Жиноят процесси иштирокчилари - Юриспруденция - Рефераты

Жиноят процесси иштирокчилари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

71.5 KB

Ж иноят процесси иштирокчилари Жиноят процесси ҳуқуқий фан сифатида давлат органлари билан, жиноят иши натижасидан манфаатдор бўлган ҳамда бошқа иштирокчилар ўртасидаги муносабатни тартибга солишни ўргатади. Жиноят процесси иштирокчиларининг ваколатлари қонунда белгиланганига қарамай доимий равишда такомиллашиб бормоқда. Масалан, давлат органларидан бўлган суднинг ваколатларини ошириш мақсадида дастлабки терговда суд назоратининг жорий қилиниши, апелляция, кассация инстанцияси тартибида шикоят қилиш ҳуқуқига эга бўлган иштирокчиларнинг ваколатларининг кенгайтирилиши, ярашувчилик институти таъсис этилиши билан жабрланувчининг ваколатини кенгайтирилиши ҳамда гумон қилинувчи, айбланувчига нисбатан имтиёзлар яратилганлигини эътироф этиш мумкин. Жиноят процесси иштирокчиларига нисбатан амалга оширилаётган ижобий ишлар билан бирга ҳали ҳал қилиниши лозим бўлган муаммолар мавжуд. Жумладан, жабрланувчи ва гувоҳни адвокат билан таъминлаш, уларнинг муҳофазасини амалга ошириш чораларини кўриш, эксперт ҳамда мутахассиснинг ваколатларини кенгайтириш, ҳимоячининг ишдаги иштирокини жиноят процессининг дастлабки босқичларидан бошлаш, процесс иштирокчиларининг судга шикоят қилиш тартибини ишлаб чиқиш, вояга етмаганларнинг жиноятлари ҳақидаги ишларни юритишнинг ўзига хос хусусиятларини такомиллаштириш, яъни ювенал юстицияни ташкил қилиш ва ҳоказо. Бу муаммоларни ҳал қилмасдан туриб, жиноят судлов ишларини юритиш вазифаларини мукаммал ҳал этиб бўлмайди. Шунинг учун ҳам чоп этилаётган рисолалар орқали назариётчи олимлар, тажрибали амалиётчи ходимларни фикр ва мулоҳазаларини тўплаш зарур деб ҳисоблаймиз. Чунки фикрлар бор жойда уларни қиёсий тавсифлаш учун шароит яратилади. 1-боб. Жиноят процессининг иштирокчилари ҳақида

тушунча ва уларнинг классификацияси Жиноят процесси иштирокчилари деб жиноят судлов ишларини юритишда қонун билан белгиланган тартибда муайян бир функцияни бажаришга йўналтирилган ва қонун билан тегишли ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга бўлган давлат органлари, мансабдор шахслар ва фуқароларга айтилади. Жиноят процесси иштирокчилари фани махсус курс ҳисобланиб, назарий ва амалий жиҳатдан жиноят судлов ишларини юритишда иштирок этадиган барча процесс иштирокчиларининг қонунда белгиланган тартибдаги ваколатларини ўрганади. Барча ижтимоий муносабатларда, жумладан ҳуқуқий муносабатларда иштирок этувчи шахсларни номлаш турли мунозараларга сабаб бўлиб келмоқда. Масалан, А.П. Рыжаков ва К.Ф.Гуценколар1нинг фикрича процесс иштирокчиларини «субъект» деб номлаш тўғри, чунки «иштирокчи» сўзи субъектга нисбатан кенгроқ маънони англатади. «Иштирокчилар» билан «субъект» сўзларининг маъносини айрим ҳолатда таҳлил қилиш етарли натижа бермайди. Шунинг учун ҳам ҳозирда иштирокчилар билан субъект сўзларининг маъносини бир хилда тушуниш тавсия этилади»,2 дейди В.В.Вандышев. Бизнинг фикримизча, иштирокчилар жумласи мақсадга мувофиқ, чунки биринчидан, иштирокчиларнинг маъноси кенгроқ, иккинчидан ЖПКда ҳам иштирокчилар сўзи қўлланилган. Ўзбекистон Республикаси Жиноят процессуал кодекси «процесс иштирокчилари» тушунчасини кенг маънода талқин қилиб, мазкур тушунчага жиноят ишини юритишда иштирок этувчи барча шахсларни киритади. Процесс иштирокчиларидан ҳар бирининг олдида турган вазифалари ва бажараётган процессуал функцияларининг характери ва унга белгиланган ҳуқуқ ва мажбуриятлари ҳажми кўринишида u1073 бўлиб, мазкур иштирокчининг ҳуқуқий ҳолатини белгилайди. Жиноят процесси иштирокчиларининг тушунчаси ва классификациясига доир масала ҳам мунозаралидир. Махсус адабиётларда ва

1959 йилда қабул қилинган Жиноят процессуал кодексида жиноят процесси иштирокчилари тушунчасига жиноят ишида ўз ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилувчи шахслар киритилган. Қолган иштирокчилар эса процессдаги вазифалари ва уларга юклатилган ҳуқуқ ва мажбуриятлар ҳажмидан келиб чиқиб, мазкур тушунчага киритилмаган3. В.Н.Шпилев юқорида кўрсатилган фарқлашлар қисман тўғри бўлганлиги учун процесс иштирокчиларининг у ёки бу даражада классификациялаш мумкин, деб ҳисоблайди. Унинг фикрича, процесс 1 Рыжаков А.П. Уголовный процесс . Учебник для вузов.-3-е..перераб.-М.: Норма, 2004. -Б. 61; Уголовный процесс. Учебник для вузов. Изд. 4-ое. Перераб. и дополненное. / Под ред. К.Ф.Гуценко. –М.: Зерцало-М, 2001. –Б.88-89. 2 Вандышев В.В. Уголовный процесс. Курс лекций. Учебник для вузов. - СПб.: Питер, 2002. –Б.44. 3 Галкин Б.А. Уголовно – процессуалъный закон. -М.: 1982. –Б.92. 5 иштирокчиларининг барчаси муайян ҳуқуқларга эга бўлиб ўзларига юклатилган мажбуриятларни бажаради ва шунга кўра процессуал муносабатларга киришиб, процессуал фаолиятни амалга оширади. Шунинг учун ҳам жиноят ишларини юритишда иштирок этувчи барча шахсларни «процесс иштирокчилари» тушунчасига киритиш мақсадга мувофиқ4. Ўзбекистон Республикасида илк бор нашр этилган «Жиноят процесси» дарслигининг муаллифлари «Жиноят процессининг иштирокчилари деганда жиноят процессуал фаолиятда ўз ваколатлари ва мажбуриятларини қўллаш орқали иштирок этувчи давлат органлари, мансабдор шахслар, фуқаролар ва жамоат бирлашмалари тушунилади» деб таъкидлашади.5 Баъзи жиноят процессуал адабиётларда «жиноят процесси иштирокчилари гумон қилинувчи, айбланувчи, ҳимоячи, фуқаровий даъвогар, фуқаровий жавобгар ва уларнинг вакиллари, жабрланувчи ва унинг

вакили билан чегараланади» деган фикрлар ҳам бор.6 Жиноят ишини юритиш давомида ҳал u1179 .илинаётган масалага қараб уларнинг ҳар бири, масалан, айбланувчи ва жабрланувчи, фуқаровий жавобгар ва фуқаровий даъвогар бир биридан фарқ қилади. Лекин шу билан бирга уларни «процесс иштирокчиси» сифатида эътироф этиш учун бир умумийлик боғлаб туради. Бу умумийлик ҳар бир иштирокчининг ўзи ва вакиллари орқали қонуний ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилишда ифодаланади. Шундай қилиб, юқоридаги фикрга кўра, «процесс иштирокчилари» деганда жиноят процесси давомида ўзи ёки вакиллар орқали ҳуқуқ ва мажбуриятларини ҳимоя қиладиган, алоҳида процессуал мақомга эга бўлган, мазкур ҳуқуқ ва мажбуриятлар орқали жиноят ишининг юритилиши ва ҳал қилинишига у ёки бу даражада таъсир қила оладиган ҳамда ишнинг натижасидан манфаатдор бўлган ёки манфаатдор бўлмаган шахслар тушунилади. Давлат идоралари ҳар доим жиноят процессуал муносабатларда процессуал фаолиятнинг ваколатли субъекти ҳисобланади ва мазкур ваколатлари орқали улар қонунда белгиланган тартибда: жиноят ишини қўзғатиш, суриштирув ва тергов ишларини олиб бориш, прокурор назоратини амалга ошириш, одил судлов вазифасини бажариш мажбуриятига, шу жумладан давлат мажбурловини қўллаш ҳуқуқига эгалар, чунки уларга исботлаш бурчи юклатилган. Судья, прокурор, терговчи ва суриштирувчи жиноят процессида давлат номидан иш юритиб, унинг манфаатларини ҳимоя қиладилар. Процесс иштирокчиларини бундай тушуниш жиноят ишида иштирок этаётган барча субъектларни процесс иштирокчилари қаторига киритиш лозим деган хулосани беради. Чунки ишда қатнашаётган барча субъектлар у 4 Шпилев В.Н. Участники уголовного процесса. -М.: 1990 –Б. 13-14. 5 Жиноят процесси. Умумий қисм. / З.Ф.Иноғомжонованинг умумий таҳрири остида. -Т.: Янги

аср авлоди, 2002. –Б.101. 6 Уголовньй процесс: Учебник. /Под ред. М.А.Чельцова -М.: 1989. –Б.69-73. 6 ёки бу даражада процессуал ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга бўладилар ҳамда маълум бир процессуал функцияни бажарадилар.7 Н.А.Якубович ҳам мазкур фикрни таъкидлайди, унинг фикрича «жиноят ишини юритишда иштирок этувчи давлат идоралари ва мансабдор шахслар, фуқаролар ҳамда ишда иштирок этувчи бошқа иштирокчилар ҳуқуқ ҳамда мажбуриятлари ҳажмидан қатъий назар кенг маънодаги процесс иштирокчилари ҳисобланади». Чунки уларнинг барчаси ўз ваколатлари доирасида ҳуқуқ ва мажбуриятларини амалга оширишлари, уларни жиноят- процессуал муносабатларнинг иштирокчиси (субъекти) қилиб кўрсатади.8 М.С.Строгович процесс иштирокчиси тушунчасига таъриф бериб, жиноят процессуал фаолиятнинг субъектлари бу ўзига юклатилган ваколатлар, қонуний ҳуқуқ ва мажбуриятлар орқали муайян бир жиноий процессуал функцияни бажарадиган ва жиноят процессида иштирок этадиган давлат идоралари, мансабдор шахслар, жамоат ташкилотлари ва фуқаролар ҳисобланади,9 дейди. Гумон қилинувчи, айбланувчи, жабрланувчи, фуқаровий даъвогар ва фуқаровий жавобгар жиноят процессида шахсий манфаатини, ҳимоячи, вакил ва қонуний вакил эса ҳимояси остидаги шахслар манфаатини ҳимоя қилади. Процесснинг ҳар бир иштирокчиси жиноят процессида амалда бўлган функцияни, яъни фаолият йўналишида белгиланган вазифани амалга оширади. Мазкур функцияларнинг характери процесс иштирокчиларининг бажараётган вазифалари ва манфаатларидан келиб чиқиб белгиланади. Процесс иштирокчиларининг амалга оширилаётган функциялардан келиб чиқиб қўйидаги гурухларга бўлинади. Жиноят ишини юритишга маъсул бўлган давлат органлари ва мансабдор шахслар: суд (судья), прокурор, терговчи, тергов бошқармаси, бўлими, тергов гуруҳи бошлиғи ва унинг ўринбосари, суриштирув органи,

суриштирув органининг бошлиғи ва суриштирувчи киради. Чунки фақат улар ҳуқуқ нормасидаги процессуал мажбурлов чораларини қўллайди, жиноят ишини қўзғатади, суриштирув ва дастлабки тергов фаолиятини амалга оширади, жиноят ишларини суд мажлисларида муҳокама қилади, судланувчини айбдор деб топиб, Республика номидан ҳукм чиқаради, хукмларнинг қонунийлиги, адолатлилиги ва асослантирилганлигини текширади ҳамда алоҳида тоифадаги ишларни юритади. Жиноят процессида гумон қилинувчи ёки айбланувчиларнинг шунингдек, жиноят натижасида жисмоний, моддий ва маънавий зарар етказилган шахслар (жабрланувчилар) ҳамда жиноят ишини ҳал қилишда у ёки бу даражада мулкий зарар кўрган шахслар (фуқаровий даъвогар ва фуқаровий жавобгар) нинг шахсий манфаати билан боғланган. Жиноят процессида иштирок этувчи фуқаролар ва ташкилотларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини самарали ҳимоя қилиш мақсадида жамоат бирлашмаларининг вакиллари қатнашишига йўл қўйилади. Бу иштирокчилар ичида ҳимоячи муҳим ўрин тутади. Юқорида санаб ўтилган барча иштирокчилар навбатдаги гуруҳни ташкил қилиб, Ўзбекистон Республикаси ЖПКда «Жиноят процессида ўз манфаатларини ҳимоя қиладиган шахслар. «Ҳимоячилар ва вакиллар» деб аталади (ЖПКнинг 45-64 моддалари). Иштирокчиларнинг яна бир гуруҳига жамоат бирлашмалари ва уларнинг вакиллари киради. Процессуал фаолиятда уларнинг фикрини ҳисобга олиш давлат идоралари олдида турган вазифаларни ҳал қилишга ёрдам беради. Шунингдек, процессуал фаолиятга жиноят судлов ишларини юритиш вазифаларини амалга оширишда ёрдамчи, яъни ташкилий-техник функцияни бажарувчи шахслар (таржимон, мутахассис, холислар) ёки исботлашга кўмаклашувчи шахслар (холислар ва экспертлар) жалб қилинади. Санаб ўтилган иштирокчилар битта номга бирлаштирилиб «Жиноят процессида иштирок этувчи бошқа шахслар» деб юритилади (ЖПКнинг 65-75 моддалари).

Шундай қилиб, бизнинг фикримизча, процесс иштирокчилари деганда жиноят иши юритувига алоҳида процессуал ҳужжат орқали жалб қилинган, ўзи ёки вакили манфаатларини ҳимоя қилиш учун муайян ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга бўлган шахслардир. Улар қаторига гумон қилинувчи, айбланувчи, ҳимоячи, жабрланувчи, фуқаровий даъвогар u1074 ва фуқаровий жавобгар ҳамда уларнинг вакилларини киритиш мумкин. Жиноят процесси иштирокчиларининг мавқеини белгилаш ва муҳофазасини таъминлашга қонунларни такомиллаштириш орқали эришилади. Масалан, жиноят процессига ярашувчилик институтини киритилиши жабрланувчининг мавқеини ошишига хизмат қилди. Ҳозирги кундаги муҳим вазифалардан бири жабрланувчи ва гувоҳнинг муҳофазасини халқаро талабларга мослаштиришдир. Ҳозирги замон қонунчилигига кўра жиноят судлов ишларини юритиш иштирокчиларини қуйидагича классификация қилинади. 1.Жиноят ишини юритишга маъсул бўлган давлат органлари ва мансабдор шахслар: а) суд (28-модда); б) прокурор (33-модда); в) терговчи (35-модда); г) тергов бошқармаси, бўлими, бўлинмаси, гуруҳи бошлиғи ва унинг ўринбосари (37-модда); д) суриштирув органлари (38-модда). 2. Жиноят процессида ўз моддий, маънавий ва шахсий манфаатларини ҳимоя қиладиган иштирокчилар: а) айбланувчи (45-модда); б) гумон қилинувчи (46-модда); в) жабрланувчи (54-модда); г) фуқаровий даъвогар (56-модда); д) фуқаровий жавобгар (58-модда) 3. Ўзгалар манфаатини ҳимоя қиладиган иштирокчилар: а) ҳимоячи (49-модда); б) қонуний вакил (60-модда); в) вакиллар (62-модда). 4. Жамоатчилик номидан иштирок этувчи жамоат бирлашмалари, жамоалар ва уларнинг вакиллари: а) жамоат айбловчилари (43-модда); б) жамоат ҳимоячилари (44-модда). 5.Жиноят судлов ишларини самарадорлигини оширишга ёрдам берувчи иштирокчилар: а) гувоҳ (65-модда); б) эксперт (67-модда); в) таржимон (71- 8

модда); г) холис (73-модда); д) мутахассис (69-модда); е) суд котиби (32- модда). Амалдаги Жиноят-процессуал кодексида белгиланган жиноят процесси иштирокчиларнинг классификацияси билан келишиб бўлмайди. 1. Жиноят процессида ўз моддий ва шахсий манфаатга эга бўлган иштирокчилар учинчи гуруҳда, яъни жамоатчилик номидан иш кўрувчи иштирокчилардан кейин қўйилган. 2. Жиноят процессида ўз моддий ва шахсий манфаатга эга бўлган иштирокчилар гуруҳига ҳимоячилар ва вакиллар ҳам қўшиб қўйилган (5- боб). 3. Суд мажлиси котиби жиноят ишини юритишга маъсул бўлган давлат органлари ва мансабдор шахслар гуруҳига киритилган. Ваҳоланки, у жиноят судлов ишларини юритиш самарадорлигини оширишга ёрдам берадиган иштирокчилар гуруҳига киради. Жиноят процессининг ҳар бир иштирокчиси жиноят судлов ишларини юритишда фақат битта функцияни адо этади. Масалан: одил судлов функциясини – суд; тергов функциясини - суриштирувчи, терговчи, прокурор; айблов функциясини – жабрланувчи, прокурор; ҳимоя функциясини – ҳимоячи, вакил, қонуний вакил; қўшимча функцияни - фуқаровий даъвогар, фуқаровий жавобгар; ёрдамчи функцияни - гувоҳ, ҳолис, таржимон, эксперт, мутахассис ва суд котиби. Шундай қилиб, жиноят процессининг иштирокчилари ўз ваколат доираларида жиноят судлов ишларини юритиш вазифаларини бажарилишига хизмат қиладилар. Ўзбекистон Республикасининг "Жиноий жазоларнинг либераллаштирилиши мунособати билан Ўзбекистон Республикасининг Жиноят, Жиноят-процессуал кодекслари ҳамда Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексига ўзгартиришлар ва қўшимчалар киритиш ҳакида» 29.08.2001 йилдаги N 254-II Қонуни

Адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. (ЎзР 24.04.2003 йилгача бўлган ўзгартиш ва қўшимчалар билан). –Т.: Ўзбекистон, 2003. -40 б. 2. Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодекси.-Т.: Адолат, 1999. -525 б. 3. Рыжаков А.П. Уголовный процесс . Учебник для вузов.-3- е..перераб.-М.: Норма, 2004. –Б. 61. 4. Уголовный процесс. Учебник для вузов. Изд. 4-ое. Перераб. и дополненное. / Под ред. К.Ф.Гуценко. –М.: Зерцало-М, 2001. –Б.88-89. 5. Вандышев В.В. Уголовный процесс. Курс лекций. Учебник для вузов. –СПб.: Питер, 2002. –Б.44.9 6. Уголовный процесс: Учебник для студентов юрид. вузов и факультетов: -М.: Зерцало, 2003. -Б. 62. 7. Уголовно-процессуальное право: Учебник / под.обшей ред. Проф П.А.Лупинской. -М.: Юристь, 2003. –Б.97. 8. Галкин Б.А. Уголовно - процессуалъньй закон. -М.: 1982. -Б. 92. 9. Шпилев В.Н. Участники уголовного процесса. -М.: 1990. -Б. 13-14. 10. Жиноят процесси. Умумий қисм. / З.Ф.Иноғомжонованинг умумий таҳрири остида. -Т.: Янги аср авлоди, 2002. –Б.101. 11. Уголовньй _________процесс

Похожие

Жиноят процесси принциплари

Жиноят хукуки тушунчаси. Жиноят конунлари

Жиноят таркиби

Халқаро жиноят

Жиноят процессининг тушунчаси ва моҳияти