Жиноят судлов ишларини юритишда суд назоратининг ташкил топиши ва ривожланиши - Юриспруденция - Рефераты

Жиноят судлов ишларини юритишда суд назоратининг ташкил топиши ва ривожланиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

33.8154296875 KB

Жиноят судлов ишларини юритишда суд назоратининг ташкил топиши ва ривожланиши Режа: 1. Ҳуқуқий давлат – бу фуқароларнинг ҳуқуқий жамияти 2. Жиноят процессида суд назоратига оид тарихий жараёнлар 3. Жиноят процессининг тарихий шакллари

Мамлакатимизда ҳуқуқий давлат, адолатли фуқаролик жамият барпо этиш мақсадида қонунчилик ва суд-ҳуқуқ тизимида амалга оширилаётган ислоҳотлар инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлашнинг том маънодаги кафолати сифатида намоён бўлмоқда. Ҳуқуқий давлатда ҳар қандай масала қонунлар, ҳуқуқий меъёрлар асосида адолатли йўл билан ҳал этилади. Қонун жамият ва давлат ҳаётидаги энг муҳим муносабатларни тартибга солади. Ҳуқуқий давлатнинг амал қилишдаги бош омили қонуннинг ус - тиворлигини таъминлашдадир. Ҳуқуқий давлат тўғрисидаги назария нинг фалсафий асоси: “давлат – бу ҳуқуқий қонунларга бўйсиндирил ган жуда кўп одамларнинг бирлашувидир“, - деб таъкидлаган эди буюк мутафаккир Эммануэл Кант. Унинг фикрича, фуқаролар бего налашмаслигининг асоси уларнинг қонун олдидаги тенглигидадир. Ҳуқуқий давлат – бу фуқароларнинг ҳуқуқий жамияти , яъни ҳуқуқ ҳукмронлик қилувчи жамият қуришнинг бошланғичидир. Ҳуқуқий давлат тўла амал қилган шароитда демократик эркинликлар ва инсон ҳуқуқлари кенг қулоч ёяди. Истиқлол туфайли тарихан жуда қисқа вақт ичида асрлар мо байнида давлат қурилиши соҳасида амалга оширилмаган кўп нарса ларга эришилди. Мустақил Ўзбекистоннинг ўзига хос ва мос ҳуқуқий давлат йўли танлаб олинди. Энг муҳими кишилар онгида ўзини ўзи англаш миллий-психологик уйғонишлар, мустақилликни асраш ва авайлаш, унинг қадрига етиш туйғулари шаклланди. Фикримизча, суд-ҳуқуқ тизимини ҳозиргача ва бундан буён ислоҳ қилишнинг моҳияти ва маъноси адолат ва ҳақиқатга интилиш ва эришиш бўлиши керак. Айни мана шу талаб суд-ҳуқуқ ислоҳот лари тамойилининг ўзагига, унинг руҳи ва моҳиятига айланиши, суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилишнинг бутун жараёнига дахл бўлиб қол май балки, жамият-давлат қурилишини бутунлай ислоҳ қилиш жараё нининг таркибий қисмига ҳам

айланиши керак. “Қаерда суд мустақил бўлмас экан, шу ерда қонун талаблари ва адолат бузилиши муқар рар”, 1 - деб таъкидлайди юртбошимиз. Жиноят процессида суд назоратига оид тарихий жараёнлар ни ўрганиш доимий равишда адолат ва инсонпарварлик тамойилларига асосланган ҳуқуқий ислоҳотларни амалга ошириш, мамлакатимизда инсон ҳуқуқ ва эркинликлари энг олий қадрият экани ҳамда бунинг кафолати сифатида суд назоратини ривожлантириш зарурлигини та кидлаш ҳамда келажакда ҳуқуқий давлат, адолатли фуқаровий жа мият қуриш учун суд назоратини янада кучайтириш лозимлигини эътироф этишдир. Жиноят процессида суд назоратини ташкил топи ши ва ривожланиши узоқ тарихий даврдан, яъни Россияда 1864 йилда амалга оширилган суд ислоҳотидан бошланди. 1864 йилдаги Россия - суд ислоҳотига қадар суд тизими иккита инстанцияда фаолият кўрсатган. Биринчи инстанцияда мировой (ке - лиштирув) судлари, иккинчи инстанцияда - апелляция судлари. 2 Ик кинчи инстанция суди охирги инстанция бўлиб, унинг қарори дарҳол ижрога қаратилиши лозим эди. 1864 йилдаги суд ислоҳотига биноан уч босқичли суд тизими, яъни биринчи инстанция суди, апелляция ва кассация инстанциялари жорий этилди. Биринчи маротаба 20 ноябрь 1864 йилги Жиноят судлов ишларини юритиш Уставида дастлабки терговда шахсни қамоққа олиш учун суддан розилик олиш тартиби белгиланган. 3 1907 йил 2 июнда иккинчи чақириқ Давлат думасининг Комис сияси биринчи маротаба шахснинг ҳуқуқ ва эркинликларини кафо латловчи қонун лойиҳасини тайёрлади. Бунга кўра, ушланган шахсга нисбатан судьянинг ёки тергов судьясининг қарори зарурлиги, 24 со ат ичида шундай қарор бўлмаса 1 Каримов И. А. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг тўққизинчи сессиясида “Ўзбекистон демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари мавзусида қилган маърузаси. “Халқ сўзи” 30 авг. 2002 й. 2 Апелляция инстанцияси Россия Федерациясида 7 авг. 2000 й. 120-сон Федерал қонуни билан қайта тикланди. Ўзбекистон Республикасида апелляция суди 2000 й. 14 декабрь қонуни билан киритилган. 3 Фойницкий И.Я. Курс уголовного судопроизводства. – СПб.: 1996. Б. 449.

шахс дарҳол озод қилиниши белги ланди. Қонунни бажарилиши устидан назорат прокурор ва судга юк латилди. 4 1917 йил октябрь тўнтариши мавжуд суд тизимини бекор қилиб, 24 ноябрь 1917 йил қабул қилинган “Судлар тўғрисида”ги 1-сонли Декретда биринчи инстанция суди ҳукмлари қатъийлиги, фақат 100 рубль жарима ёки озодликдан маҳрум қилиш жазоси белгиланган ҳукм устидан 7 кун ичида кассация тартибида шикоят қилиш мум кинлиги белгиланди. Шу тариқа апелляция инстанцияси бекор қилин ди. 7 март 1918 йилги Суд тўғрисидаги 2-сонли Декрет бўйича Олий суд назорати таъсис этилди. Олий суд назорати кассация инстанция лари томонидан чиқарилган ноқонуний қарорларни текшириб, тўғри қарор қабул қилишга ваколатли эди. 5 Суд тўғрисидаги 2-сонли Декретда кассация инстанциясининг ваколатлари, шу жумладан ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш учун иккита асос белгилаб берилди: суд унча жиддий эмас деб топган хато ва камчиликни юқори суд жиддий деб ҳисобласа; шунингдек чиқа рилган ҳукм адолатсиз бўлса 6 , ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш мумкин эди. Шундай қилиб, юқори суд инстанциясининг ваколатига кирувчи ҳукмнинг қонунийлиги ва асослилигини текшириш мезони вужудга келди. Аммо бу вақтда суд назорати инстанцияси ҳали таш кил қилинмаган эди. 1920 йил “Халқ суди тўғрисида”ги Низом қабул қилинди. Лекин бу Низомда кассация инстанциясида йўл қўйилган хато ва камчилик ларни бартараф қилишга ваколатли бўлган суд инстанцияси тўғриси да фикр билдирилмади. Бундай суд инстанциясини ташкил қилишга бўлган уриниш 10 март 1921 йил “Олий суд назорати тўғрисидаги Низом”ни қабул қилиш билан амалга оширилди. Бу Низомга кўра, Адлия халқ комиссарлиги қошида Олий суд назорати бўлими очил ди 7 . “Олий суд назорати тўғрисидаги 4 Азаров В.А., Таричко М.Ю. Правовые предпосылки воссоздания функции судебного контроля в российском уголовном процессе. // Межвузовский сборник научных трудов. –Уфа: 2003. Б. 83. 5 Муратова Н.Г. Система контроля в уголовном судопроизводстве: вопросы теории, законодательного регулирования и практики. Автореф. дисс. … д-ра юрид. наук. - Казань: 2004. -36 б. 6 Ўша ерда-Б. 12. 7 Григорьев А.В. Пересмотр уголовных дел в порядке надзора. М.: Юрид. лит., 1969. –Б. 45., Фаткуллин Ф.Н. Обвинение и судебный приговор. -Казань: 1965. -416 б.

Низом”да ҳукмларни текши ришнинг алоҳида тартиби жорий этилди. Бунга кўра назорат тарти бида иш қўзғатиш ва қонуний кучга кирган ҳукмнинг ижросини тўхтатишга оид алоҳида тартиб белгиланди. Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асослари кассация инстанцияси учун белгиланган асос лар билан бир хилда қолдирилди. Амалда Олий суд назорати Адлия халқ комиссарлиги қошида бўлганлиги учун суд тизимининг марказига айлана олмади, у суд ор гани эмас, балки маъмурий бошқарув органи бўлиб қолди. 1920 йилларнинг бошида суд ислоҳоти ва кодификациялашга киришилди. 1922 йил биринчи ва кассация инстанцияси судларини назорат қиладиган Олий трибунал Бутуниттифоқ Марказий Ижроия Комитети қошида очилди, республикаларда унинг бўлимлари ташкил этилди. Бир вақтнинг ўзида Адлия халқ комиссарлиги қошида Олий суд назорати ҳам фаолият кўрсатар эди. 1923-1925 йилларга келиб, ҳукмларни бекор қилиш ёки ўзгар тириш ваколати СССР Олий судига ва ҳар бир иттифоқдош респуб ликада тузилган олий судларга берилди. 1936 йил қабул қилинган “Совет Иттифоқи Суд тузилиши тўғрисида”ги қонун ҳукмларни қонуний ва асосли эканлигини текширишнинг икки турини белгила ди: кассация тартибида иш юритиш (15- модда) ва назорат тартибида иш юритиш (16-модда). 8 Ишнинг ҳажмини кўплиги ва ноқонуний, асослантирилмаган ҳукмларни ўз вақтида бартараф қилишга имко ният йўқлигини ҳисобга олиб, 1954 йил 15 августда СССР Олий Со вети Президиумининг Фармони билан ҳар бир республика, автоном республика, ўлка, область ва автоном вилоят судлари қошида прези диумлар ташкил қилинди. Натижада суд инстанцияларининг фаолия ти, иштирокчилари, ваколатлари ва иш юритиш тартиби қатъий бел гиланди. 1958 йил 25 декабрда ССР Иттифоқи ва иттифоқдош республи калар- нинг Жиноят судлов ишларини юритиш Асослари, 1959 йил 21 майда Ўзбекистонда Жиноят-процессуал кодекс қабул қилинди. Уларга кўра 8 Муратова Н.Г. Система контроля в уголовном судопроизводстве: вопросы теории, законодательного регулирования и практики. –Казань: 2004. –Б. 48.

ҳукмларни қонунийлиги ва асослилигини текшириш нафақат кассация ва назорат инстанциясида, балки янги очилган ҳолатлар бўйича жиноят ишини қайтадан ҳаракатга келтириш тарзида ҳам текшириладиган бўлди. Ўзбекистон Республикасининг 1991 йил мустақилликка эришиш шарофати билан босқичма-босқич амалга оширилаётган суд ислоҳоти натижасида ҳукм, ажрим ва қарорларнинг қонунийлиги, асослилиги ва адолатлилигини текшириш жиноят процессининг мустақил босқи чи сифати ЖПКнинг ўн биринчи бўлимида ўз аксини топди. 2000 йил 14 декабрь Қонуни билан фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларини муҳофазасини таъминлаш мақсадида бу босқич яна да кучайтирилди, чунончи, апелляция инстанцияси жорий қилинди, кассация инстанциясининг хусусиятлари ўзгартирилди, назорат ин станциясининг ваколатлари кенгайтирилди. Шу тариқа Республика мизда жиноят судлов ишларини юритишда суд назорати институти ташкил топди ва такомиллашди. Суд ислоҳоти натижаси ўлароқ, босқичма-босқич қонунлари мизга кириб келаётган либераллашув суд назорати институтининг ян ги қирралари очилиши зарурлигини тақозо этмоқда. Фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларини муҳофаза қилиш айнан шунга боғлиқ. Фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликла рини чеклаш, шахс жиноят процесси иштирокчиси сифатида жалб этилган дастлабки дақиқалардан бошланади. Демак, унинг муҳофаза сини таъминлаш ҳам шу муддатдан бошланиши керак. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 8 августда “Қамоққа олишга санкция бериш ҳуқуқини судларга ўтказиш тўғри сида”ги Фармони дастлабки терговда суд назоратини ўрнатишга қаратилган. Бу тартибни чуқур англаб етиш ва миллий хусусиятлари мизни эътиборга олиб, жиноят процессуал қонунчилигини такомил лаштириш учун хорижий мамлакатлар тажрибасини ўрганиш зарур, чунки бу миллий қонунчилигимиз учун мутлақо янги тартибдир. Хо рижий мамлакатлар жиноят судлов ишларини юритиш тажрибасини ўрганиш ва қиёсий тавсифлаш суд

назоратини назарий ва амалий жиҳатдан билишимиз, ҳамда таҳлил қилишимизга имконият яратади. Президентимиз И.А.Каримов “Бошқа демократик давлатлар ка би Ўзбекистонда ҳам шахсни ушлаб туриш, ҳибсга олиш, шунингдек бошқа процессуал мажбурий чораларини қўллаш учун санкция бериш ҳуқуқларини ҳам судларга ўтказиш керак, деб ўйлайман” 9 - деганла рида айнан хорижий мамлакатларда бу масала қандай йўлга қўйил ганлигини ўрганиш зарурлигини назарда тутганлар. Чунки, хорижий мамлакатлар бу босқични ўз бошларидан кечирганлар, ютуқлари ҳам, камчиликлари ҳам бўлган. Лекин айрим давлатларнинг қонунчилиги ни ўрганиш зарурлиги улардан нусха кўчириш деган маънони анг латмайди, балки бизнинг миллий хусусиятларимизга хос ва мос бўлган қонунларни яратишда халқаро тажрибага таянишни назарда тутади. Жиноят процессининг тарихий шакллари баён қилинган юридик адабиётларга назар солсак, уларнинг мазмунида бир неча шакл, маса лан айблов, жиноий қидирув, аралаш шакл, тортишувчилик турли та рихий даврларда мавжуд бўлган ва айримлари ҳозирга қадар ҳам ўзини зарурлигини тақозо этиб келмоқда. Бу шакллардан айблов жи ноят-судлов ишларини юритишда асосий ўрин эгаллаган. Жиноий таъқиб жабрланувчининг аризаси билан бошланган, далилларга қасам ичиш, қўрқитиш, бўйнига қўйиш орқали эришилган, суд ва ҳукмдор нинг қарори қатъий ҳисобаланган; жиноий қидирувда - инкивизация, асосий ўрин эгаллаган, айбланувчи жиноят процесснинг объектига айланган, процесс жиноий қидирув, тергов ва судга бўлинган. Исбот лашнинг формал назарияси мавжуд бўлиб, айбга иқрорлик исботлаш да асосий ўринни эгаллаган. Жиноят иши айблов, оқлов ҳукми ва гу монда қолдириш билан якунини топган; аралаш шаклда суд қарор ларининг турлари назарда тутилган. Тергов инквизация характерига эга бўлгани билан суд ишлари тўлалигича тарафларнинг тортишуви асосида ўтказилган, судьялар далилларни ўз ички ишончларига асос ланиб баҳолаганлар ва 9 Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. -Т.: Ўзбекистон, 2005. –Б. 47.

мустақил қарор қабул қилганлар; тортишувчи ликда - тарафларнинг тенглилигини таъминлаш учун бу фаолият айб лов, ҳимоя ҳамда ишни ҳал қилиш функцияларига бўлинган, тараф ларининг тортишувида суд “холис” ҳакам сифатида иш юритган, суд қарори эса тарафларнинг позициясига боғлиқ бўлган. 10 Айтиш мумкинки, суд назорати бу шаклларнинг ижобий жиҳат ларини акс эттирган. Ҳар бир давлатда суд назорати институти турлича ташкил топ ган ва ривожланган. Масалан, Франция Республикаси қонунчилигида жумладан, 1958 йил 4 октябрда қабул қилинган Конституциясида (64-модданинг биринчи қисми) Республика Президенти суд ҳокимияти нинг кафолатидир деб ёзилган, чунки у Олий магистрат Кенгашининг бошлиғи сифатида Франция апелляция суди ва Франция кассация су дининг судьяларини тайинлаган. Ҳозирда Франция жиноят судлов ишларини юритишда 1958 йил қабул қилинган ва 1959 йил 2 мартдан кучга кирган Франция Жиноят- процессуал кодекси асосий ҳужжат бўлиб хизмат қилади. Францияда жиноят ҳақидаги хабарларни текшириш - полиция суриштируви ва дастлабки терговдан иборат. Суриштирув функцияси полицияга юклатилган. Унинг фаолиятига прокурор раҳбарлик қила ди. (ЖПКнинг 12-моддаси). Жиноят иши қўзғатилгандан кейин тер гов ишларини олиб бориш учун жиноят иши материали тергов судья сига берилар эди, 1928 йилги Жиноят-процессуал кодекси тергов судьяси фаолиятини тугатиб, суриштирув ва тергов устидан умумий раҳбарликни прокурорга юклади. Уларнинг ҳаракатлари ва қарорлари устидан махсус назорат апелляция судининг айблов камераси томо нидан олиб бориладиган бўлди. “Франция жиноят процессуал фао лиятидаги суд назоратини, - А.В.Солодиловнинг таъкидлашича, - ўзи га хос хусусиятга эга деб айтиш қийин. Чунки, дастлабки терговдаги суд назорати асосий иш юритишнинг таркибий қисмига айланиб 10 Зинатуллин З.З. Уголовный процесс России (схемы).-Ижевск, 2002. –Б. 5.; Словарь основных терминов по уголовному процессу. / Под. ред. Боброва В.К. -М.: 2001. –Б. 60-63.; Нажимов В.П. Типы, формы и виды уго ловного процесса. -Калининград. 1977. –Б. 40-44.; Мухитдинов Ф.М. Жиноят процесси: мохият, мазмун, шакл. -Т.: Адолат, 2002. –Б. 149-157.

кет ган. Шуни таъкидлаш жоизки, айблов камераси берилган шикоят би лан чекланиб қолмай, тўпланган далилларни ўрганиш мақсадида жи ноят ишини тўлалигича талаб қилиб олишга ҳақли”. 11 “Апелляция судининг айблов камерасидан ташқари 1985 йил ташкил қилинган тергов палатаси ҳам дастлабки терговда суд назора тини амалга оширади. У нафақат тушган шикоятларни кўриб чиқади, балки ўз ташаббуси билан терговни назорат қила олади. Шуни эъти борга олмаса, тергов палатаси апелляция судининг айблов камерасидан жиддий фарқ қилмайди”. 12 2000 йил 15 июнда “Жабрланувчининг ҳуқуқи ва айбсизлик презумпцияси тўғрисида”ги қонун қабул қили ниши билан Франция Жиноят-процессуал кодексига муҳим ўзгарти риш киритилди. 1)судьяларнинг ихтисослашуви кенгайтирилиб, қамоққа олишга санкция берувчи алоҳида судьялар таъсис этилди, 2) жиноят ишлари бўйича апелляция инстанция судлари ташкил этилди. Бундан ташқари, кассация судьяларидан иборат жиноят ишла рини қайтадан кўриб чиқувчи кенгаш тузилди, ҳамда уларнинг иш лаш тартиби белгиланди (626 2 -дан 626 7 -моддагача). Кенгаш ёки кас сация инстанциясига ишни қайтадан кўриш учун ҳукмнинг ижросини тўхтатиб туриш ваколати берилди. 13 Германия процессуал қонунчилиги аввалида тергов судьяси да стлабки терговнинг барча ишларига аралаштирилмаган. Дастлабки терговда асосий вазифани прокурор амалга оширади. Айрим ҳолат ларда ҳимоячининг фаолияти ҳам чегараланган. Дастлабки терговда суд назорати фақат муҳим бўлган ишлар юзасидан амалга оширилган. Буни тергов судьяси, яъни маҳаллий ер суди коллегиясининг аъзола ридан бири бажарган. 14 11 Солодилов А. В. Судебный контроль в системе уголовного процесса России. –Томск:- 2000. –Б. 120. 12 Муратова Н.Г. Система контроля в уголовном судопроизводстве: вопросы теории, законодательного регулирования и практики. -Казань 2004. –Б. 72. 13 Берестнев Ю. Меры общего характера. Хаккер против Франции. // Российская юстиция, -2001, -12-сон. –Б. 66. 14 Чельцов-Бебутов М. А. Курс уголовно-процессуального права. Очерки истории суда и уголовного процесса в рабовладельческих, феодальных и буржуазных государствах. – СПб, 1995. – 562 б.

Шуни таъкидлаш жоизки, тарихда биринчилар қаторида тараф ва тортишув тушунчаларидан Германия Олий суди фойдаланган. Олий суднинг раҳбарий кўрсатмаларида прокурорнинг суддаги про цессуал ҳолати “қонун ҳимоячиси” сифатида эмас, балки фақат та рафларнинг тенглигини таъминлаш мақсадида амалга оширилади, дейилган. 15 Тергов судьяси прокурордан расман мустақил фаолият юритиш га ҳақли бўлсада, амалда дастлабки тергов прокурорнинг кучли назо рати ва раҳбарлигида амалга оширилган. Ҳимоячи ҳам дастлабки тер говда фақат судга келолмайдиган гувоҳ, экспертларни сўроқ қилишда иштирок этишга ҳақли бўлган. 1877 йил 1 февралда қабул қилинган (1987 йил 7 апрель таҳрири билан) Германия ЖПКда қуйидаги шикоят турлари қайд қилинган: биринчидан, ажрим ва ҳукмлар бўйича апелляция ва ревизия; иккин чидан, жиноят ишини қайта тиклаш тўғрисидаги илтимос. Шуни таъкидлаш жоизки, хусусий шикоят, апелляция ва ревизия тартибида шикоят қилишнинг алоҳида усули ҳисобланган. Биринчи ва апелля ция судининг ажримига, шунингдек, раислик қилувчи судьянинг ва тергов судьясининг қарорига хусусий шикоят қилишга фақат махсус топшириқ бўлганда йўл қўйилган. 16 Апелляция инстанциясига ши коят қилиш ревизия тартибида шикоят қилишга нисбатан чегаралан ган. Ҳозирда Германия Федератив Республикаси жиноят процессида ҳукм устидан шикоят қилишнинг икки тури мавжуд: қонуний кучга кирмаган ҳукм устидан апелляция ва ревизия тартибида иш юритиш. Бу бизнинг қонунчилигимиздаги апелляция ва кассация инстанцияла рига ўхшашдир. Ҳукмни ревизия тартибида кўрадиган суд, агар моддий қонун нотўғри қўлланилган бўлмаса, жиноят ишини янгитдан кўриш учун қайтармай ҳукмни ўзгартириши мумкин. Германия Федератив Рес публикасининг 1949 15 Гуценко К.Ф., Головко Л. А., Филимонов Б.А. Уголовный процесс зарубежных стран. –М.: Изд. Зерцало. 2002. – 402 б. 16 Ҳозирда Германия Федератив Республикасида суд тузилиши 1877 йил. 9 майдаги суд тузилиши тўғрисидаги Қонун (1975 йил. 5 май таҳририда), шунингдек, 1999 й. 22 декабрь “Судлар ва судьяларнинг мустақиллигини мустаҳкамлаш тўғрисида”ги қонунга кўра участка судлари (якка тартибдаги судья ва шеффен судлари), ер суд лари, Олий ер суди, ГФР Олий ер судидан иборат. Гуценко К.Ф., Головко Л.А., Филимонов Б.А. Уголовный процесс зарубежных стран. –М.: Изд. Зерцало. 2002. –Б. 449-450.

йил 23 майдаги Асосий қонунига кўра тинтув, гумон қилинувчининг яшаш жойини кузатиш каби тергов ҳаракат лари суд қарори билан амалга оширилади. Жазо тайинланадиган қил мишни содир этганликда гумон қилиниб ушланган ҳар бир шахс ушланган куннинг эртасидан кечикмай судьяга олиб келиниши шарт. Судья ушлаш асосларини аниқлаши, гумон қилинувчини шахсан сўроқ қилиши, унинг эътирозларини эшитиши керак. Шундан кейин судья ё гумон қилинувчини қамоққа олиш тўғрисида асослантирилган ёзма буйруқ ёки гумон қилинувчини дарҳол озод қилиш тўғрисида топшириқ беради. 17 Германия жиноят судлов ишларини юритишда Бундестаг аъзо ларининг тўртдан бир қисмининг талаби билан тузиладиган тергов қўмиталари деб номланган назорат органи ўзига хос ҳисобланади. Тергов қўмиталари Бавария Республикаси Конституциясида ҳам кўр сатилган (25-модда). 18 Тергов қўмитаси очиқ суд мажлиси ўтказиб, жиноят иши бўйича процессуал қонун талабларига кўра далиллар тўплайди. Судлар ва маъмурий органлар уларга ҳуқуқий ва хизматла ри доирасида ёрдам берадилар. Тергов қўмитасининг қарори қонуний ҳисобланади. Судлар тергов асосига қўйилган ҳолатларни кўриш ва баҳолашда эркин ҳисобланади. Германия Федератив Республикаси ЖПКнинг 1993 йил 1 январь таҳрири жиноят ишлари бўйича суд назоратининг турлари белгилан ган ягона норматив ҳужжат ҳисобланади. Унга кўра, бир қатор тергов ҳаракатлари ва процессуал мажбурлов чоралари суд назоратида амал га оширилади: буларга айбланувчини гувоҳлантириш, суд қарорига кўра намуна олиш; бошқа шахсларни гувоҳлантириш; олиб қўйиш; почта-телеграф корреспонденцияларини хатлаш; телефон сўзлашув ларини назорат қилиш; тинтув ўтказиш; кўчаларда назорат пунктла рини ташкил қилиш, мулкни рўйхатга олиш ёки хатлаш, чоп этилган асарни олиб қўйиш; тергов арести, 17 Основной закон Федеративной Республики Германии. // Конституции зарубежных стран. Сборник. Составитель В.Н. Дубровин. -М.: 2003. –Б. 161. 18 Муратова Н.Г. Система контроля в уголовном судопроизводстве: вопросы теории, законодательного регулирования и практики. -Казань 2004. –Б. 77.

арестни текшириш; айбланувчини руҳий ҳолатини кузатиш учун руҳий касаллар шифохонасига жой лаштириш ва ҳоказолар” 19 киради. Германия жиноят-процессуал қонунчилигида 1975 йилга қадар фаолият дастлабки суд муҳокамаси деб ном олган бобда суд назорати мустақил йўналиш сифатида эътироф этилмаган эди. Суд назорати нинг бу тури тергов судьяси томонидан дастлабки тергов шаклида олиб борилган. Кўп ҳолларда бу назорат суриштирув, дастлабки тер гов ёки прокуратура томонидан олиб борилган фаолият билан так рорланиб қолар эди. Шунинг учун 1975 йил ўтказилган суд ислоҳо тида тергов судьяси институтига барҳам берилди ва судга беришнинг дастлабки суд муҳокамасида суд назорати кучайтирилди. Англияда ҳуқуқнинг англо-саксон шакли амалда бўлиб, суд ин сон ҳуқуқ ва эркинликларини асосий кафолати ҳисобланади. Англия да мавжуд бўлган казуист ҳуқуқида шахсни қамоққа олишнинг қону нийлигини текшириш тўрт хил суд буйруқлари асосида амалга оши рилган. Аста-секин бу буйруқларнинг учтаси барҳам топиб, фақат “Habeas Corpus Act” деб номланган, яъни “қамоққа олинган шахсни дарҳол судга олиб келиш зарур”лиги тўғрисидаги буйруғи қолди. 20 “Habeas Corpus Act” 1679 йил 26 майда қабул қилинган бўлиб, қамоққа олиш устидан шикоят қилиш ва ноқонуний ушлаб турилган шахсни дарҳол озод қилишнинг биринчи классик намунаси ҳисобла нади. “Habeas Corpus Act” инсоният тарихида ўзбошимчалик билан ҳибсга олишни чеклаган биринчи ҳужжатдир. Унда “Ҳеч бир озод, эркин фуқаро суд қарорисиз ушлаб турилиши, қамоққа олиниши, мулкидан маҳрум қилиниши, қонундан ташқари деб эълон қилиниши, қувғинга олиниши мумкин эмас” дейилади. Жиноят ишлари бўйича “Habeas Corpus Act” қуйидагича тартибда амалга оширилади. Ҳар бир қамоққа олинган айбланувчи ўзини нотўғри ҳибсга олинди деб ҳисобласа, шахсан ўзи ёки ҳимоячиси орқали лорд-канцлерга шикоят қилишга ҳақли бўлган. Лорд Habeas Corpus буйруғини бериш ҳамда 19 Солодилов А. В. Судебный контроль в системе уголовного процесса в России. –Томск: 2000. –Б. 124. 20 Полянский Н. Н. Уголовное право и уголовный суд Англии. -М.: 1969. -314 б.; Гуценко К.Ф., Головко Л.А., Филимонов Б.А. Уголовный процесс зарубежных стран. -М.: Изд. Зерцало. 2002. –356 б.

уни тасдиқлайдиган муҳрни сақлаш ҳуқуқига эга бўлган шахс ҳисоб ланган. Мурожаатни олган судья дарҳол ишга киришиб, қамоққа олишнинг қонунийлигини текширган. Агар қамоққа олиш ноқонуний амалга оширилган бўлса, шахс дарҳол озод қилинган. 21 Англия юри дик адабиётларида “Habeas Corpus Act” шахс ҳуқуқ ва эркинлигини ҳимоя қилишнинг олий даражадаги кафолати ва инглизларнинг мил лий ғурури” деб таърифланади. 22 XVII асрнинг охирларида Англияда присяжний суд томонидан чиқарилган ҳукм қатъий, айблов ҳукми бўладими, оқлов ҳукми бўла дими шикоят қилиниши мумкин эмас, деган қоида ўрнатилган. Ўша вақтда Англияда янги очилган ҳолатлар бўйича жиноят ишларини қайтадан ҳаракатга келтириш тартиби бўлмаган. Агар маҳбуснинг айби бўлмаса, ички ишлар вазирининг тақдимномасига кўра афв этилган. XIX асрга келиб парламентга присяжний судларининг айблов вердиктини қайта кўришни белгиловчи бир неча қонун лойиҳалари тақдим қилинган, лекин уларнинг биронтаси қабул қилинмаган. 1907 йил Англия юристлари назарида одил судловни амалга оширишда инқилоб содир бўлди - жиноят ишлари бўйича апелляция судлари ташкил этилди. Апелляция тартибида айблов ҳукми устидан фақат маҳкум шикоят қилиш ҳуқуқига эга бўлди. Апелляция суди би ринчи инстанция суди томонидан тайинланган жазони иш ҳолатига ва маҳкумнинг содир қилган қилмишига мос эмас деб топса, жазони ўзгартириб, ҳам енгиллаштирадиган, ҳам оғирлаштирадиган томонга ўтиш ваколатига эга бўлди. Лекин бу ҳақда шикоят билан мурожаат қиладиган маҳкум огоҳлантирилиши шарт эмаслиги қайд қилинди. Англия судининг ташкил топиши ва тузилиши анча мураккаб роқ. Улар тўрт босқичли суддан иборат: 1) Лордлар палатаси 2) Апелляция суди 21 Полянский Н.Н. Уголовное право и уголовный суд в Англии. –М.: 1969. –Б. 284-287. 22 Ахпанов А.Н., Насыров Г.Х. Арест в качестве меры пресечения: проблемы судебного контроля и санкционирования. (Монография.) –Алматы: 2005. –Б. 23.

3) Юқори суд ва корона суди 4) Қуйи судлар: графлар суди ва магистратлар суди. 1971 йилдан бошлаб апелляция суди. Юқори суд ва корона суд лари олий суднинг бўлинмалари бўлиб ҳисобланади. Лордлар палатаси жиноят ишларини кўрадиган суд сифатида икки хил ваколатни бажаради: 1) умумий судларда кўрилган жиноят иши бўйича апелляция инстанцияси; ва 2) биринчи инстанция суди сифатида. Англияда тергов судьялари йўқ, уларнинг ўрнида Корона судла ри мавжуд. Коронарлар присяжнийлар билан биргаликда қотиллик жиноятларини, табиий бўлмаган ёки гумонли ўлимларни ёки ўлим нинг сабаби аниқланмаган ҳолатларни текширишда иштирок этади лар. Буни Англия жиноят судлов ишларини юритишнинг алоҳида ху сусияти деб айтиш мумкин. Махсус қироллик терговини амалга оши рилишини ҳисобга олмаганда, нафақат тақдим этилган далилларни текширувчи, балки уларни топиш мажбуриятига эга бўлган ёки суд органи фаолиятига хизмат қиладиган дастлабки терговнинг ўзи йўқ. Англияда барча тергов ҳаракатларини ўтказиш, процессуал мажбур лов чораларини қўллаш ва шахс ҳуқуқ ва эркинликларини чеклаш по лиция хизматига тегишли бўлган. “Яқин вақтларгача полиция бош лиғи жиноят ишини қўзғатиш ваколатига ҳам эга эди. Ҳозирда бу ва колат давлат айблов хизмати ваколатига берилган. Бу хизматни Бош атторней бошқаради. У умумий жиноий таъқиб директори сифатида жойларда қироллик айбловчиларини тайинлайди”. 23 Шуни таъкидлаш жоизки, Англияда далилларни дастлабки тек шириш, умумий қоидага кўра, айблов ҳужжати судга тақдим этилган дагина амалга оширилиши мумкин. Бундай текширув органи бўлиб, мировой (келиштирув) судлари, пойтахтда - полиция магистрантлари, жойларда - тўлов асосидаги магистрлар ҳисобланади. Далилларни да стлабки текшириш якка тартибдаги судьялар ёки кичик сессияларда (суд мажлисида) амалга оширилади. 1848 23 Романов А.К. Правовая система Англии. -М.: 2002. –Б. 239-241.

йилги қонунга кўра, судья ёки суд олдиндан далилларни текшириб, шу асосда шахсни айблаш мумкинми ёки йўқми деган масалани ҳал қилади. 24 1952 йили магистрат судлари тўғрисидаги қонун қабул қилин гандан кейин Англия жиноят судлов ишларини юритишнинг бу бос қичдаги вазифалари янада аниқлаштирилди. Жиноят иши материали ни дастлабки текширувдан ўтказадиган магистратнинг вазифаси жи ноят иши материалини мазмунан ўрганмасдан ҳамда таъқиб қили наётган шахснинг айбдор ёки айбсизлигини олдиндан ҳал қилмасдан туриб, мавжуд далиллар билан танишиш орқали, шахсни ушбу айб лов ҳужжати билан присяжний судига бериш мумкинми ёки йўқми деган масалани ҳал қилишдан иборат бўлади. Жиноят иши бўйича апелляция суди 1966 йил 1 октябрга қадар амалда бўлди. Кейинчалик Донаван комиссиясининг таклифига кўра, Олий суд қошидаги жиноят иши бўйича апелляциянинг ваколати кен гайтирилди. Апелляция суди бўлимининг бир палатаси маҳкумлардан тушган ҳукм бўйича апелляция шикоятини бош суднинг лорди раис лигида кўриб чиқадиган бўлди. Бу қонунга кўра шикоят берган маҳ кумнинг аҳволини оғирлаштирадиган томонга ўтиш бекор қилинди. Англияда кассация суди йўқ, иккита апелляция инстанцияси фаолият кўрсатади. Лордлар палатаси апелляция инстанцияси сифа тида жиноят ва фуқаролик ишлари юзасидан шикоятларни кўриб чиқади. А.К. Романовнинг фикрича, Лордлар палатаси йўл қўйилган хато ва камчиликларни апелляция суди сифатида бартараф қилишда яхши кўрсаткичларга эришмоқда. Масалан, 1995 йил Лордлар палата си апелляция судининг 25 % жиноят ишлари бўйича қарорларини бе кор қилган. Кейинги йилларда бу кўрсаткич яна ўсган. 25 А.В. Солодиловнинг таъкидлашича, Англиянинг ҳуқуқ тизими ни тўғри таҳлил қилиш натижалари шуни кўрсатадики, унинг даст лабки терговида суд назорати мавжуд. “Дастлабки терговда суд назо рати” жумласи шартли ишлатилгани билан дастлабки терговда суд тизими сезиларли даражада ўз 24 Муратова Н.Г. Система контроля в уголовном судопроизводстве: вопросы теории, законодательного регули рования и практики. -Казань 2004. –Б. 84. 25 Романов А.К. Правовая система Англии. -М.: 2002 . -Б. 252.

ҳукмини ўтказади. Масалан, дастлабки терговда суд назоратини амалга оширишнинг қуйидаги объектларини санаб кўрсатиш мумкин: 1) тергов ҳаракатларини ўтказишда; 2) процессуал мажбурлов чораларини қўллашда; 3) Habeas Corpus Act процедурасида, яъни шахсни ноқонуний қамоққа олиш устидан даъво қўзғатишда; 4) судга беришда (судда дастлабки иш юритиш). 26 Хулоса қилиб, шуни айтиш жоизки, биринчидан, ривожланган хорижий давлатлар жиноят процессуал қонунчилигида суд назорати мавжуд ва у жиноят судлов ишларини юритишда бутун бир тизимни ташкил этади; иккинчидан, жиноят процессида суд назорати узоқ та рихий даврлардан бери инсон ҳуқуқ ва эркинликларини муҳофазаси ни ҳуқуқий кафолати тарзида амалда бўлиб келган ва бундан кейин ҳам ўз мавқеини йўқотмайди. Учинчидан, хорижий мамлакатларнинг жиноят процессидаги суд назорати институти тажрибасини ўрганиш: а) дастлабки терговда суд назоратини махсус ваколатга эга бўл ган иштирокчи (тергов судьяси) томонидан олиб боришнинг шарт эмаслиги; б) дастлабки терговда прокурор назорати билан суд назорати бир- бирига ҳалал бермаслиги тўғрисидаги фикрларимизни қатъий лаштиради. Ушбу параграф бўйича суд назоратининг ташкил топиши, ри вожланиш тарихи ҳамда хориж тажрибасини ўрганиш қуйидаги ил мий хулосаларга асос бўлди: 1. Жиноят процессида суд назорати мустақил институт бўлиб, ўзининг ташкил топиши ва ривожланиши тарихига эга. 2. Жиноят процессида суд назоратининг учта тури мавжуд: а) дастлабки терговда суд назорати; б) жиноят ишини судда кўриш учун тайинлашда суд назорати; в) ҳукм, ажрим ва қарорларнинг қонунийлиги, асослилиги ва адолатлилигини текширишда суд назорати. 26 Солодилов А. В. Судебный контроль в системе уголовного процесса в России. -Томск.: 2000. -Б. 140-141.

Шундан келиб чиқиб, жиноят процессида суд назоратини муста қил тизим сифатида эътироф этиш лозим. Ҳар бир тизим ўзаро боғ лиқ ва бир- бирини тақозо этади. 3. Суд назорати тизимига кирувчи судлар ўз турлари, вазифаси, мақсади, иштирокчилари чегараси, объекти ва қабул қиладиган ҳужжатларига кўра бир-биридан фарқ қилади. 4. Суд назоратининг турларини тизим сифатига боғлаб туради ган ўзига хос хусусиятлар қуйидагилардан иборат: - фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликлари ҳамда қонуний манфаатларини муҳофаза қилинади; - бу фаолиятни фақат холис судьялар томонидан амалга ошири лади; - суд назорати ҳужжатларини ижро этишда умуммажбурий ҳисобланади; - суд назоратида тортишувлик тарафларнинг тенглиги принцип ларига асосланиб амалга оширилади; - суд назорати унга илтимос ёки шикоят билан мурожаат қилин - гандагина юзага келади. 5. Юқоридагилардан келиб чиқиб, дастлабки терговда суд назо ратини ўрнатишнинг ҳуқуқий заминини яратиш, яъни миллий қонун чиликда ушбу масалани қайд қилувчи қонун лойиҳаларини ишлаб чиқиш лозим.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Абдумажидов Г. Актуальные вопросы реализации принципа состязательности и равноправия сторон в судопроизводстве Адвокат. - 1999. –Декабр. - Б. 49-50. 2. Абдумажидов Ғ.А. Конституция ва суд мустақиллиги – адолат гарови. Давлат ва ҳуқуқ. -2002. -№4(12). –Б.31-35. 3. Абдумажидов Ғ.А. Ҳимояланиш ҳуқуқи ва тарафларнинг ўзаро тортишуви. Ишонч. -1999. -21 июль. 4. Асомутдинов А. Оценка доказательств в уголовном процессе. Ҳуқуқ, Право, Law. -2000. -№4. –Б.60. 5. Балакшин В. Истина в уголовном процессе. Российская юстиция. -1998. - №2. –Б.19. 6. Башкатов Л., Ветрова Г. О состязательности Российская юстиция. - 1995. -№ 1. -Б. 8-9.

Похожие

Жиноят ишларини юритишда суд назоратининг ташкил топиши ва ривожланиш тарихи

Жиноят процессида суд назорати функцияси ва тизими

Жиноят процессида суд назорати ўқув курсининг тушунчаси аҳамияти ва вазифалари

АҚШнинг ташкил топиши ва янги даврда конституциявий ривожланиши

Жиноят процесси иштирокчилари