ФКнинг 1032- моддасида кўрсатилган. Бу қоидага асосан интелектуал мулк объектларини ҳуқуқий муҳофаза қилиш уларнинг яратилганлиги туфайли қонунларда назарда тутилган ҳолларда ва тартибда ваколат берилган давлат органи томонидан ҳуқуқий муҳофаза берилиши натижасида юзага келади. Интелектуал мулк объектлари қаторига фан, адабиёт ва санъат асарлари, ихтиролар, фойдали моделлар, саноат намуналари, селекция ютуклари ва ҳоказолар киради (ФКнинг 1031-моддаси).

Интелектуал объектларга нисбатан бўлган ҳуқуқ қайси шаклда бўлишдан қатъий назар бузилган тақдирда манфаатдор тараф ўз ҳуқуқини тиклашга ҳақли, масалан, шу мулкка нисбатан мутлоқ ҳуқуқларни ҳимоя қилиш усуллари ФКнинг 11-моддасида ўз ифодасини топган. Агар муаллифлик ҳуқуқидан муаллиф ҳамда ҳам муаллифнинг мулкий ёки шахсий номулкий ҳуқуқлари бузилган ҳолларда манфаатдор томонларнинг ҳуқуқлари судсиз ва суд йўли билан ҳимоя қилиниши мумкин. Ижодий ишларнинг якунига қараб, агар у қонунда кўрсатилган талабларга жавоб берса муҳофаза қилинади. Шунинг учун ҳар қандай асар дахлсиз бўлиб ҳисобланади. Асарнинг дахлсизлиги тушунчасига муаллифларнинг асарига бирон-бир шахс томонидан ўзгартиришлар, қўшимчалар киритилиши қатъий таъқиқланиши киради. Демак, интелектуал мулкка қандайдир кўринишда ўзгартириш киритиш учун фақат муаллифнинг розилиги талаб этилади. Бу қоиданинг бузилиши низони келиб чиқишига асос бўлади. Масалан, амалдаги Фуқаролик кодексида асардан шартнома тузмаган ҳолда ноқонуний фойдаланганлик учун қоидабузар, ҳуқуқ эгасига етказилган зарарнинг ўрнини, шу жумладан, бой берилган фойдани тўлаш шартлиги кўрсатилган. Булардан ташқари ҳуқуқбузардан ўзи кўрган зарар ўрнига унинг қоидабузарлик оқибатида олган даромадларини ҳам ундириб олиши ҳам ФКнинг 1072-моддасида ўз ифодасини топган. Бундай қоидалар ижодий меҳнат билан шуғулланувчи турли соҳаларда учраши мумкин. Масалан, ихтиро, фойдали модь ва саноат намунасига бўлган ҳуқуқ фақат муаллифнинг патенти, дастлабки патенти ва фойдали модель гувоҳномаси бўлган тақдирдагина қонун ўз муҳофазасига олади. қонунда патентни бузганлик учун ҳам жавобгарлик белгиланган агар, патентдан фойдаланиш бошқа шахс томонидан содир этилиб, патент эгасининг талаби билан у тўхтатилиши, қоидабузар эса патент эгасига етказилган зарарнинг ўрнини қоплаши лозим бўлади.

Булардан ташқари патент эгаси кўрилган зарарни қоидабузардан қоидабузарлик оқибатида олган даромадларини ундириш учун судга мурожаат қилишга ҳақли. Рационализаторлик таклифларининг муаллифи деб тан олиниши билан рационализаторлик таклифлари учун тўланадиган мукофотларнинг миқдори, уларни ҳисоблаш тартиби ва тўлаш ҳақидаги низолар, рационализаторлик таклифларининг биринчи бўлиб берилганлиги тўғрисидаги низолар судларга шартли равишда тааллуқли. Бунинг маъноси муаллиф бундай масалалар бўйича тегишли ташкилотларга мурожаат этгандан кейингина ҳал бўлмаса, судга мурожаат этиши тушунилади. Муаллифлик тўғрисидаги низолари, шунингдек рационализаторлик таклифини ким аввал киритганлиги тўғрисидаги низолар ҳам, агар бу низолар таклиф жорий этилган ташкилотда ҳал қилинмаган бўлса, суд йўли билан ҳал қилиниши мумкин. Рационализаторлик таклифлари учун тўланадиган ҳақнинг миқдори, уни ҳисоблаш тартиби ва тўлаш муддатлари масалаларига оид низолар рационализаторлик таклифлари тўғрисидаги Низомда1 назарда тутилган тартибда ҳал қилинади. Рационализаторлик фаолияти билан боғлиқ бўлган айрим (таклифни рационализаторлик деб тан олиниши билан боғлиқ) низолардан ташқари судга тааллуқли қилиб белгиланган. Рационализаторлик таклифлари тўғрисидаги тубандаги низолар: рационализаторлик таклифи бир неча корхоналар томонидан амалга оширилганида-қайси бирининг муаллифига мукофот тўлаши лозимлиги; рационализаторлик таклифларини қабул қилмаслик судга тааллуқли эмас. Рационализаторлик таклифларини қабул қилмаслик тўғрисидаги низолар корхона раҳбарлари билан касаба уюшмаси ташкилоти иштирокида кўрилади. Агар рационализатор қабул қилинган қарордан норози бўлса, юқори ташкилот маъмуриятига шикоят билан мурожаат қилиши мумкин. Маъмуриятнинг бу масаладаги қарори қатъий бўлади. Ихтиролар, фойдали моделлар ва саноат намуналари ҳақидаги қонунни тадбиқ қилишдан келиб чиқадиган низолар, масалан, ихтиро муаллифларининг ва патент эгаларининг

ҳуқуқлари патент идорасининг апелляция кенгаши судлар томонидан белгиланган тартибда кўриб ҳал этилади (қонуннинг 37-моддаси). Патент идорасининг апелляция кенгаши Адлия вазирлиги томонидан тасдиқланган Низом асосида иш тўтади ва қонун ҳужжатларида кўрсатилган (қонуннинг 38-моддаси) ҳаракатларини амалга оширади. Ихтиролар, фойдали моделлар ва саноат намуналари бўйича келиб чиқадиган низоли ишларнинг ваколатига қараб қуйидаги судларга тааллуқлидир: Олий судга патент берганлик патент юзасидан билдирилган эътирозлар тўғрисидаги; мажбурий лицензия берилганлиги тўғрисидаги низолар, бошқа қуйи судлар эса, саноат мулк объектига муаллифлик тўғрисидаги; патент эгасини аниқлаш тўғрисидаги; аввал фойдаланилганлик тўғрисидаги низолар тааллуқлидир. Демак, бундай туркумдаги ишларнинг судга тааллуқли эканлигини тўғри аниқлаш низони ҳолис ҳал этиш учун асос бўлади ва қонун бузилишини олдини олади. Ихтиролар, фойдали моделлар ва саноат намуналари муаллифларининг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан боғлиқ бўлган низоларнинг қайси орган томонидан кўрилиши ва ҳал қилиниши тўғрисидаги низолар ихтиролар, фойдали моделлар ва саноат намуналари тўғрисидаги 1994 йил 6 майда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг қонуни билан тартибга солинади.1 Прокурорнинг ҳуқуқий ҳужжатни ғайриқонуний деб топиши ҳақида Юқорида фуқаролик ишларини судда кўриш билан боғлиқ бўлган прокурорнинг процессуал фаолияти тўғрисида фикр юритилган эди. Прокурор ўзига берилган ваколат доирасида қонунларни аниқ бажарилиши юзасидан назорат олиб борувчи мансабдор шахс бўлиб, фуқаролик ишлари бўйича ҳам судлар томонидан қонуний ва асосли қарор чиқаришга кўмаклашиши лозим. «Прокуратура тўғрисида»ги 1992 йил 9 декабрь

қонунида белгиланганидек, прокуратура идораларининг фаолияти юқоридагилар билан бирга, қонуннинг устунлигини ҳар томонлама қарор топтиришга, ҳуқуқ-тартиботни мустаҳкамлашга, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси билан мустаҳкамланган инсон ва фуқаронинг ижтимоий, иктисодий, сиёсий, шахсий ҳуқуқлари ҳамда эркинликларига, шунингдек давлат мустақиллигини, ижтимоий давлат тузимини, сиёсий ва иктисодий тизимларини, миллий гуруҳлар ва тузилмаларнинг ҳуқуқларини ғайриқонуний тажовузлардан муҳофаза қилишни таъминлашга қаратилган.1 Прокурорнинг назорат қилиш доирасига вазирликлар, давлат қумиталари ва идоралари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, жамоат бирлашмалари, мансабдор шахслар томонидан чиқариладиган актларнинг қанчалик қонуний эканлиги ҳам киради. Масалан, прокурор ҳам ўзини-ўзи бошқариш органларининг қарорлари, шунингдек раис (оқсоқолнинг хатти-ҳаракатлари устидан судга шикоят қилиши белгиланган (қонуннинг 25-моддаси).1 Прокурорлар ўз фаолиятларини судларда жиноий ишларни кўришда давлат айбловни қўллаб-қувватлаш, фуқаролик ишларини маъмурий ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ишларни ҳамда хўжалик низоларини кўришда иштирок этиш билан қонунларга зид бўлгансуд ҳужжатларига протест келтирадилар. Фуқаролик қонунчилигида кўрсатилганидек, давлат органининг ёки фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органининг қонун ҳужжатларига мувофиқ бўлмаган ҳамда фуқароларнинг ёки юридик шахснинг фуқаролик ҳуқуқларини ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини бузадиган ҳужжати суд томонидан ҳақиқий эмас деб топилиши мумкин. «Прокуратура тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикасининг қонунига асосан прокурор ёки унинг ўринбосари қонунга зид бўлган норматив ҳужжатга нисбатан ана шу ҳужжатни чиқарган идорага ёки юқори турувчи идорага протест келтирадилар. Мансабдор шахснинг хатти-ҳаракатларига нисбатан ҳам ҳудди шу тартибда протест келтирилади.

Прокурор келтирилган протест бу протест топширилган вақтдан бошлаб кўпи билан ўн кунлик муддат ичида қараб чиқилиши лозим. қонунийлик бузилганлигига тезда барҳам бериш талаб қилинган фавкулодда ҳолатларда прокурор протестни кўриб чиқишнинг қисқартирилган муддатини белгилашга ҳақлидир. Протестни қараб чиқиш натижалари тўғрисида прокурорга дарҳол ёзма равишда маълум қилиниши белгиланган. Протест ғайриқонуний ҳуқуқий ҳужжат чиқарган идора ёки юқори турувчи идора томонидан рад этилган тақдирда, шунингдек, протест қонунда белгиланган муддат ичида қараб чикилмаган тақдирда, прокурор тегишли судга ана шу ҳужжатни ғайриқонуний деб эътироф этиш тўғрисидаги ариза билан мурожаат қилиши мумкин. Судга ариза, протест рад этилганлиги тўғрисида маълумот берилган пайтдан бошлаб бир ойлик муддат ичида ёки қараб чиқиш учун қонунда белгиланган муддат ўтгандан кейин берилиши кўрсатилган.1 Ана шу қоидани бажарилишига багишланган ФПКнинг 29-боби прокурорни ҳуқуқий ҳужжатни ғайриқонуний деб топиш тўғрисидаги ариза билан тегишли идоралар ва мансабдор шахслар устидан судга мурожаат этиш тартиби белгиланган. Масалан, ФПКнинг 276-моддасида прокурор қонун ҳужжатларида назарда тутилган асосларга кўра ҳуқуқий ҳужжатни ғайриқонуний деб топиш ҳақида ариза билан судга мурожаат қилишга ҳақли эканлиги махсус ҳуқуқий меъёр сифатида ифода этилган. Прокурорнинг судга ариза бериши иш судда кўриб чиқилгунга қадар ҳуқуқий ҳужжатнинг амал қилишини тўхтатиб қўйишлиги ҳам асослантирилган. Суд бундай туркумдаги ишларни фуқаролик суд юритиш қоидаларининг умумий тартиби асосида кўриб ҳал этади, жумладан, ишни судга тайёрлашда процессга жалб этиладиган шахслар, уларнинг вакиллари ва бошқалар ҳақида. ФПКнинг 158-161-моддаларида кўрсатилган ҳаракатларни амалга ошира бориб, ишни мазмунан кўришга тайинлаши лозим.

Прокурорнинг аризасини суд йигирма кун ичида унинг иштирокида ва протестни рад этиш тўғрисида қарор қабул қилган ёхуд протестни кўриб чикмаган органнинг раҳбари ёки унинг вакил иштирокида кўриб чиқади. Суд мажлисига орган раҳбари ёки унинг вакили узрсиз сабабларга кўра келмаганлиги прокурорнинг аризасини кўриб чиқиш учун тўсқинлик қилмайди, бироқ суд бу шахснинг келишини мажбур деб топиши ФПКнинг 277-моддасида берилган. Прокурор фуқаролик ишларини қўзғатиш, унда иштирок этиш шаклидан қатъий назар, ҳамма вақт давлат вакили қонунни бажарилиши устидан назорат қилувчи орган бўлиб қолаверади. Шу сабабли прокурор ҳуқуқий ҳужжатни ғайриқонуний деб топиш тўғрисида ариза билан судга мурожаат этганда судга низо кўрилгандан сўнг оқибатда ҳақли бўлиб чиққан тарафнинг манфаатини ҳимоя қилган бўлади. Агар суд прокурорнинг аризаси асосли эканлигини аниқласа, аризани қаноатлантириш ҳақида ҳал қилув қарори чиқаради ва ҳуқуқий ҳужжатни ғайриқонуний деб топади. Бундан ташқари, агар суд протест келтирилган ҳужжат уни чиқарган органнинг ваколатлари доирасида қонунга мувофиқ қабул қилинган деб топса, у аризани қаноатлантиришни рад этиш ҳақида ҳал қилув қарорини чиқаради. Прокурорнинг ҳуқуқий ҳужжатни ғайриқонуний деб топиш ҳақидаги аризаси бўйича суд чиқарган ҳал қилув қарори протестни рад этиш тўғрисида қарор қабул қилган ёки протестни кўрмаган орган раҳбарига юборилади. Прокурор фуқароларни манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида судга ариза билан, ҳуқуқий ҳужжатни ғайриқонуний деб топиш ҳақида мурожаат этиш билан, агар давлат органлари, фуқароларни ўзини-ўзи бошқариш органлари ёки ушбу органлар мансабдор шахсларнинг ғайриқонуний ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги), шу жумладан, давлат органи ёки фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари томонидан қонун хжжатларига мувофиқ бўлмаган ҳужжат чиқарилиши натижасида фуқарога ёки юридик шахсга зарар давлат

томонидан ёки фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органи томонидан тўлаши лозимлиги масаласини ҳам қўйиши мумкин. Демак прокурор давлат бошқарув идоралари ва жамоат ташкилотлари томонидан қабул қилинадиган ҳуқуқий ҳужжатни ғайриқонуний деб топиш тўғрисида ариза билан судга мурожаат этиш қоидалари ҳам давлат, жамоат ташкилотлари ва фуқароларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилишга қаратилган ҳуқуқий меъёрлардир. Суд ҳам ўз навбатида давлат органлари ёки фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органининг қонунга зид бўлган ҳуқуқий меъёрлар мавжудлигини аниқлаган тақдирда ишни ҳал этишда бу ҳужжатларни тадбиқ этмаслик масаласини кўриб чиқиши лозим.

Похожие

Фуқаролик ишларини судда кўришга тайёрлаш

Фуқаролик процессида бошқа шахсларнинг ҳуқуқларини ҳимоя

Суд департаментининг ҳудудий бошқармалари суд ҳужжатлари ва бошқа органлар ҳужжатларини ижро этиш

Суд-ҳуқуқ ислоҳотлари даврида фуқаролик процессуал кодексини такомиллаштиришнинг айрим масалалари

Оила хукукий муносабатларидан келиб чикадиган айрим ишларнинг тааллуклилиги масалалари