Жиноят процессида ҳимоя ҳуқуқи ва айбсизлик презумпцияси - Юриспруденция - Рефераты

Жиноят процессида ҳимоя ҳуқуқи ва айбсизлик презумпцияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

33.380859375 KB

Жиноят процессида ҳимоя ҳуқуқи ва айбсизлик презумпцияси Режа: 1. Ҳимояланиш ҳуқуқи 2. Ҳимоя ҳуқуқи уни амалга оширишни кафолатланиши 3. Ҳимоя ҳуқуқи субъектлари

Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 24- моддасида гумон қилинувчи, айбланувчи ва судланувчи ҳимояланиш ҳуқуқига эга, деб белгиланган. Ҳимояланиш ҳуқуқи суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суднинг гумон қилинувчига, айбланувчига ва судланувчига берилган ҳуқуқларни тушунтириб бериш ҳамда унга қўйилган айбловдан ҳимояланиш учун қонунда назарда тутилган барча восита ва усуллардан фойдаланишда ҳақиқий имкониятга эга бўлишига қаратилган чора-тадбирлардан иборат. Гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчининг ҳимоя ҳуқуқи билан таъминлаш жиноят процессида ҳимоя функциясидан келиб чиқади. Жиноят процессида ҳимоя ҳуқуқини таъминлаш аввало умуминсоний қадриятларга бориб тақалади. 1948 йил 10 декабрда қабул қилинган «Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларация» сида шахс ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, жумладан жиноят ишларини юритишда ҳам ҳимоя ҳуқуқини таъминлашга оид бир қанча нормалар белгиланган. Жумладан, мазкур декларациянинг 8-моддасида “Ҳар бир инсон, мабодо унинг конституция ёки қонун бериб қўйган асосий ҳуқуқлари бузилгудек бўлса, нуфузли миллий судлар томонидан ўз ҳуқуқларини самарали тарзда тикланиш ҳуқуқига эгадир”, 1 деб белгиланган. Шунингдек, декларациянинг “Ҳар бир инсон, унинг ҳуқуқ ва бурчларини белгилаш ҳамда унга қўйилган жиноий айбнинг нечоғли асосланганлигини аниқлаш учун, батамом тенглик асосида, ўз иши ошкора, адолатнинг барча талабларига риоя этилиб, мустақил ва холис суд томонидан кўриб чиқилиш ҳуқуқига эгадир”, деб қайд этилган. 10-моддада эса “Ҳеч ким инсоннинг шахсий ёки оилавий ҳаётига ўзбошимчалик билан аралашиши, инсоннинг уй- жойи дахлсизлигига, унинг хатларидаги сирларига ёки ор-номуси ва шаънига ўзбошимчалик билан тажовуз қилиши мумкин эмас. Ҳар бир инсон ана шундай аралашиш ёки ана шундай тажоввуздан қонун йўли билан ҳимоя қилиниш ҳуқуқига эгадир” 2 , деб белгиланган. 1 Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясига шарҳлар. - Тошкент: “Адолат”, 1999. – 17 б. 2 Ўша жойда. 18-21 бетлар.

Мустақилликка эришгач, Ўзбекистон умуминсоний қадриятлар нинг устуворлигини эътироф этиб, уларга амал қилишини билдирди. Мазкур умуминсоний қадриятлар аввало мамлакатимизнинг асосий қонуни бўлмиш Конституциянинг шахсий ҳуқуқ ва эркинликлар белгиланган 7-бобида ўз аксини топган. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 26-моддасида “жиноят содир этганликда айбланган ҳар бир шахснинг иши судда, қонуний тартибда, ошкора кўриб чиқилиб, унинг айби аниқланмагунча айбдор ҳисобланмайди. Судда айбланаётган шахсга ўзини ҳимоя қилиш учун барча шароитлар таъминлаб берилади”, дейилиши ҳимоя ҳуқуқининг етарли даражада таъминланганлигини билдиради. Конституциянинг 116-моддасида эса, айбланувчи ҳимояланиш ҳуқуқи билан таъминланади. Тергов ва суд ишини юритишнинг ҳар қандай босқичида малакали юридик ёрдам олиш ҳуқуқи кафолатлади дейилган. Ҳимоя ҳуқуқининг моҳиятлари тўғрисида олимлар ва амалиёт ҳодимлари томонидан турлича фикрлар билдирилган. Бу ҳақда ҳуқуқшунос олим, юридик фанлари доктори, профессор Ғ.Абдумажидов шундай дейди: «Конституциянинг 26-моддасидан жой олган айбсизлик презумпцияси ҳам кенгроқ тушунилиши лозим. Жумладан, мусулмон ҳуқуқига кўра, инсон гуноҳсиз туғилади. Бу айбсиз дейишдан ҳам кенгроқ маънони англатади. Мазкур моддага кўра, ҳимоя ҳуқуқи фақат “судда айбланаётган шахсга” берилган. Конституциянинг 116-моддасига биноан эса, бу ҳуқуқ “айбланув чига” тегишли. Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодекси бу борада жиддий қадам қўйиб, ҳатто гумон остидаги шахсга ҳам бу ҳуқуқни кафолатлайди. Лекин амалиётда ҳимоя ҳуқуқидан тўла ва самарали фойдаланиш учун шарт-шароитларни кенгайтириб бориш зарурати сезилмоқда. Ҳимоя ҳуқуқини кенгроқ тарзда амалга ошириш инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси (15-модда) ҳамда Фуқаровий ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги Халқаро Пакт (7-модда) талабларига тўла жавоб беради» 3 . 3 Абдумажидов Г. Шахсий ҳуқуқ ва эркинликлар: ҳуқуқий нормаларни ривожлантириш. – Тошкент: “Давлат ва ҳуқуқ”, 2000. 1-сон, 15-16 бетлар.

Албатта, Ғ.Абдумажидовнинг фикрларига тўла қўшилган ҳолда, мазкур фикрлардан амалиётда кўпроқ фойдаланиш лозимлигини таъкидламоқчимиз. Республикамизда олиб борилаётган суд-ҳуқуқ соҳасидаги ислоҳотлар фуқароларимизнинг ҳимоя ҳуқуқларини кенгайтиришда муҳим аҳамият касб этаётганлигини ҳам ёддан чиқармаслик лозим. Жиноят ишларини юритиш жараёнида юридик ёрдам олиш ҳуқуқи жиноят процессининг ҳар қандай босқичида кафолатланади. Ҳимоя ҳуқуқи уни амалга оширишни кафолатланиши билан ҳақиқий ҳуқуқий аҳамиятга эга бўлади. Ўзбекистон Республикаси ЖПК нинг 24-моддасида суриштирув органлари терговчи, прокурор ва суд гумон қилинувчи, айбланувчи ва судланувчига унга берилган ҳуқуқларни тушунтириб бериши ҳамда у ўзига қўйилган айбловдан ҳимояланиш учун қонунда назарда тутилган барча восита ва усуллардан фойдаланишда ҳақиқий имкониятга эга бўлишига қаратилган чора-тадбирлар кўриш мажбурияти билан таъминланади деб кўрсатилган. Ҳимоя ҳуқуқи билан таъминлашнинг мазмуни қуйидагилардан иборат: 1. Гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчи жиноят процесси нинг иштирокчиси сифатида процессуал ҳуқуқлар доирасига эга бўлиб, уларга қўйилган айбдан ҳимояланиш учун ўзини ўзи муваффақиятли ҳимоя қилиш ва қонуний манфаатларини муҳофаза этишга имкон беради; 2. Гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчи ҳимоячи ёрдамидан фойдаланиши баъзи ҳолларда ҳимоячининг иштироки зарурий бўлиб, бу ёрдамни қонун асосида бевосита олиши мумкин; 3. Суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суд гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчига унинг процессуал ҳуқуқ ва мажбурият ларини тушунтиришга мажбур бўлиб, уларга ҳимояланиш манфаат ларини, шахсий ҳуқуқ, қонуний ҳуқуқ ва манфаатларини муҳофаза қилиши учун шароитлар яратиб беришлари лозим; 4. Гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчининг шахсий, қонуний

ҳуқуқ ва манфаатларини муҳофаза қилиш, уларни таъминлаш борасида суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суд зарурият бўлмаса, унинг шахсий ҳаётини овоза қилмаслик, ушбу шахсларнинг қадр-қиммати ва шаънига қарши, саломатлигига хавф туғдирадиган ҳаракатларни амалга оширмаслик, уларнинг вояга етмаган ва ёлғиз қолган болаларига нисбатан ҳомийликни ўрнатиш бўйича тегишли чораларни қўллаш, ушбу шахсларнинг мулки ва турар жойини сақлаш чораларини, ушбу шахсларнинг қариндошлари билан дастлабки тергов тамом бўлганда учраштириш мажбуриятига эгадирлар. Шундай қилиб, гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчининг ҳимоя ҳуқуқини таъминлаш уларнинг процессуал ҳуқуқлари ва суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суднинг мазкур ҳуқуқларни амалга оширишни таъминлашга қаратилган мажбуриятлари билан биргаликда тўлақонли мазмунга эга бўлади. Аммо ҳимоя ҳуқуқи билан таъминлаш қандайдир битта процес суал ҳуқуқ эмас. Гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчининг ҳи моя ҳуқуқи билан таъминлаш деганда, уларнинг қўйилган айбловдан ўзи томонидан ёки ҳимоячи ёрдамида ҳимояланиш ҳуқуқини берувчи барча процессуал ҳуқуқлар йиғиндиси тушунилади. Гумон қилинув чи, айбланувчи, судланувчи бевосита ўзи томонидан самарали тарзда ҳимоя ҳуқуқини амалга ошириши учун бир қанча ҳуқуқлар билан таъминланган. Бунинг учун айбланувчи тариқасида иштирок этишга жалб қилинган шахсга ўзининг нимада айбланаётганини билиш, кўрсатув ва тушунтиришлар бериш, далиллар билан танишиш, ишни олиб бораётган мансабдор шахсларнинг ҳаракатлари устидан шикоят қилиш, иш материаллари билан танишиш каби бир қанча ҳуқуқлар берилган. Жиноят процессуал қонунчилик ҳимоя ҳуқуқини таъминловчи қўшимча кафолат сифатида гумон қилинувчи, айбланувчи, судланув чининг илтимосидан қатъи назар, ҳаттоки уларнинг хоҳишига зид бўлганда ҳам ҳимоячининг иштироки шарт бўлган ҳолатларни белги лаган. ЖПКнинг 51- моддасида мазкур ҳолатлар кўрсатилган бўлиб, унга кўра вояга

етмаганларнинг, соқовлар, кўрлар, карларнинг, жисмоний ёки руҳий касаллиги сабабли ўзини ўзи ҳимоя қилиш ҳуқуқини амалга оширишга қийналадиган бошқа шахсларнинг, жиноят иши юритилаётган тилни билмайдиган шахсларнинг иши бўйича, шунингдек, жазо чораси сифатида умрбод ёки узоқ муддатли жазо тайинланиши мумкин бўлган жиноятларни содир этишда гумон қилинаётган ёки айбланаётган шахсларнинг иши бўйича ҳимоячи иштирок этиши шарт. Жиноят процесси дарслиги муаллифларининг фикрига кўра 4 , гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчини ҳимоя ҳуқуқи билан таъминлаш қуйидагиларни ўз ичига олади: а) суриштирув органлари, тергов, прокуратура ва суднинг гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчининг манфаатларини ҳимоя қилишга қаратилган, шунингдек, уларнинг ўз ҳуқуқларини тушунти риш ва амалга оширишни таъминлашга қаратилган мажбуриятларини қонунда белгиланиши; б) гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчи томонидан таклиф этилган ёки терговчи ёхуд суд томонидан тайинланган ҳимоячининг қонунда белгиланган барча восита ва усуллардан фойдаланиб, гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчини оқловчи ёки уларнинг жавобгарлигини енгиллаштирувчи ҳолатларини аниқлашга қаратил ган воситаларнинг қонунда белгиланганлиги; в) гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчига ўзининг бузилган ҳуқуқларини тиклаш имконини берувчи ҳамда бу ҳуқуқларни бузган мансабдор шахсларнинг жавобгарлиги масаласини кўтаришга бўлган воситаларнинг қонунда белгиланиши. Жиноят процессида гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчи ҳимоя ҳуқуқи билан таъминланадиган асосий субъектлар ҳисобланади. Ҳимоя ҳуқуқи субъектларидан бири гумон қилинувчидир. 4 Жиноят процесси умумий қисм. Иноғомжонова З.Ф. нинг умумий таҳрири остида. –Т.: ТДЮИ нашриёти., 2008. 186-187 бетлар.

ЖПКнинг 47-моддасида “Гумон қилинувчи жиноят содир этгани тўғрисида маълумотлар бор бўлса-да, бу маълумотлар уни ишда айбланувчи тариқасида иштирок этишга жалб қилиш учун етарли бўлмаган шахсдир” деб кўрсатилган. Бундан ташқари жиноят содир қилишда гумон қилиниб ушланган шахс ҳам гумон қилинувчи сифатида эътироф этилади. 5 Шахсни гумон қилинувчи сифатида ушлаб туриш асослари ЖПКнинг 221-моддасида белгиланган бўлиб, улар қуйидагилардир:  шахс жиноят устида ёки бевосита уни содир этганидан кейин қўлга тушса;  жиноят шоҳидлари, шу жумладан, жабрланувчилар уни жиноят содир этган шахс сифатида тўғридан тўғри кўрсатсалар;  унинг ўзида ёки кийимида, ёнида ёки уйида содир этилган жиноятнинг яққол излари топилса;  шахсни жиноят содир этишда гумон қилиш учун асос бўладиган маълумотлар мавжуд бўлиб, у қочмоқчи бўлса ёки доимий яшайдиган жойи йўқ ёхуд шахси аниқланмаган бўлса. Қамоққа олиш эҳтиёт чорасини қўллаш зарур бўлса милиция ёки бошқа суриштирув органининг ходими, шунингдек, муомалага лаёқатли ҳар қандай шахс юқорида кўрсатилган асослар мавжуд бўлган тақдирда, жиноят содир этишда гумон қилинган шахсни ушлаш ва яқин орадаги милиция муассасасига ёки ҳуқуқни муҳофаза қилувчи бошқа органга олиб келишга ҳақлидир. Шахсни гумон қилинувчи сифатида эътироф этишнинг процессуал акти бўлиб, бу ушлаб туриш баённомаси ёки жиноят ишида гумон қилинувчи тариқасида иштирок этишга жалб қилиш тўғрисидаги қарор ҳисобланади. 6 Шахсни гумон қилинувчи сифатида жиноят ишига жалб қилиш тўғрисида суриштирувчи, терговчи, прокурор қарор чиқаради. 5 Сеитназаров К.Р. Принцип состязательности в уголовном процессе. (по материалам судов Каракалпакстана) Автореф. дисс. канд. юр. наук. - Киев: 1993. – 5 с. 6 Строгович М.С. Право обвиняемого на защиту и презумпция невиновности. Москва: 1984. – 14 с.

Гумон қилинувчи сифатида шахс жиноят процессининг дастлабки тергов босқичида ўн суткадан ошмаган муддатда иштирок этади. Гумон қилинувчининг ҳимояланиш ҳуқуқидан фойдаланиш имкониятларини билиш учун аввало, унинг процессуал ҳуқуқ ва мажбуриятларини таҳлил қилиш керак. Гумон қилинувчи: ўзининг нимада гумон қилинаётганлигини билиш; ушланганидан кейин йигирма тўрт соатдан кечиктирмай сўроқ қилинишини талаб қилиш; ўзига нисбатан қўйилган гумон хусусида ва ишнинг бошқа ҳар қандай ҳолатлари бўйича кўрсатувлар бериш; ўз она тилидан ва таржимон хизматидан фойдаланиш; у гумон қилинувчи деб эътироф этилганлиги тўғрисидаги қарор унга маълум қилинган пайтдан ёки у ушланган пайтдан бошлаб ҳимоячи олиш ва сўроқ тугагандан кейин у билан ҳоли учрашиш; ҳуқуқларини ҳимоя қилишни шахсан ўзи амалга ошириш; илтимоснома бериш ва рад этиш; далиллар тақдим этиш; суриштирувчи ёки терговчининг рухсати билан тергов ҳаракатларида иштирок этиш; суриштирувчининг, терговчининг, прокурорнинг ҳамда суднинг ҳаракатлари ва қарорлари устидан шикоят бериш ҳуқуқларига эгадир. Гумон қилинувчи: суриштирувчи, терговчи ва прокурорнинг чақирувига биноан ҳозир бўлиши; суриштирувда ва дастлабки терговда иштирок этишдан бош тортмаслиги; ҳақиқатни аниқлашга далилларни йўқ қилиш, сохталаштириш, гувоҳларни кўндиришга ўриниш ва қонунга хилоф бошқа ҳаракатлар билан тўсқинлик қилмаслиги; суриштирувчи, терговчи, прокурорнинг гувоҳлантириш, эксперт текшируви учун намуналар олиш, экспертиза ўтказиш учун тиббий муассасага жойлаштириш тўғрисидаги қарорлари ва ЖПКда назарда тутилган бошқа процессуал қарорлар ижро этилишига тўсқинлик қилмаслиги; ишни тергов қилишда тартибга риоя этиши шарт. Аммо мазкур ҳуқуқ ва мажбуриятлар тўлиқ эмас, чунки гумон қилинувчининг тергов ҳаракатларини ўтказишдаги бошқа ҳуқуқ ва

мажбуриятлари ушбу тергов ҳаракатларини ўтказиш белгиланган моддаларда назарда тутилмаган. Суриштирувчи, терговчи гумон қилинувчига фақат ЖПКнинг 48- моддасида кўрсатилган ҳуқуқларинигина эмас, балки тергов ҳаракатларини бажариш чоғидаги қонунда кўрсатилган бошқа ҳуқуқларини ҳам тушунтириши шарт ҳисобланади. Гумон қилинувчининг қайси жиноятни содир этишда гумон қилинаётганини билиш ҳуқуқи шу билан кафолатланадики, ушлан ганлик тўғрисидаги баённомада ушлаб туриш асослари ва сабаблари кўрсатилади, ушланганнинг тушунтиришлари ёзилади, баённомага ушланган шахс имзо чекади; эҳтиёт чорасини қўллаш тўғрисидаги қарорда мазкур шахс содир этган деб гумон қилинган жиноят кўрсатилган бўлиши лозим; сўроқ олдидан гумон қилинувчига у қандай жиноятни содир этишда гумон қилинаётгани эълон қилингани ҳақида сўроқ қилиш баённомасига қайд этилади. 7 Гумон қилинувчи томонидан кўрсатувлар берилиши унинг бурчи деб ҳисобланиши мумкин эмас. Бу жиҳатдан гумон қилинувчи айб ланувчига тўлиқ тенглаштирилади. Уни сўроқ қилиш айбланувчини сўроқ қилиш қоидалари асосида олиб борилиши лозим. Чунончи, айбланувчи ушланиши ёки унга эҳтиёт чоралари танланиши билан боғлиқ ҳолатлар тўғрисида кўрсатма беришни рад этганлик ва била туриб ёлғон кўрсатма берганлик учун жиноий жавобгар бўлмайди. Процессуалист олимлар ўртасида бошқача фикрлар ҳам мавжуд. Уларга кўра, айбини бўйнига олиб келган шахсга процессуал маънода гумон қилинувчи деб қаралиши мумкин эмас. Унга айб эълон қилиш (башарти бунинг учун етарли асослар бўлса) ёхуд тушунтириш хати олиб, сўнгра гумон қилинувчи сифатида тан олиш ва сўроқ қилиш керак. 8 Гумон қилинувчига нисбатан процессуал мажбурлов чораси сифатида ушлаб туриш қўлланиши мумкин. 7 “Жиноят процесси” Иноғомжонова З.Ф. умумий таҳрири остида. Махсус қисм. –Тошкент: ТДЮИ, 2008.176 б. 8 Григорьев В.Н. Задержание подозреваемых органами внутренних дел. – Ташкент: 1989. – 9 с.

Ушлаб туриш жиноятни содир этишда гумон қилинаётган шахс ни унинг жиноий фаолияти билан шуғулланишига барҳам бериш, қочиб кетишининг, далилларни яшириш ёки йўқ қилиб юборишининг олдини олиш мақсадида қисқа муддатга озодликдан маҳрум қилишдан иборатдир. ЖПКнинг 45-моддаси мазмунига кўра айбланувчи ЖПКда белгиланган тартибда айбланувчи тариқасида ишда иштирок этишга жалб қилиниши ҳақида қарор чиқарилган шахсдир. Шахсни айбланувчи деб эътироф этиш тўғрисида ЖПКнинг 361- моддаси тартибида терговчи ёки прокурор қарор чиқаради. Айбланувчи тариқасида ишда иштирок этишга жалб қилиш тўғрисидаги қарорда қуйидагилар ифодаланиши лозим:  айбланувчи тариқасида жалб этилаётган шахснинг фамилияси, исми ва отасининг исми, туғилган куни, ойи ва йили;  айбловнинг мазмуни, шахснинг зиммасига қуйилаётган жиноят ҳодисаси, у содир этилган жой, вақт ва бошқа муҳим ҳолатлар баёни;  жиноят кодексининг ушбу жиноятни назарда тутган моддаси, қисми, банди акс эттирилиши лозим. 9 Агар жиноят кодексининг турли моддалари, қисмлари ёки бандларида назарда тутилган бир неча жиноятни содир этишда айбланганда, бу жиноятлар ҳар бирининг моҳияти ва юридик тавсифи алоҳида кўрсатилиши лозим. Қарорнинг хулоса қисмида мазкур шахсни ишда айбланувчи тариқасида иштирок этишга жалб қилиш тўғрисида тўхтамга келинганлиги ифодаланиши лозим. Аммо шахсни айбланувчи деб эътироф этиш унинг айбдор лигидан далолат бермайди. ЖПКнинг 362-моддаси мазмунига кўра унинг 83-, 84- моддалари 1- ва 4-қисмларида назарда тутилган ҳолат ларда жиноят иши тугатилиб, айблов бекор қилинади. Шунингдек, прокурор судда айбловдан воз кечиши ёки суд оқлов ҳукми чиқариши мумкин. 9 “Жиноят процесси” Иноғомжонова З.Ф. умумий таҳрири остида. Махсус қисм. –Тошкент: ТДЮИ, 2008. 177 б.

Шахсни айбланувчи деб эътироф этиш қуйидаги процессуал оқибатларга олиб келади: а) айбланувчи ўзининг нимада айбланаётганлигани билади ва ўзининг процессуал ҳуқуқларини амалга ошириш орқали ўз қонуний манфаатларини ҳимоя қилади; б) жиноят процессида иштирок этувчи мансабдор шахслар томонидан иш бўйича айбланувчининг ҳуқуқлари тушунтирилиши ва уларни амалга оширилишини таъминланиши зарур; в) айбланувчига маълум процессуал мажбуриятлар юкланади; г) айбланувчига нисбатан ЖПКда белгиланган тартибда процессуал мажбурлов чоралари қўлланишилиши мумкин. 10 Айбланувчининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари қуйидагилардир: 1) ЖПКнинг 361, 379, 397, 467-моддаларида назарда тутилган ўзининг нимада айбланаётганлигини билиш ҳуқуқи. Бу ҳуқуқ давлат органларининг шахсни айбланувчи тариқасида ишда иштирок этишга жалб қилиш ҳақидаги қарорда, айблов хулосасида шахсни нимада айбланаётганлигини кўрсатиши, айблов ҳукмида эса шахс қандай қилмишни содир этишда айбдор деб топилганлиги ва у жиноят қонунининг қайси моддаларида белгиланганлиги кўрсатилиши лозим. ЖПКнинг 362-моддасига мувофиқ эса, тергов жараёнида айблов ўзгартирилса, тўлдирилса ёки тугатилса, у ҳақда айбланувчи хабардор этилади; 2) ЖПКнинг 64, 110, 111, 361, 435-моддаларига асосан, ўзига қўйилган айблов юзасидан ва ишнинг ҳар қандай ҳолатлари бўйича кўрсатув ва тушунтиришлар бериш. Мазкур ҳуқуқни амалга ошириш учун терговни олиб борувчи шахс ва суд айбланувчига айбловнинг моҳиятини тушунтириши ва уни қонунда белгиланган муддатларда сўроқ қилиши лозим; 3) ўз она тилидан, таржимон хизматидан фойдаланиш. Мазкур ҳуқуқ ЖПКнинг 71, 99-моддаларида кафолатланган бўлиб, айбланув чини сўроқ қилишдан олдин унинг қайси тилда кўрсатма бериши аниқланади. Агар 10 Уголовный процесс. (Общая часть) Учебник. – Ташкент, «Адолат». 2000. 109-110 с.

судланувчининг она тилидан ва таржимон хизмати дан фойдаланиш ҳуқуқи бузилган бўлса, ЖПКнинг 487-моддаси 7-бандига кўра, ҳукм бекор қилинишига сабаб бўлади; 4) ҳимоячига эга бўлиш ва у билан ҳоли учрашиш. Бу ҳуқуқ жиноят ишида ҳимоячини иштирок этиши, қонунда кўрсатилган ҳолларда юридик ёрдамнинг бепул кўрсатилиши (ЖПКнинг 49, 50, 51, 52-моддалари), ҳимоячи билан учрашиш вақтининг чекланмас лиги (ЖПКнинг 53-моддаси) билан кафолатланади; 5) илтимосномалар бериш ва рад қилиш. Айбланувчи ишнинг ҳар қандай босқичида илтимосномалар бериши, шунингдек, асослар бўлганда процесс иштирокчиларини рад этиши мумкин; 6) далиллар тақдим этиш, терговчининг рухсати билан тергов ҳаракатларида иштирок этиш; 7) дастлабки тергов тамом бўлгандан кейин ишнинг барча материаллари билан танишиш ва ундан керакли маълумотларни ёзиб олиш; 8) терговчи ёки прокурор томонидан жиноят ишининг тугатилганлигига норозилик билдириш ва суд муҳокамасини ўтказишни талаб қилиш. Айбланувчининг қуйидаги мажбуриятлари мавжуддир: - терговчи ва прокурорнинг чақирувига биноан ҳозир бўлиши; - дастлабки терговда иштирок этишдан бош тортмаслиги; - ҳақиқатни аниқлашга ҳалақит бермаслик; - далилларни йўқ қилиш, сохталаштириш, гувоҳларни кўнди ришга уриниш ва қонунга хилоф бошқа ҳаракатлар билан тўсқинлик қилмаслиги; - гувоҳлантириш; - эксперт текшируви учун намуналар олиш; - экспертиза ўтказиш учун тиббий муассасага жойлаштириш тўғрисидаги қарорлар ва ЖПКда назарда тутилган бошқа процессуал қарорлар ижро этилишига тўсқинлик қилмаслик; - ишни тергов қилишда тартибга риоя этиши шарт.

Айбланувчи зиммасига кўрсатув бериш, шунингдек, ўзининг айбдор эмаслиги ёки ишнинг бошқа бирор ҳолатларини исботлаш мажбурияти юкланиши мумкин эмас. Айбланувчи процесс иштирокчиси сифатида ҳуқуқий асос вужудга келиши билан тергов босқичида айб эълон қилиниши билан пайдо бўлади. 11 Бир вақтнинг ўзида ЖПКнинг 81-моддасига кўра, айбланувчи маълумотлар манбаи сифатида ва унга нисбатан эҳтиёт чоралари ҳамда қонунда белгиланган процессуал мажбурлов чоралари қўлла ниши мумкин бўлган, шунингдек, суд томонидан жазо қўлланиши мумкин бўлган шахс сифатида намоён бўлади. Россия Федерацияси ЖПКнинг 172-моддасига кўра, айбланув чига айб эълон қилиш терговчи томонидан қарор тузилганига 3 суткадан кечиктирмасдан амалга оширилиш керак. Ўзбекистон Рес публикаси Жиноят процессуал кодексининг 361-моддасида айбланув чи тариқасида иштирок этишга жалб қилиш қарори тўғрисида баён қилинган лекин ушбу моддада айб эълон қилиш тартиби ва муд датлари тўғрисида фикр билдирилмаган ваҳоланки, бу айбланувчи нинг манфаатларига зид келадиган ҳолат. Эълон қилинган айблов бўйича кўрсатув бериш - айбланувчининг ҳуқуқи, шу сабабли эълон қилинган айблов бўйича кўрсатув бериш дан бош тортган тақдирда, у жиноий жавобгар бўлмайди. Бироқ бу айбланувчининг рост ёки ёлғон жавоб беришига қонун бефарқ қарашини билдирмайди. Содир этилган жиноят тўғрисида ҳаққоний кўрсатув бериш, қилмишдан пушаймон бўлиш жавобгарликни енгиллаштирувчи ҳолат ҳисобланади. 12 Жиноят процессида ҳимоя ҳуқуқи субъектларидан яна бири судланувчидир. Судланувчи қуйидаги ҳуқуқларга эга: биринчи инстанция ва юқори инстанция суди мажлисларида иштирок этиш, рад қилиш, суд ҳаракатлари ва қарорлари устидан шикоят қилиш, илтимосномалар қилиш ва далиллар 11 А.В. Гришенко. Комментарий к уголовно-процессуалному кодексу Российской Федерации. - М.: Эксмо. 2007. 441 с. 12 А.В. Смирнов, К.Б. Калиновский. Уголовный процесс. Учебник для вузов. –Москва.: «Зерцало», 1998. –109 с.

тақдим этиш, суд мажлиси баённомаси билан танишиш, иш бўйича келтирилган протестлар, апелляция, кассация шикоятларидан хабардор бўлиш ва уларга нисбатан эътирозлар билдириш, охирги сўз билан чиқиш ҳуқуқига эга. Судланувчининг мажбуриятлари қуйидагича: суд чақирувига биноан ҳозир бўлиш; суд муҳокамасида иштирок этишдан бош тортмаслик; ҳақиқатни аниқлашга тўсқинлик қилмаслик; танланган эҳтиёт чоралари талабларини бажариш; суд ажримларининг ижро этилишига тўсқинлик қилмаслик; суд мажлисида тартибга риоя этиши шарт. Агар судланувчи узрсиз сабабларга кўра суд мажлисига келмаса, ЖПКнинг 262-264 моддаларда назарда тутилган асосларда ва тартибда мажбурий равишда келтирилиши мумкин. Судланувчининг процессуал мақоми ЖПКнинг биринчи инстанция судида иш юритиш тартиби белгиланган 10-бўлимда кўрсатиб ўтилган. ЖПКнинг 410-моддаси мазмунига кўра биринчи инстанция судида жиноят иши судланувчининг иштирокида кўрилиши шарт. Судга келмаган судланувчи мажбурий келтирилиши ёки унга нисбатан эҳтиёт чорасини қўллашга ёки уни ўзгартиришга олиб келиши мумкин. ЖПКнинг 410- моддасига кўра фақатгина икки ҳолат бўйича иш судланувчининг иштирокисиз кўрилиши мумкин. Судланувчининг таъминланиши лозим бўлган энг муҳим ҳуқуқларидан бири суд музокарасида иштирок этиш ва охирги сўз билан чиқиш ҳуқуқидир. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг “Гумон қилинувчи ва айбланувчини ҳимоя ҳуқуқи билан таъминлашга оид қонунларни қўллаш амалиёти тўғрисида”ги 2003 йил 19 декабрь 17-сонли қарорида 17-бандида “судланувчининг адвокати бўлмаган ҳолда уни суд музокарасида иштирок этишига имконият яратмаслик, шунингдек, охирги сўздан маҳрум этиш жиноят-процессуал қонуни ни жиддий бузиш ҳисобланади”, деб таъкидланган.

Айбсизлик презумпцияси принципининг асосий моҳияти, гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчининг жиноят содир этилишида айбдорлигини исботлаш жараёнидан иборат. Инсонни айблаш ва давлат мажбурловининг жиноят кодексида назарда тутилган чораларни қўллашдан аввал, қонуний тартибда айнан шу шахс маълум жиноятни содир этганлигини исботлаш лозим.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Абдумажидов Г. Шахсий ҳуқуқ ва эркинликлар: ҳуқуқий нормаларни ривожлантириш. – Тошкент: “Давлат ва ҳуқуқ”, 2000. 2. Рустамбаев М.Х., Е.Н.Никифорова. Правоохранительные органы. – Ташкент: ТГЮИ, 2003. 3. Каракетов Й., Усмоналиев М. Жиноятчиликка қарши курашнинг криминологик чоралари. – Тошкент: “Ўзбекистон”, 1995. 4. Абдурасулова Қ.Р. Жиноятнинг махсус субъекти. –Тошкент: ТДЮИ, 2005. 5. Иноғомжонова З.Ф. нинг умумий таҳрири остида. Жиноят процесси умумий қисм. – Тошкент: ТДЮИ, 2008. 6. Иноғомжонова З.Ф. умумий таҳрири остида. “Жиноят процесси” Махсус қисм. – Тошкент: ТДЮИ, 2008.

Похожие

Гумон қилинувчи айбланувчи судланувчининг ҳуқуқий ҳолати

Жиноят процессуал кафолат тушунчаси ва айбсизлик презумпциясининг ҳуқуқий асослари

Айбсизлик презумпциясининг умумий тушунчаси ва моҳияти

Айбсизлик презумпциясининг ҳуқуқий табиати

Айбсизлик презумпциясида исботлаш асослари