Фуқаролик процессида бошқа шахсларнинг ҳуқуқларини ҳимоя - Юриспруденция - Рефераты

Фуқаролик процессида бошқа шахсларнинг ҳуқуқларини ҳимоя

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

101 KB

Режа: 1. Бошқа шахсларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи давлат бошқарув идоралари, ташкилотлар ва айрим фуқароларнинг фуқаролик процессида иштирок этишлари 2. Ишни судда кўришда иштирок этишнинг процессуал шакли 3. Давлат бошқаруви органлари, ташкилотлар ва айрим фуқароларниннг процессуал ҳуқуқлари ва мажбуриятлари

Бошқа шахсларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи давлат бошқарув идоралари, ташкилотлар ва айрим фуқароларнинг фуқаролик процессида иштирок этишлари Юқорида давлат идоралари, ташкилотлар, бирлашмалар фуқаролик процессида ўзларининг ҳуқуқлари ва манфаатларини ҳимоя қилиб, тарафлар сифатида ёки учинчи шахслар сифатида қатнаша олишлари, бундай ҳолларда уларнинг процессуал ҳолати низоли-ҳуқуқий муносабатнинг субъекти бўлган ҳар қандай ташкилотининг даъвогар, жавобгарнинг ёки учинчи шахснинг процессуал ҳолатидан фарқ қилмаслиги, яъни улар ҳам ариза билан мурожаат этишлари даъвога қарши эътирозлар билдиришлари ва бошқа процессуал ҳаракатлар қилишлари мумкинлиги айтиб ўтилди. Фуқаролик процессида давлат бошқарув идоралари, ташкилотлар ва айрим фуқароларнинг иштирок этишининг бошқа асослари ҳам мавжуд. Давлат бошқарув идоралар, муассасалар, корхоналар ҳамда жамоат ташкилотлари ёки айрим фуқаролар қонунда кўрсатилган ҳолларда бошқа шахсларнинг ҳуқуқларини ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш учун даъво қўзғата оладилар.1 Давлат бошқарув идоралари, қонунда кўрсатилган ҳолларда, ўзларига юкланган вазифаларни бажариш мақсадида хулоса бериш учун ҳамда фуқароларнинг ҳуқуқларини ва давлат манфаатларини ҳимоя қилиш учун суднинг таклифига мувофиқ процессда иштирок этишга жалб этишлари ёки ўз ташаббуслари билан процессда қатнашишлари мумкин. Демак қонун бошқа шахсларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш мақсадида фуқаролик процессида, прокурордан ташқари яна бошқа идоралар ва шахсларнинг ҳам иштирок этишини белгилайди. Агар прокурор ҳар қандай иш бўйича бошқа шахсларнинг ҳуқуқ ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш учун фуқаролик процессининг иштирокчиси бўла олсалар, юқорида кўрсатилган идоралар, ташкилотлар ва айрим фуқаролар фақат қонунда кўрсатилган ҳоллардагина фуқаролик процессида иштирок эта оладилар.

Ўзбекистон Республикаси Оила кодексида, Фуқаролик кодексида, Фуқаролик процессуал кодекси ва бошқа кодекслар ҳамда қонунларда бошқа шахсларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш мақсадларида бошқарув идоралари, ташкилотлар ва айрим фуқароларнинг фуқаролик процессида иштирок этиш ҳоллари ва асослари назарда тутилган. Фуқаролик процессида кўпинча ҳокимиятларнинг маориф ва соғлиқни сақлаш бўлимлари қошидаги васийлик ва хомийлик идоралари қатнашадилар. Бу идоралар фарзандликка олишни бекор қилиш, ота-оналик ҳуқуқларидан маҳрум этиш, болани тарбиялаш учун ота-онадан иккинчисига олиб бериш, болаларнинг тарбияси учун алиментлар ундириш, болаларнинг турар жойга бўлган ҳуқуқлари, вояга етмаганларнинг етказилган зарарнинг ундирилиши ҳақидаги фуқаролик ишларида қатнашадилар. Бундай ҳолларда васийлик ва хомийлик вазифаларини амалга ошириш учун ўн саккиз ёшга тўлмаган шахсларга нисбатан халқ таълими бўлимилари муомалага лаёқатсиз ёки муомалага лаёқати чекланган деб топилганларга нисбатан эса, соғлиқни сақлаш бўлимлари, соғлиғининг ёмонлиги туфайли хомий тайинланишига мухтож муомалага лаёқатли шахсларга нисбатан эса, ижтимоий таъминот бўлимлари жалб қилинади. Болаларнинг тарбияси билан боғлиқ бўлган низоларнинг судда кўрилишида хомийлик ва васийлик идоралари вакилларининг иштирок этиш зарурлиги Ўзбекистон Республикасининг Оила кодексининг 173-193- моддаларида ҳамда Ўзбекистон Республикаси Олий судининг 1998 йил 11 сентябрдаги Пленум қарорида тўғридан-тўғри кўрсатилган.1 Болалар тўғрисидаги масаланинг ҳал қилиниши билан боғлиқ фуқаролик иши юзасидан васийлик ва хомийлик органларининг процессга киришишларидан асосий мақсад, судга ишнинг тўғри ва тўла ҳал қилинишга ҳар томонлама ёрдам кўрсатиш йўли билан болаларнинг ҳуқуқларини ва қонуний манфаатларини муҳофаза қилиш бўйича ўз бурчларини бажаришдан иборатдир». Фуқаролик процессига киришишда васийлик идоралари

боланинг тарбияси тўғрисидаги манфаатларнигина кўзламасдан жамоатчилик ва давлат манфаатларини ҳам кўзлайди. Васийлик ва хомийлик идорасини вакилининг фуқарони муомага лаёқати чекланган ёки уни муомалага лаёқатсиз деб таниш тўғрисидаги ишларда албатта иштирок этиши талаб қилинади (ФПКнинг 38-моддаси). Никоҳдан ажратиш ишларида ҳам агар, муомала лаёқатига эга бўлмаган эр ёки хотиннинг манфаатини ҳимоя қилиш талаб қилинса, зарур ҳолларда, никоҳдан ажралиш тўғрисидаги даъво васий ёки прокурор томонидан қўзғатилиши ва ФПКнинг 48-моддаси 1-қисмига мувофиқ васий органини иш бўйича хулоса бериш учун процессга жалб қилиши мумкинлиги тўғрисида Ўзбекистон Республикаси Олий суди 1998 йил 11 сентябрдаги «Ўзбекистон Республикаси судлари томонидан никоҳдан ажратиш ҳақидаги ишларни кўришда қонунларни қўллаш амалиёти тўғрисида»ги қарорида берилган. Ўзбекистон Республикаси судлари амалиётида бирмунча мураккаб бўлган фуқаролик ишларда манфаатдор шахслар билан бошқа шахслар ишда иштирок этишлиги маълум. Бундай мураккаб фуқаролик ишлари ховли- жойларни сотиш билан боғлиқ ишлар, иморатларни мерос қилиб олиш тўғрисидаги ишлар, турар жойларни қайтадан кўриш, таксимлаш тўғрисидаги талаблар, турар жойларни ўзгартириш, турар жой бўлмаган биноларни турар жойга айлантириш, турар жой майдонини бўлиш ва алмаштириш, якка тартибда турар жой кўриш, ер майдонларидан фойдаланиш тўғрисидаги низолар ва шу каби бошқа низоли ишлар анча мураккаб ҳисобланади.1 Бундай ишларнинг кўрилишида, аксарият ҳолларда фуқаролик процессида тегишли маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг турар жой билан шуғулланувчи бўлим ва бошқармаларининг вакиллари қатнашадилар. Бундай идоралар суд процессида қатнашиш билан ўзларининг турар жой хўжалигини бошқариш юзасидан олинган бурчларини бажарадилар. Бинобарин, турар жой идоралари, турар жойлардан фойдаланиш билан боғлиқ ишларнинг судда кўрилишида фуқароларнинг ва турар жой хўжалигини идора этишда давлатнинг манфаатларини тўғри

тушуниш ва ҳимоя қилиш мақсадларида судга ёрдам кўрсатиш учун ишда иштирок этишга мажбурдирлар. Давлат уй-жой сиёсатининг асослари тўғрисидаги қонунда уй-жой соҳасида кўчмас мулкнинг мажбурий равишда олиб қўйилиши фақатгина суднинг қарори асосида бўлиши (23-модда) ижара шартномаларини суд тартибида бузилишига йўл қўйилиши (16-18-моддалар) тўғрисидаги низоларни кўришда маҳаллий давлат ҳокимияти органларини иштирок этиши лозимлигини кўрсатади.1 Ўзбекистон Республикаси Олий суди турар жойга оид қатор Пленум қарорларида бундай ишларнинг судда кўрилишида процессда қатнашиш учун зарур ҳолларда маҳаллий давлат органларининг уй-жой бўйича вакилларини жалб қилиш зарурлиги тўғрисида тушунтириш берилган. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг «Хусусийлаштирилган турар жойларга эгалик қилиш, улардан фойдаланиш ва уларни тасарруф қилиш билан боғлиқ ишлар бўйича суд амалиёти ҳақида»ги 1997 йил 2 майдаги қарорида давлат уй-жой фондидаги турар жойни хусусийлаштиришни амалга оширишда фуқаро ва мулкдорларнинг ҳуқуқини муҳофаза қилиш билан вужудга келувчи низолар судларга тааллуқлидир. Булардан ташқари Пленум, турар жойга эгалик ҳуқуқини берувчи давлат ордерини ҳақиқий эмас деб топиш билан боғлиқ ишларни кўришда судларда хусусийлаштирилган турар жой эгасининг оила-аъзолари ҳамда турар жой майдонига ҳақли бўлган ва уй-жойни хусусийлаштиришга розилик берган шахслар, шунингдек ҳокимият, давлат мулк қумитасининг турар жой бўйича ҳудудий бўлинмалари иштирок қилишларини таъминлашлари зарурлиги ҳақида таъкидлайди.1 Турар жойларни алмаштириш тўғрисидаги шартномани ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги ишлар кўрилганида ишда қатнашиш учун турар жой бошқармаси суд мажлисига жалб этилиши лозим. Агар бундай вакил суд мажлисига жалб этилмасдан иш кўрилиб, ҳал қилув қарорини чиқарган тақдирда бундай ҳал қилув қарорлар аксарият ҳолларда қонуний ва асослантирилмаган ҳолда

чиқаришлик суд амалиётидан маълум. Шунинг учун агар суднинг ҳал қилув қарори маҳаллий идораларнинг, давлат ва жамоат ташкилотларининг манфаатларини ҳимоя қилиш билан боғлиқ бўлса, суд мазкур ташкилотларнинг вакилларини ишда иштирок этишга жалб қилиш лозимлиги ҳақида Олий суднинг қатор пленум қарорларида ўз аксини топган.2 Юқорида кўрсатилганидек, давлат бошқарув идоралари фуқаролик процессига давлат, ташкилотлари ва фуқароларнинг манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадларида киришадилар. Процессга киришишдан мақсад давлат бошқарув идоралари фуқароларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишда суд идораларига ҳолисона, қонуний ва адолатли ҳал қилув қарорини чиқаришда ёрдам кўрсатишдан иборат бўлади. Ҳудди шундай мақсадларда фуқаролик процессида давлат бошқарув идоралари ҳисобланган ер бўлимлари, молия бўлимлари, кредит муассасалари, ижтимоий таъминот идоралари ва бошқа ташкилотлар ҳам қатнашишлари мумкин. Чунончи маҳаллий молия идоралари иморатга бўлган эгалик ҳуқуқини белгилаш, ворислик тўғрисидаги ишларда, давлат томонидан бериладиган ҳар хил мулкий ҳуқуқлар ва имтиёзларни олиш мақсадларида қўзғатилган ишларда, юридик аҳамиятга эга бўлган фактларни белгилаш тўғрисидаги ва бошқа баъзи ишларда қатнашадилар. Масалан, жисмоний шахслардан солиқлар ва йиғимлар бўйича боқимандаларни ҳамда тўланмаган жарималарни ундириш суднинг қарори асосида амалга оширилиши белгиланган.1 Бундай ишларни кўришда суд ўз ташаббуси билан солиқ идораларининг вакилларини иш юзасидан хулоса бериш учун жалб қилиши билан масалани одилона ҳал этишда кўмаклашишни назарда тутади. Муаллифлик ҳуқуқидан келиб чиқадиган низоларда муаллифни шахсий ва мулкий ҳуқуқларини ҳимоя қилиш мақсадларида суд ишида муаллиф ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича Республикадаги Агентликнинг вакили иштирок этиши мумкинлиги қонунда ўз ифодасини топган. Фуқаролик кодексининг 1054-моддасида муаллифнинг вафот этганидан сўнг шахсий ҳуқуқларини ҳимоя қилиниши муаллифлар ҳуқуқларини

муҳофаза қиладиган ташкилотларнинг даъвоси бўйича амалга оширилиши мумкинлиги кўрсатилган. «Ихтиролар, фойдали моделлар ва саноат намуналари тўғрисида»ги қонунда кўрсатилишича, уларнинг муаллифларини агар патентни ғайриқонуний равишда олганликларини аниқласалар, бу ҳақда манфаатдор шахс судга шикоят билан мурожаат этишлари мумкин. Бундай туркумдаги ишлар фуқаролик ишларининг ечими мураккаб бўлган тоифада бўлгани учун қонунда судда ишни кўриб ҳал қилишда тегишли идораларнинг вакилларини процессга жалб этилиши белгиланган. Бу қонуннинг 40-моддасида кўрсатилишича, саноат мулки объектларига нисбатан Патент идораси ва судда юридик ва жисмоний шахслар вакиллиги Патент вакиллари давлат реестрида рўйхатдан ўтган патент вакили томонидан таъминланиши мумкин. қонунда тўғридан-тўғри кўрсатилган ҳолларда фуқаролик процессида бошқа шахсларнинг ҳуқуқларини ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш учун даъво қўзғатиш йўли билан жамоат ташкилотлари, шунингдек корхоналар, ташкилотлар ва муассасаларнинг вакиллари ва айрим фуқаролар ҳам иштирок этишлари мумкин. Масалан, «Фуқароларни ўзини-ўзи бошқариш органлари тўғрисида»ги қонунда1, фуқаролар йиғинининг раиси (оксоқоли) қонунларда кўзда тутилган ҳолларда давлат ҳокимияти ва бошқарув органларида, суд идораларида, корхона, муассаса ва ташкилотлар билан бўладиган муносабатларда фуқаролар манфаатларини ҳимоя қилиши кўрсатилган. Чунончи: Ўзбекистон Республикаси ФКнинг 123-моддасида кўрсатилганидек, агар бирон-бир битим алдаш, зўрлик, қўрқитиш таъсири остида ёки бир тараф вакилининг иккинчи тараф билан ёмон ниятда келишуви туфайли тузилган битим, шунингдек бошқа баъзи ғайриқонуний битимлар фақат жабрланган шахснинг даъвоси бўйичагина эмас, давлат ёки жамоат ташкилотининг даъвоси бўйича ҳам қонунда кўрсатилган органларда ҳақиқий эмас деб топилиши мумкин.

Бирон-бир фуқаронинг спиртли ичимликлар ёки наркотик моддаларни суисътемол қилиши туфайли муомала лаёқатини чеклаш тўғрисида ёки руҳий касаллиги ёхуд ақли заифли сабабли муомалага лаёқатсиз деб топилиши тўғрисидаги фуқаролик иши унинг оила аъзолари аризаси бўйича касаба уюшмалари ва бошқа жамоат ташкилотларининг, даволаш муассасасининг аризаси бўйича судда васий, хомий органларининг вакилларини иштирокида кўриб ҳал этилади. Баъзи ҳолларда муайян фуқаролик ишининг тўғри ҳал қилинишида манфаатдор бўлган жамоат ташкилотлари ҳам қатнашишлари мумкин. Чунончи, касаба уюшмалари меҳнат тўғрисидаги қонунларга риоя қилиш, ходимларнинг меҳнатга оид ва бошқа ҳуқуқ ҳамда қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш каби муҳим вазифаларни бажарадилар. Бу вазифаларни амалга ошириш учун амалдаги Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат кодексида меҳнатга оид ҳуқуқий муносабатларда ходимларни манфаатларини ифода этишда вакил бўлиш ва бу манфаатларни ҳимоя қилишни корхонадаги касаба уюшмалари ва уларнинг сайлаб қўйилган органлари ёки ходимларнинг сайлаб қўйилган бошқа органлари амалга оширадилар. Ходимларнинг вакиллик органлари бошқа ишлар билан бир қаторда меҳнат низоларини кўрувчи органларда ходимлар манфаатини ҳимоя қилишда қатнашишлари мумкин (Меҳнат кодексининг 216-23- моддалари). Демак улар ҳам фуқаролик процессида бошқа шахсларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишда қатнашиш ҳуқуқдан ҳам фойдалана олишлари мумкин экан. Меҳнатга оид ишларни судда кўришда ходимларга ишлаб чиқаришда етказилган зарарларни ундириш ва бахтсизлик ходисасининг рўй бериши сабаблари тўғрисида ходимларнинг вакиллик органларини фикр бериши (ФПКнинг 48-49-моддалари, Меҳнат кодексининг 259-моддасида) кўрсатилган.

Якка меҳнат низоларини судда кўришда ходим манфаатини ифода этувчи тарафи бўлиб ходимларнинг вакиллик органи иштирок этишлиги қонунда ўз ифодасини топган. Давлат бошқарув идоралари, ташкилотлар ва айрим фуқароларнинг фуқаролик процессида иштирок этиш мақсадлари уларнинг олдига қўйилган вазифалар билан белгиланади. Бу вазифаларни, яъни хўжалик масалалари, тарбия, соғлиқни сақлаш, молия ва бошқа соҳалардаги вазифаларни амалга оширишда юқорида кўрсатилганидек, давлат органлари, бошқа ташкилотлар даъво қўзғатадилар ва баъзи ҳолларда ўз фикрларини берадилар. Уларнинг махсус билимлар ва тажрибаларига асосланган фикрлари фуқаролик ишини тўғри ҳал қилиш учун муҳим аҳамиятга эга бўлади. Юқорида кўрсатилган ташкилотлар ва айрим шахслар (фақат қонун билан назарда тутилган айрим ҳоллардагина) низоли фуқаролик ҳуқуқий муносабатларнинг субъекти бўлмасдан, ишнинг ҳал этилиши натижасидан ўзларини моддий субъектив ҳуқуқларини ҳимоя қилишдан манфаатдор бўлмасдан, уларга берилган ҳуқуқ доирасида бошқа шахсларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиб процессда иштирок этадилар. Улар ўзларига юклатилган ҳуқуқ ва бурчларни амалга ошириш билан судда қонуний ва асослантирилган ҳал қилув қарорини чиқарилишигагина манфаатдор бўладилар. Бу идораларнинг манфаатдорлигини процессуал характерга эга эканлигига аҳамият бериш лозим.1 Давлат бошқарув идоралари, ташкилотлар ва муассасаларнинг фуқаролик процессида иштирок этишларининг ҳуқуқий асослари ФПКнинг 48 ва 49- моддаларида берилган. Бундай асос ФПКнинг 160-моддасининг 3 ва 4- бандиларида кўрсатилган қоидалар билан ҳам белгиланган. Бу қонунда кўрсатилишича, ишда қатнашишга жалб қилинмаган давлат муассасаси, корхона, ташкилотлар ёки айрим фуқаролар ишининг оқибатларидан манфаатдорлиги судда аниқланса, юритилаётган иш тўғрисида ёки уни кўриш вақти ҳақида улар хабардор қилинишлари лозим.

Ишни судда кўришда иштирок этишнинг процессуал шакли ФПКнинг юқорида келтирилган 48-моддасида бошқа шахсларнинг ҳуқуқларини ва қонуний манфаатларини фуқаролик процессида ҳимоя қилишнинг процессуал қоидалари кўрсатилган. Иштирок этишнинг биринчи шаклига кўра, улар ариза билан судга мурожаат этиши билан давлат бошқарув идоралари, муассасалар, корхоналар ҳамда жамоат ташкилотларининг қонунда кўрсатилган ҳолларда бошқа шахсларнинг (фуқаролар ва ташкилотларнинг) ҳуқуқларини, қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш учун суд органларида даъво қўзғатишдир. Давлат бошқарув органлари, ташкилотлар бирон-бир шахснинг ҳуқуқи ёки қонуний манфаатлари бузилиши тўғрисида маълумот олганларида манфаатдор шахслар бирон-бир сабабларга кўра судга мурожат қила олмаганларида, бу ташкилотлар ўз ташаббуслари бўйича фуқаролик ишларини қўзғатишлари мумкин. Масалан, васийлик ва хомийлик органи мактаб ёшига тўлмаган боланинг фарзандликка олинишини бекор қилиш тўғрисида фуқаро К.га нисбатан судда даъво қўзғатган. Даъвонинг қўзғатилишига асос фуқаро К. фарзанд қилиб олинган болани тарбиялаш учун тегишли шароитлар яратмаганликлари ва унинг тўғрисида лозим даражада гамхурлик қилмаганлиги тўғрисида тушган маълумот бўлди. Васийлик ва хомийлик органи вакиллари томонидан ўтказилган текшириш натижасида олинган маълумотлар боланинг квартирада ёлгиз қолдирилганлиги, вақтида овқатлантирилмаётганлиги, болага нисбатан қўпол муомалада бўлганлик тўғрисидаги маълумотлар суд мажлисида тасдиқланганидан сўнг, суд боланинг манфаатини кўзлаб, унинг фарзанд қилиб олинишини бекор қилиш ва уни болалар уйига тарбияга бериш тўғрисида қарор чиқаради1 (Оила кодексининг 169-171-моддалари).

Иккинчи бир мисол квартирада яшовчи фуқаро М. кўп вақтдан буён қўшниларини бетинч қилиб, бир уйда бирга яшаш имкониятини бермаганлиги, уйлар бошқармасига маълум бўлади. Фуқаро М.га нисбатан қилинган жамоат таъсири чоралари ҳеч қандай натижа бермаган. Шу муносабат билан туман уй-жой бошқармаси фуқаро М. билан бир уйда яшовчиларнинг манфаатларини кўзлаб, уни кўчириш тўғрисида судда даъво қўзғатади. Суд даъвони қаноатлантиради. Суд амалиётида давлат бошқарув идораларининг фуқаролик процессида иштирок этишларининг кўпроқ тарқалган иккинчи туриш юзасидан фикр бериш учун бошланган процессда иштирок этишдан иборатдир. ФПКнинг 48-моддасининг иккинчи қисмида давлат бошқарув органлари қонунда кўрсатилган ҳолларда ўзларига юкланган вазифаларни бажариш мақсадида хулоса бериш учун ҳамда фуқаронинг ва давлатнинг манфаатларини ҳимоя қилиш учун процессда қатнашишлари мумкинлиги кўрсатилган. Бу қонунда фақат давлат органларигина бундай ҳуқуққа эга бўлишлари айтилган бўлса ҳам, аммо суд амалиётида баъзи ҳолларда, масалан, ходимнинг ишхонасида меҳнат, хизмат вазифасини бажариб турганида етказган зарарнинг ундирилиши тўғрисида (Меҳнат кодексининг 207-моддаси) судда даъво қўзғатилганида ходимнинг вакиллик органи томонидан иштирок этувчининг хулосаси талаб этилади. Фуқаролик процессида қатор ҳолларда, кўпгина ишлар бўйича бу турдаги иштирок этиш суд томонидан жуда зарур деб топилади. Юқорида айтилганидек, болаларни тарбиялашга бўлган ҳуқуқ тўғрисида қўзғатилган ишлар юзасидан васийлик ва хомийлик органларининг хулосаси бўлиши суд учун зарурдир. Бундай ишлар бўйича суд боланинг моддий- маиший турмуш шароитларини, унинг тарбияланиши шароитларини, боланинг ўз тарбиясига берилишини талаб қилувчи ҳар қандай ота-она билан муносабати хусусиятларини диққат билан ўрганади. Бундай ҳолатларнинг (далилларнинг) ҳаммасини суд мажлисида текшириш йўли билан аниқлаш

анча мураккаб, қийин бўлади. Шу туфайли боланинг турар жойида, унинг турмуш шароити ва тарбияланиши билан яхши танишиш ва кейинчалик бу тўғрида асослантирилган хулоса бериш учун тегишли органларнинг, масалан, маориф бўлими, оналик ва болаликни муҳофаза қилиш, бўлимлари, соғлиқни сақлаш бўлимлари суд процессига жалб этилиши мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Бундай органлар ходимлари томонидан болаларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш мақсадларини кўзлаб хулоса беришлари билан ўзларига юклатилган тегишли вазифаларни амалга оширган бўладилар Бошланғич процессда иштирок этишнинг бу туридан касаба уюшмаларининг техник инспекторлари ҳам фойдаланишлари мумкин. Жумладан, улар ходимларга уларнинг ишлари билан боғлиқ ҳолда шикаст етказилиши ёки соғлиқларининг бошқача зарарлантирилиши туфайли етказилган зарарнинг ундирилиши тўғрисидаги ишлар юзасидан зарур ҳолларда ўз хулосаларини берадилар. Бу туркумдаги ишлар бўйича процессда қатнашиш йўли билан касаба уюшмаларининг техник инспекторлари техника хавфсизлиги юзасидан ўрнатилган қоидаларга ва меҳнат қонунчилигига риоя қилиниши тўғрисида назоратни амалга оширишда касаба уюшмалари ўз бурчларини бажарган бўладилар ва шунинг ўзи билан ходимларнинг манфаатларини ҳимоя қилиш юзасидан касаба уюшмалари органларига юклатилган умумий вазифани амалга оширадилар. Юқорида кўрсатилган органлар фуқаролик процессида барча ҳолларда эмас, балки қонунда, масалан, ФПКнинг 272,281,291, 296 ва бошқа моддаларида кўрсатилган ҳоллардагина, суд таклифига мувофиқ ёинки ўз ташаббуслари билан иштирок этадилар. Давлат бошқаруви органлари, ташкилотлар ва айрим фуқароларниннг процессуал ҳуқуқлари ва мажбуриятлари Давлат бошқарув органлари, ташкилотлар фуқаролик процессида иштирок этиш шаклларидан қатъий назар, суд, унинг субъектлари, яъни муайян процессуал ҳуқуқ ва бурчларга эга бўлган шахслар бўлиб кўриладилар. қонун

(ФПКнинг 33-моддаси) бу шахсларни ишда иштирок этувчи шахслар жумласига киритади. Бошқа шахсларнинг ҳуқуқлари ва манфаатларини ҳимоя қилиш учун фуқаролик процессида қатнашувчи давлат бошқарув идоралари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, жамоат бирлашмалари ва айрим фуқаролар иш материаллари билан танишиш, улардан кўчирмалар ва нусхалар олиш, четлатиш (отвод) билдириш, далиллар келтириш, далилларни текширишда иштирок этиш, ишда иштирок этувчи шахсларга, гувоҳларга, экспертларга ва мутахассисларга саволлар бериш, илтимослар қилиш, шунингдек ишда иштирок этувчи шахслар учун қонунда назарда тутилган бошқа процессуал ҳаракатлар қилиш ҳуқуқига эгадирлар. Улар ҳам иш юзасидан чиқарилган ҳал қилув қарори, қарор ва ажримлар тўғрисида, процесснинг бошқа субъектлари учун қонунда назарда тутилган тартибда ва муддатларда шикоят бериш ҳуқуқига эгадирлар. Аммо бу вазифа давлат, жамият, фуқароларнинг ҳуқуқлари бузилиб қарорлар чиқарилган ҳолларда, давлат бошқарув органлари учун фақат ҳуқуқгина бўлиб қолмасдан, балки уларнинг бурчлари ҳам бўлиб кўрилади. Давлат бошқарув органлари ишда иштирок этиш учун процесснинг ҳар қандай босқичида то суд қарори ижро этилгунга қадар жалб этилишлари мумкин. Баъзи ҳолларда суд қарорининг ижро этилишида уларнинг иштирок этишлари, чунончи: Ўзбекистон Республикаси Оила кодексининг 89- моддасида назарда тутилган ҳолларда (болани ота-онасидан ёки бошқа шахслардан олиш ҳақидаги қарорнинг ижро этилишида) иштирок этишлари албатта зарур деб топилади. Бошланган процессда иштирок этишда давлат бошқаув органларининг асосий ҳуқуқи: низоли ишининг мазмуни бўйича хулоса беришдан иборатдир. Масалан, боланинг бир ота ёки онадан олиниб, иккинчи бирининг тарбиясига бериш тўғрисидаги ишларда васийлик ва хомийлик органи, ота- оналардан қайси бири болага яхши шароитлар яратиши ва тўғри тарбия беришликни таъминлаши мумкинлиги ва улардан қайси бирининг

тарбиясида боланинг қолдирилиши кераклиги тўғрисида хулоса берадилар. Давлат бошқарув органи процессда иштирок этишга суд томонидан жалб этилишига иш юзасидан хулоса бериш-бу аризачининг ҳуқуқигагина бўлмасдан, балки бурчи бўлиб ҳам ҳисобланади. Фуқаролик иши юзасидан хулосани муайян мутахассис экспертлар ҳам берадилар. Аммо давлат бошқарув органлари ва касаба уюшмаларининг техник инспекторлари томонидан бериладиган хулоса ва фикрларни экспертлар томонидан бериладиган хулоса билан алмаштириш мумкин эмас. Эксперт ишнинг ҳал қилинишидан манфаатдор бўлмаган шахс ҳисобланади. У суд қарори билан тайинланади ва ишнинг фақат ҳақиқий ҳолатига оид саволларгагина жавоб беради. Давлат бошқарув органларининг вакили ёки ходимларининг вакиллик органлари эса ишда процесс иштирокчиси сифатидан қатнашиб, ўзининг хизмат бурчи туфайли ишнинг ҳал бўлишига, асосли ва қонуний қарор чиқарилишига манфаатдор шахс бўлиб кўрилади. Бундай органлар ўз хулосасини беришда фақат фактларга баҳо бериш билангина чекланмайдилар. Улар суд мажлисида текширилган барча маълумотларга асосланиб, суднинг қандай қарори уларнинг фикрича тўғри бўлишлиги тўғрисида ўз мулоҳазаларини ҳам айтишлари лозим. Суд ишни ҳал қилишда давлат бошқарув органининг ёки ташкилотнинг берган фикрига қўшилмаслиги ҳам мумкин. Бундай фикр ва мулоҳазалар суд томонидан муҳокама қилинади, баҳоланади ва лозим бўлса эътиборга олинади. Процессда иштирок этиш учун суд томонидан жалб этилган ёки ўз ташаббуси билан процессга киришган давлат бошқарув органларининг вакиллари суд мажлисида тарафлар ва учинчи шахслардан сўнг сўзга чиқадилар. Бошқа шахсларнинг манфаатларини ҳимоя қилиш юзасидан ариза билан мурожаат этган бошқарув органлари ва ташкилотлар ҳамда фуқароларнинг процессуал ҳуқуқлари ва бурчлари ҳажми уларнинг процессдаги процессуал ҳолатларига мувофиқ келади. Улар ариза билан судга мурожаат этишлари

муносабати билан иш юзасидан тараф бўлиб кўрилмасалар ҳам, ўзларининг талабларини асослашлари лозим ва шу муносабат билан ўз манфаатларини ҳимоя қилиш бўйича арз билан мурожаат этган даъвогар каби, муайян процессуал ҳаракатлар қилишга, чунончи: суд мажлисида иш доклад қилинганидан сўнг ФПКнинг 196 ва 198-моддаларига мувофиқ биринчи бўлиб баёнотлар беришга ва музокарада сўзлашга ҳақли бўладилар. Улар даъвогарлар қандай ҳуқуқлардан фойдалансалар, шундай ҳуқуқлардан фойдаланадилар. Фақат даъво предмети тўғрисида буйруқ бериш билан боғлиқ бўлган ҳуқуқлардангина ва иш юзасидан фақат тарафларга, яъни низоли моддий-ҳуқуқий муносабатнинг субъекти бўлган шахсларга тегишли ҳуқуқлардангина фойдалана олмайдилар. Бинобарин, даъво қўзғатган шахс даъводан воз кечиш ҳуқуқига эга бўлса ҳам, аммо унинг бундай воз кечиши ҳуқуқий оқибатларни туғдирмайди. Демак бошқа шахсларнинг манфаатларини ва ҳуқуқларини ҳимоя қилиш юзасидан қўзғатилган даъводан воз кечишлари ёки ўзларининг арз қилган даъво талабларини ўзгартиришлари қонунда (ФПКнинг 49-моддасида) тўғридан-тўғри кўрсатилганидек, манфаати ҳимоя қилиниб, даъво қўзғатилган шахсни суддан ишини мазмунан кўришни талаб қилиш ҳуқуқидан маҳрум қилмайди. Бошқа шахсларнинг манфаатларини ҳимоя қилишда давлат бошқарув органлари, жамоат бирлашмалари, ташкилотлар, фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари ва айрим фуқаролар ўзаро келишув битимлари туза олмайдилар, уларга нисбатан муқобил қарши даъволар ҳам қилиниши мумкин эмас. Фуқаролик процессида давлат бошқарув органлари ва бошқа ташкилотларнинг бировларнинг манфаати юзасидан иштирок этиши институти фақат демократик асосда тузилган процессуал ҳуқуқ учунгина хосдир. Фуқаролик ишларининг кўрилиши ва ҳал қилинишида давлат органлари ва ташкилотларнинг иштирок этишларига йўл қўйилиши фуқаролик процессуал ҳуқуқининг келгусида яна ҳам демократлаштирилишинининг намоёни бўлиб

кўрилади ва фуқаролар, давлат ҳамда бошқа ташкилотларнинг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилишда муҳим аҳамиятга эгадирлар.

Похожие

Фуқаролик процессида учинчи шахслар

Фуқаролик процессида исботлаш ва далиллар

Mолиявий хизматлар соҳасида истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва суд орқали истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш

Жиноят процессида ҳимоя ҳуқуқи ва айбсизлик презумпцияси

Фуқаролар мурожаатларини кўриб чиқиш инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг кафолати