Жиноят процессининг тушунчаси ва моҳияти - Юриспруденция - Рефераты

Жиноят процессининг тушунчаси ва моҳияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

158.5 KB

Жиноят процессининг тушунчаси ва моҳияти Режа : 1. Жиноят процессининг моҳияти ва вазифалари 2. Жиноят процессининг босқичлари 3. Жиноят процессуал функциялар 4. Процессуал кафолатлар 5. Жиноят процессуал ҳуқуқ, унинг ҳуқуқ тизимидаги ўрни 6. Жиноят процесси фани ва турдош билим соҳалари

Жиноят процессининг моҳияти ва вазифалари Ҳуқуқбузарликларнинг, хусусан уларнинг энг хавфли тури бўлмиш жиноятларнинг мавжудлиги давлат аппаратида ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларнинг ишлашини тақозо қилади, уларнинг фаолияти эса фақат айбдор шахсларни жиноий жавобгарликка тортишнигина эмас, балки ҳуқуқни қўллаш амалиётининг ўзида қонунийликнинг зарур кафолатларини таъминлашдан ҳам иборат бўлган ҳолда қатъий белгиланган тартибда амалга оширилиши керак. Жиноят процесси давлатнинг ҳуқуқни қўллаш бўйича фаолиятининг тури ҳисобланиб, бундай фаолиятга у ёки бу жиноят содир этилганлиги тўғрисида маълумотлар бўлган тақдирдагина зарурат юзага келади. Ҳар бир жиноят жамият манфаатларига зарар етказади. Шу сабабли жиноятларни аниқлаш, уларнинг содир этилиш ҳолатларини тергов қилиш, айбдор шахсларни фош этиш ва жазолаш давлатнинг вазифаларига киради. Жиноят ишларининг аксарият кўпчилиги алоҳида шахсларнинг хоҳишидан қатъи назар қўзғатилади. Шундай қилиб, жиноят процесси – давлат органларининг, яъни суриштирув, тергов, прокуратура ва суд органларининг фаолиятидир. Давлат органларининг фаолияти жиноят процесси бошқа иштирокчиларининг уларга берилган ҳуқуқлар ёки зиммаларига юклатилган мажбуриятлар доирасидаги ҳаракатлари билан бирга олиб борилади, аммо айнан жиноят процесси вазифаларини бажариш зиммасига юклатилган давлат органларининг фаолияти белгиловчи аҳамиятга эга. Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 121-моддасида шундай деб белгилаб қўйилган: “Ўзбекистон Республикаси ҳудудида жиноятчиликка қарши кураш бўйича тезкор қидирув, тергов ва бошқа махсус вазифаларни мустақил равишда бажарувчи хусусий кооператив ташкилотлар, жамоат бирлашмалари

ва уларнинг бўлинмаларини тузиш ҳамда уларнинг фаолият кўрсатиши тақиқланади”. Давлатнинг жиноят ишлари юзасидан ҳуқуқни қўллаш фаолиятининг алоҳида аҳамиятга эга эканлиги, уни амалга оширишда давлат мажбурловининг энг кескин шаклларидан фойдаланиш зарурлиги бу фаолиятнинг аниқ тартибга солинишини, унда иштирок этувчилар ҳуқуқлари ва мажбуриятларининг аниқ доирасини белгилашни талаб этади. Бинобарин, жиноят процесси – қонунга асосланган фаолиятдир. Қонунийликка қатъий риоя этиш, ҳуқуқий тартиботнинг ҳар қандай бузилишларига қарши курашиш, уни юзага келтирадиган сабаблар ва унга кўмаклашувчи шарт-шароитларнинг олдини олишнинг дастурий вазифасига мос равишда жиноят процессуал қонун ҳужжатларида жиноят процессининг қуйидаги махсус вазифалари (ЖПКнинг 2-м.) шаклланади: а) жиноятларни қисқа муддат ичида, яъни жиноят иши қўзғатилишини юқори даражада яқинлаштирувчи муддатларда тез ва тўлиқ очиш, кейин эса ҳукм чиқариш ва уни ижро этиш, жиноят иши бўйича исботланиши лозим бўлган барча ҳолатларни тўлиқ аниқлаш; б) айбдорларни – ҳақиқатан жиноят содир этган шахсларни фош қилиш; в) жиноят содир этган ҳар бир шахсга адолатли жазо берилиши ҳамда айби бўлмаган ҳар бир шахс жиноий жавобгарликка тортилмаслиги ва ҳукм қилинмаслиги учун қонуннинг тўғри татбиқ этилишини таъминлаш. Қонун (жиноят қонуни, жиноят процессуал қонун ва бошқалар) тўғри қўлланилган тақдирдагина иккита ажралмас вазифани амалга ошириш: айбдор бўлган шахсларга (қилмишига ҳамда шахснинг ижтимоий хавфи даражасига мувофиқ) адолатли жазо бериш, айбдор бўлмаган шахсларни жавобгарликка тортишдан ҳимоя қилиш, асоссиз жавобгарликка тортилган ва ҳукм қилинган шахсларни оқлаш, тўлиқ реабилитация қилиш мумкин. Жиноят ишларини юритишнинг жиноят процессуал қонун ҳужжатларида белгиланган тартиби қонунийликни мустаҳкамлашга, жиноятларнинг олдини

олишга, шахс, давлат ва жамиятнинг манфаатларини ҳимоя қилишга кўмаклашмоғи лозим (ЖПКнинг 2-м. 2-қисми). Мазкур талабларнинг қонун билан ёнма-ён қўйилгани бежиз эмас. Фақат айбдорни фош этиш ва жазолаш – айбдор бўлмаган шахснинг жавобгарликка тортилиши ва ҳукм қилинишига йўл қўймаслик демакдир. “Процесс” сўзи (лотинча procedere – олға силжиш; processus – ҳаракат, ривожланаётган ишлаб чиқариш) ва, хусусан, жиноят процесси сўзи ҳам мазмунан бир-бирига яқин бўлса-да, бир нечта маънода ишлатилади. Ишнинг изчил ҳаракати, жиноят иши бўйича иш юритилишининг ривожланиши жиноят процесси деб аталади. Жиноят ишларининг суд муҳокамаси фақат айбланувчиларга (судланувчиларга, ҳукм қилинганларга) эмас, балки жиноят содир этган шахсларга нисбатан ҳам давлат таъсирининг кучини, жиноят репрессиясининг (зарур ҳолларда) муқаррарлигини англайдиган жамиятнинг бошқа беқарор аъзоларига тарбиявий таъсир кўрсатади. Демак, жиноят ишларини қўзғатиш, тергов қилиш, кўриб чиқиш ва моҳиятига кўра ҳал қилишда, суд ҳукмлари (ажримлари, қарорлари)ни ижро этишда иштирок этадиган суриштирув, тергов, прокуратура, суд органларининг ҳамда бошқа органлар ва шахсларнинг жиноят процессуал ҳуқуқи томонидан тартибга солинадиган фаолияти, шунингдек жиноятларни очишга, айбдорларни фош этишга ва адолатли жазолашга, бошқа жиноятларнинг олдини олишга, фуқароларни қонунийликка аниқ ва сўзсиз риоя этиш руҳида тарбиялашга йўналтирилган ҳуқуқий муносабатлар тизими жиноят процессининг мазмунини ташкил этади. Жиноят процесси мазмунининг келтириб ўтилган таърифида жиноят процесси қуйидагилар эканлиги таъкидланади: а) жиноят процесси – процесс иштирокчиларининг муайян жиноят процессуал фаолияти ҳамда шу фаолиятга тегишли бўлган ҳуқуқий муносабатлар тизими;

б) жиноят процессининг вазифалари – жиноятларни очиш, айбдорларни адолатли жазолаш, шунингдек бошқа жиноятларнинг олдини олиш, фуқароларни қонунийликка риоя этиш руҳида тарбиялашдан иборат; в) жиноят процессининг ажралмас хусусиятини унинг ҳуқуқий табиати – мазкур фаолият ва тегишли ижтимоий муносабатларнинг қонун жиҳатидан қатъий тартибга солиниши ташкил этади. Жиноят процессида процессуал ҳаракатларнинг бутун тизими ва ҳар бир алоҳида ҳаракат қонунда назарда тутилган процессуал тартибда амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси ҳудудида жиноят ишларини юритиш тартиби Жиноят процессуал кодексида белгиланади. Жиноят процессуал кодексида белгиланган жиноят ишларини юритиш тартиби барча судлар, прокуратура, тергов, суриштирув, адвокатура органлари, шунингдек фуқаролар учун ягона ва мажбурий бўлиб (ЖПКнинг 1-м.), у иш юритилишининг қонунийлигини, ишда иштирок этадиган шахсларнинг ҳуқуқлари, манфаатлари ва эркинликларини таъминлайди, қабул қилинадиган қарорларнинг асосли ва адолатли бўлиши кафолатларини яратади. Қонунда аниқ ва бандма-банд кўрсатилган шарт-шароитлар, жиноят процессуал ҳаракатларни изчиллик билан расмийлаштириш, тегишли ҳуқуқий муносабатларнинг вужудга келиши, ўзгариши ёки тугатилиши жиноят процессуал шакл деб аталади. Мисол учун, жиноят ишини қўзғатиш шарти – бунинг учун сабаб ва асослар мавжудлиги; шахсни ишда айбдор сифатида қатнашиш учун жалб қилиш шарти – бунинг учун етарли далиллар мавжудлиги; айблов ҳукми қарорини чиқариш шарти – судда ишни кўришда судланувчининг айби сўзсиз исботлангани ҳисобланади ва ҳоказо. Аниқлаганимиздек, қонун жиноят процессуал ҳаракатларининг (тегишли ҳуқуқий муносабатларнинг) фақат шартларини эмас, балки кетма-кетлигини ҳам тартибга солади. Масалан, дастлабки тергов фақат қўзғатилган иш бўйича;

- суд муҳокамаси – фақат жиноят иши суд муҳокамасига тайинланганидан сўнг амалга оширилиши мумкин; - ҳукмнинг кучга кириши – агар унинг устидан шикоят берилмаган (протест келтирилмаган) бўлса, унинг устидан апелляция тартибида шикоят берилиши (протест келтириш) муддати тугаганидан кейингина ёки агар унинг устидан шикоят берилган ёхуд протест келтирилган бўлса, юқори турувчи суд томонидан уни ўз кучида қолдирилганидан кейин ва ҳоказо. Жиноят процессуал қонуни муайян процессуал ҳаракатларни расмийлаштирадиган тегишли ҳужжатларни назарда тутади: суриштирув ва дастлабки тергов босқичида – қарорлар ва баённомалар, суд муҳокамаси босқичида – ажримлар, ҳукмлар ва бошқалар. Процессуал шаклга сўзсиз риоя қилиш талабига оддий расмиятчилик сифатида қараш мумкин эмас. Процессуал шакл – жиноят процессуал ҳужжатлар қонунийлиги ва асослилигининг, суд репрессияси аниқлигининг, жиноят процессининг ижтимоий-тарбиявий аҳамияти юқори даражада таъминланишининг, жиноят ишларининг суд муҳокамасида шахснинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари тўлалигича муҳофаза этилишининг муҳим кафолатидир. Юқорида баён этилганлардан келиб чиқиб, жиноят процесси – суриштирув органлари, терговчи, прокурор ва суднинг жиноят ишларини қонунда белгиланган шаклда қўзғатиш, тергов қилиш ва ҳал қилиш, шунингдек суд қарорларини ижро этишга доир мурожаатлар бўйича қонунга асосланган фаолияти бўлиб, у жиноятни содир этган ҳар бир шахсга адолатли жазо бериш ва айбдор бўлмаган ҳеч бир шахс жавобгарликка тортилмаслиги ҳамда ҳукм қилинмаслиги учун жиноятни тез ва тўлиқ очиш, айбдорларни фош этиш ҳамда қонуннинг тўғри қўлланишини таъминлаш мақсадида, шунингдек қонунийликни мустаҳкамлаш, жиноятларнинг олдини олиш, шахс, давлат ва жамиятнинг манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида амалга оширилади.

Жиноят процессуал фаолияти одил судловни амалга ошириш билан узвий боғлиқ, аммо “жиноят процесси” ва “одил судлов” тушунчалари бир хил маънога эга эмас. Суд муҳокамасининг қонун билан белгиланган тартиби одил судловнинг зарур сифати бўлиб, у ўз кўламига кўра одил судлов доирасидан ташқарига чиқади. Суд жиноят ишини тўлиқ, ҳар томонлама ва холисона кўриб чиқиши ҳамда ҳал қилиши учун уни қўзғатиш ва синчковлик билан тергов қилиши лозим. Суд томонидан чиқарилган ҳукм (ажрим, қарор) текширилиши (унинг қонунийлик ва асосланганлик талабларига мувофиқлиги нуқтаи назаридан) ва ижро этилиши керак. Агар одил судлов – суднинг фақат жиноятлар тўғрисидаги ишларни кўриб чиқиш ва ҳал қилиш бўйича фаолияти, шунингдек бу фаолият соҳасида таркиб топадиган ҳуқуқий муносабатларнинг тизими бўлса, суд муҳокамасининг қонунда белгиланган тартиби жиноят ишларининг фақат судда кўриб чиқилиши ва ҳал қилинишини эмас, балки улардан олдин бўлганини (уларнинг қўзғатилиши, тергов қилиниши, жиноят ишини суд муҳокамасига тайинлашни) ҳам, улардан кейин бўладиганини (қонуний кучга кирмаган суд ҳужжатлари – ҳукмлар, ажримлар, қарорларнинг қонунийлиги, асосланганлиги ва адолатлилигини текшириш, уларнинг ижро этилишини, ишларнинг назорат тартибида, шу жумладан янгидан очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриб чиқилишини) ҳам қамраб олади. Шунга қарамасдан, суд фаолиятининг аҳамияти шунчалик каттаки, айнан суд фаолияти билан боғлиқ бўлган “жиноят ишларини судда кўриш” атамаси фақат илмий тадқиқотларда эмас, балки қонун ҳужжатларида ҳам бутун жиноят процессига тенглаштирилади. Бунда айбдорлик масаласини ҳал қилиш ва жазони қўллаш суднинг танҳо ваколатига киради. Жиноят содир этганликда айбланаётган ҳар бир шахснинг иши қонуний тартибда, судда ошкора кўриб чиқилиб, айби аниқланмагунча у айбдор ҳисобланмайди. Судда айбланаётган шахсга ўзини ҳимоя қилиш учун

барча шароитлар таъминлаб берилади (Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, 26-модда). Жиноят процессининг босқичлари Жиноят процессининг асосий хусусияти унинг ҳуқуқий табиати, ҳар қандай тартибсизлик жиҳатларини истисно этадиган тегишли ҳаракатлар ва ижтимоий муносабатлар тизими ҳамда изчиллигининг аниқ ва батафсил тартибга солинишини ўз ичига олади. Ушбу атаманинг келиб чиқиш маъносига мувофиқ (“процесс” – муайян ҳодиса, ҳолатларнинг оқими, кечиши, изчиллик билан алмашиши) жиноят процесси бешта асосий ва иккита алоҳида босқичларга бўлинади. Жиноят процесси босқичи – унинг нисбатан ажратилган қисми бўлиб, у (жиноят ишларини судда кўришнинг умумий вазифаларидан келиб чиқадиган) аниқ вазифалар, иштирокчиларнинг алоҳида доираси, жиноят процессуал ҳаракатлар ва ҳуқуқий муносабатларнинг ўзига хослиги, уларни расмийлаштирадиган жиноят процессуал ҳужжатларнинг хусусияти билан тавсифланади. У нисбатан (мутлақ эмас) ажратилган деб ҳисобланади, чунки кейин мустақил бўлади, айни вақтда у жиноят процессининг жиноят ишларини судда кўришнинг тегишли вазифаларига мувофиқ бўлган ягона жиноят процесси тизимини ташкил этадиган бошқа босқичлари билан ўзаро боғлиқ ва бир-бирига ўтиш ҳолатида бўлади. Жиноят процесси қуйидагилар билан тавсифланадиган бир нечта босқичлардан иборатдир: а) жиноят процессининг умумий вазифаларидан келиб чиқадиган ўзининг алоҳида вазифалари билан; б) иштирокчиларнинг алоҳида таркиби билан; в) бу иштирокчиларнинг ўзига хос ҳаракатлари ва ҳуқуқий муносабатлари билан; г) бу фаолиятга якун ясаладиган ўзига хос ҳужжатлар билан.

Жиноят процессининг босқичлари бир-биридан кейин, қатъий кетма- кетлик билан амалга оширилади. Процесснинг дастлабки босқичи сифатида жиноят ишини қўзғатиш шундан иборатки, давлатнинг ваколатли органи (мансабдор шахс) жиноят аломатлари мавжуд бўлганда иш юритишни бошлаш тўғрисида қарор қабул қилади. Жиноят ишини қўзғатиш ҳужжати жиноят процессининг кейинги босқичларида қонунда назарда тутилган процессуал ҳаракатларни бажариш учун ҳуқуқий асос бўлиб хизмат қилади (ЖПКнинг 321-338-м.). Жиноят ишини қўзғатиш – бирорта ҳам жиноят иши четлаб ўтолмайдиган босқичдир. Суриштирув ва дастлабки тергов босқичи прокурор назорати остида амалга ошириладиган суриштирув ҳамда дастлабки тергов органларининг жиноят ҳодисаси мавжудлиги ёки йўқлигини, уни содир этганликда айбланувчиларни, жиноят туфайли етказилган зарарнинг хусусияти ва миқдорини ҳамда иш учун аҳамиятли бўлган бошқа ҳолатларни аниқлаш учун далилларни йиғиш, мустаҳкамлаш ва тадқиқ этиш бўйича фаолиятидан иборатдир. Баъзан бу босқич дастлабки тергов босқичи деб аталади. “Дастлабки тергов” атамаси суриштирув ва дастлабки терговни ўз ичига олади. Бугунги кунда Ўзбекистон Республикаси ҳудудида ЖПКнинг 345- моддаси 1-қисмига мувофиқ барча жиноят ишлари бўйича дастлабки терговни юритиш мажбурийлиги белгиланган. Суриштирув 10 кунлик муддатда (ЖПКнинг 341-моддаси) кечиктириб бўлмайдиган тергов ҳаракатларини юритиш йўли билан жиноятнинг олдини олиш ёки унинг содир этилишига чек қўйишни; далилларни йиғиш ва сақлашни; жиноят содир этганликда гумон қилинувчиларни ушлаш ҳамда яширинган гумон қилинувчиларни ва айбланувчиларни қидириб топишни; жиноят туфайли етказилган мулкий зарар қопланишини таъминлашни (ЖПКнинг 339-м.) ўз ичига олади. Дастлабки тергов – ишнинг барча ҳолатлари бўйича судга қадар иш юритилиши ва унинг хулосалари суд учун дастлабки хусусиятга эга бўлиб, улар суд бевосита далилларни тадқиқ этиш шароитида тарафларнинг тенг ҳуқуқлилиги ва тортишув асосида текширилиши керак.

Дастлабки тергов жиноят ишини тугатиш тўғрисида қарор чиқариш, айблов хулосаси тузиб, ишни судга юбориш ёки ишни тиббий йўсиндаги мажбурлов чораларини қўллаш масаласини кўриш учун судга юбориш тўғрисида қарор чиқариш билан тамомланади (ЖПКнинг 372-м.). Биринчи инстанция судида иш юритиш. Биринчи инстанция судида иш юритиш судьянинг келиб тушган иш билан танишиши ҳамда қуйидаги қарорлардан бирини қабул қилишидан бошланади: жиноят ишини судда кўриш учун тайинлаш тўғрисида; ишнинг юритилишини тўхтатиш тўғрисида; жиноят ишини тугатиш тўғрисида; жиноят ишини қўшимча терговга қайтариш тўғрисида (ЖПКнинг 395, 404-м.). Барча санаб ўтилган масалаларни судья якка ўзи ҳал қилади, яъни бу ерда иштирокчиларнинг алоҳида таркиби, уларнинг ўзига хос ҳаракатлари ҳамда иштирокчилар ўртасида юзага келадиган тегишли ҳуқуқий муносабатлар йўқ. Шунинг учун Ўзбекистон Республикаси Жиноят процессуал кодексида (ЖПКнинг 395-405- м.) жиноят ишини судда кўриш учун тайинлашнинг ҳозирги қонуний ҳал қилиниши мустақил босқич деб ҳисобланиши мумкин эмас. У фақат суд муҳокамаси босқичига уланиб кетадиган давр деб ҳисобланиши мумкин. Аввал бу босқич “судга бериш” деб аталар эди. Кўпгина процессуалчи олимларнинг фикрига кўра, бу таъриф унинг мазмуни ва мақсадини аниқроқ акс эттиради 1 . Суд муҳокамаси жиноят процессининг муҳим босқичи бўлиб, унда суд ишни моҳиятига кўра кўриб чиқади ва ҳал қилади, яъни судланувчининг айбдорлиги ёки айбсизлиги, шунингдек унга нисбатан жиноий жазо чораларини қўллаш ёки қўлламаслик тўғрисидаги масалани ҳал қилади. Бу босқич ҳукм ёки суд фаолиятининг тугатилишини англатадиган бошқа суд ҳужжати чиқарилиши (ҳукм чиқариш, ишни қўшимча терговга юбориш ёки суд муҳокамасига қайтариш, ярашув тўғрисида ажрим чиқариш ва ҳоказо) билан тамом бўлади. Суд муҳокамасининг босқичи процессуал фаолият иштирокчиларининг энг кенг доираси ҳамда жиноят процессининг барча тамойиллари тўлалигича рўёбга чиқарилиши билан тавсифланади. Суд

муҳокамасида тиббий йўсиндаги мажбурлов чораларини зарур ҳолларда қўллаш масаласи ҳам ҳал этилади (ЖПКнинг 406-453-м.). Апелляция тартибида иш юритиш процесс иштирокчисининг апелляция шикояти ёки прокурорнинг апелляция протести сабабли амалга оширилади ҳамда юқори турувчи суд томонидан қонуний кучга кирмаган суд қарорларининг қонунийлиги, асослилиги ва адолатлилигини текширишдан иборат бўлади. Бундай текширув натижасида суд қарорни ўзгартирмасдан қолдиради ёхуд уни бекор қилади ёки уни ўзгартиради. Суднинг қонуний кучга кирган ҳукми, ажрими ва қарорини ижро этиш босқичи тегишли суд томонидан бу қарорларни ижрога қаратиш, қарорларни ижро этишнинг ўзи билан боғлиқ қатор масалаларни ҳамда ҳукмни ижро этиш вақтида юзага келган масалаларни ҳал этишдан иборатдир. Мазкур босқич суд қарори устидан апелляция тартибида шикоят қилиш ёки протест билдириш муддатлари тугаши билан (унинг устидан шикоят қилинмаганда ёки протест билдирилмаганда) ёхуд апелляция инстанцияси томонидан иш кўрилганидан ёки апелляция тартибида шикоят қилинмайдиган ва протест билдирилмайдиган қарор қабул қилинганидан кейин бошланади. Санаб ўтилган бешта оддий босқичлардан ташқари, жиноят процессида алоҳида, мутлақ босқич – қонуний кучга кирган ҳукмлар, ажримлар ва қарорларнинг қонунийлиги, асослилиги ҳамда адолатлилигини текшириш босқичи ҳам маълум (ЖПКнинг 510-521-м.). Янги очилган ҳолатлар муносабати билан иш юритишни қайтадан бошлаш амалдаги ЖПК бўйича назорат тартибида иш юритиш босқичи билан қамраб олинади (ЖПКнинг 522-527-м.). Назорат тартибида иш юритиш ҳамда ишларнинг янги очилган ҳолатлар бўйича қайта қўзғатилиши босқичида суднинг кучга кирган ҳужжати мавжуд бўлганда ва процесснинг нормал олиб борилишида жиддий қоидабузарликлар маълум бўлганда процессуал фаолиятни амалга ошириш зарурати вужудга келади. Шундай қилиб, процесснинг асосий босқичларидан фарқли ўлароқ мутлақ босқич қуйидагиларни назарда тутади:

а) суднинг қонуний кучга кирган ҳукми мавжудлиги (умумий қоидага кўра); б) мансабдор шахсларнинг шунга доир алоҳида фикри. Масалан, агар жиноят иши одатда бир босқичдан бошқасига ўз-ўзидан ўтган бўлса (агар у олдингисида тугатилмаган ёки тўхтатилмаган бўлса), унда суд назорати тартибида ёки янги очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриб чиқилиши, башарти махсус ваколатли мансабдор шахс бунинг зарурати бор деб ҳисобласа, мумкин 1 . Жиноят процессуал функциялар Жиноят процессуал фаолият тарқоқ ҳаракатлар йиғиндиси эмас, балки ҳаракатларнинг ягона тизими бўлиб, унинг асосида жиноят процесси вазифаларининг бирлиги ётади. Аммо бу фаолият жиноят ишини судда кўриш, ҳар бир процесс иштирокчисининг махсус вазифаси ва ўрни билан боғлиқ муайян йўналишлар, жиноят процессуал функцияга эга 1 . Субъектларнинг ишдаги ўрни, белгиланган мақсади ёки вазифаси билан боғлиқ бўлган фаолияти йўналишларининг турлари процессуал функциялар деб аталади 2 . Жиноят процессида қуйидаги асосий функциялар амал қилади: жиноятларни тергов қилиш, айблаш, ҳимоя қилиш ва жиноят ишини ҳал этиш. Жиноятларни тергов қилиш вазифасини амалга ошириш борасида суриштирув, тергов, прокуратура органлари, айрим ҳолларда эса суд органлари жамоатчиликнинг фаол ҳамкорлигида иштирок этиб, улар жиноят тўғрисидаги маълумотларни топиш ва текшириш ҳамда жиноят ишларини қўзғатиш билан боғлиқ масалаларни ҳал этиш, бундай ишларни тергов қилиш, жиноят-судлов далилларини йиғиш, текшириш ва дастлабки баҳолаш, жиноят содир этган шахсларга айб қўйиш ҳамда тергов қилиниб бўлган жиноят ишининг келгуси тақдири тўғрисидаги масалани ҳал қилиш йўналишларида ҳаракат қилади.

Ушбу функцияни амалга оширишда иштирок этадиган органлар ва шахсларнинг бевосита вазифаси жиноятга тез ҳамда сўзсиз таъсир кўрсатиш, айбдорларни фош этиш, жиноятлар содир этилишига олиб келадиган жиноят аломатлари ва шарт-шароитларини аниқлаш ҳамда уларнинг сабабларига чек қўйишдан иборатдир. Айблаш функцияси, яъни айбловчининг судда айбловни қўллаб- қувватлаш бўйича фаолияти. Давлат айбловини қўллайдиган прокурор, жабрланувчи, жамоат айбловчиси ёки қонунда алоҳида назарда тутилган ҳолларда жабрланувчи сифатида ишда иштирок этишга рухсат этилган жамоат бирлашмаси (жамоа) вакили бундай фаолият субъектлари бўлиши мумкин (улар ҳар бирининг кўп хусусиятлари бўлган тақдирда). Ушбу функциянинг мақсади жиноят содир этган шахсларнинг суд олдида сўзсиз фош этилишини, уларга адолатли жазо бериш муқаррарлигини таъминлашдан иборатдир. Айблаш вазифасини амалга оширадиган процесс иштирокчилари орасида суд олдида давлат айбловини қўллайдиган прокурор муҳим ўрин тутади. Аммо прокурорнинг жиноят процессидаги ўрни айблаш вазифаси билан чекланмайди. У кенгроқ ва кўп қиррали бўлиб, ўз таъсири билан бутун жиноят процессини қамраб олади. Жиноят ишларини судда кўришда прокурор авваламбор қонунийликни назорат қилувчи органнинг вакилидир. Бу ҳолат унинг айбловни қўллаш бўйича фаолиятининг изчил қатъиятли ҳамда мутлақ холис бўлишини белгилайди (Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси 118-м., ЖПКнинг 33, 34, 409-м.). Ҳимоя қилиш функцияси гумон қилинувчи, айбланувчи (судланувчи) ва унинг ҳимоячисининг қўйилаётган айбни, шубҳани рад этиш бўйича қонуний вакилнинг айбланувчи (судланувчи)ни оқлайдиган ёки унинг айбини ва жавобгарлигини енгиллаштирадиган ҳолатларни аниқлаш ва асослаш бўйича фаолиятидан иборат бўлади (Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси 116-м., ЖПКнинг 46, 48, 53, 60, 549, 550-м.).

Жиноят ишини судда кўриш ва ҳал этиш функцияси фақат суд томонидан амалга оширилади. Бу шуни англатадики, давлатнинг айбланувчини жиноят содир этишда айбдор деб топишга ваколатли ягона органи суд ҳисобланади, суднинг бундай қарорини расмийлаштирадиган ягона процессуал ҳужжат эса фақат суд ҳукми бўлади (Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси 26- м., ЖПКнинг 23, 28, 29-м.). Асосан биринчи инстанция суди фаолияти билан боғлиқ бўлган бу функция маълум хусусиятлари билан жиноят ишини судда кўришга тайинлашда ҳам, шунингдек апелляция, кассация ва назорат тартибида иш юритишда ҳам, яъни жиноят процессининг суд белгиловчи ва ҳал қилувчи ўрин тутган босқичларида ўз ифодасини топади. Бундан ташқари, жиноят ишини судда кўриш функцияларини бажариш учун процессуал фаолиятга давлат органлари фаолиятига нисбатан ёрдам бобидаги процесснинг ташкилий-техникавий таъминлаш (таржимонлар, мутахассислар, холислар) ёки исботлаш ахборотини олишга кўмаклашиш (гувоҳлар, экспертлар) вазифаларини амалга оширадиган фуқаролар ва мансабдор шахслар жалб этилади. Кўрсатиб ўтилган жиноят процессуал функциялар ўзаро чамбарчас боғланган, лекин бир-бирини қамраб олмайди. Уларнинг айримлари бир- биридан кейин келади. Масалан, айблаш, жиноят ишини судда кўриш ва ҳал этиш функциялари содир этилган жиноят тўғрисидаги маълумотлар фақат пухта текширилганлиги, тергов қилинганлиги натижасида вужудга келади. Аммо жиноят процессуал функцияларнинг аксарияти кетма-кет бўладиган ўзаро боғлиқликда эмас, балки бир вақтнинг ўзида бўладиган ўзаро боғлиқликда бўлади (масалан, айблаш, ҳимоялаш, жиноят ишларини судда кўриш ва ҳал этиш). Санаб ўтилган функцияларнинг ҳаммаси бир хил маънога эга эмас. Улар орасида шундай вазифалар борки, уларсиз биронта жиноят иши бўйича суд муҳокамаси бўлиши мумкин эмас. Лекин шундай функциялар ҳам борки, улар аниқ иш юритилишида умуман бўлмаслиги (масалан, қўшимча) ёки ўзининг тўлиқ бўлмаган, қисман

ифодасини топиши (масалан, ёрдамчи) мумкин. Барча кўрсатилган функциялар бир хил маънога эга бўлмасдан, жиноят ишини судда кўриш вазифаларини амалга оширишда муҳим аҳамият касб этади. Шунинг учун унинг барча иштирокчилари зиммаларига юклатилган функцияларни фаол амалга ошириш учун ҳақиқий имконият кафолатланиши керак. Жиноят процессуал функциялар тўғрисида айтилганлар унинг иштирокчилари ҳар бирининг фаолиятида умумий ва ўзига хосликни аниқлашга, жиноят ишини судда кўриш нуқтаи назаридан бу умумий ва ўзига хослик ўртасидаги тўғри нисбатни таъминлашга ёрдам беради 1 . Жиноят процессуал фаолият жиноят процессуал ҳуқуқ ва мажбуриятлар субъектларининг фаолияти ҳисобланар экан, у, шунингдек бундай фаолият субъектлари киришиши лозим бўлган ҳуқуқий муносабатларнинг ташқарисида бўлиши мумкин эмас. Айнан шу боисдан ҳам жиноятлар тўғрисидаги ишларни қўзғатиш, тергов қилиш, кўриш ва ҳал этишнинг ҳуқуқ нормалари белгилаган процессуал тартиби (жиноят процесси) нафақат мазкур фаолиятни, балки шу фаолият соҳасида юзага келадиган ижтимоий муносабатларни ҳам қамраб олади. Демак, жиноят процессуал муносабатлар – жиноят процессуал нормалар томонидан тартибга солинган жиноят ишларини судда кўриш жараёнида таркиб топадиган жиноят процессуал ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг субъектлари ўртасидаги ижтимоий муносабатлардир. Жиноят процессуал муносабатлар муайян хусусиятларга эга бўлиб, уларнинг энг муҳимлари қуйидагилардир: 1. Улар ҳуқуқий муносабатлар, яъни ҳуқуқ нормалари томонидан тартибга солинган ижтимоий муносабатлар шаклидагина мавжуд бўлади (масалан, ҳам ҳуқуқий, ҳам ҳуқуқий бўлмасдан, ҳақиқий бўлиши мумкин бўлган мулкий, оила-никоҳдаги муносабатлардан ва шу кабилардан фарқли ўлароқ); 2. Аниқ ифода этилган давлат-ҳукмдорлик хусусиятига эга, чунки:

а) тегишли давлат (суриштирув, тергов, прокуратура, суд) органининг жиноят ишини қўзғатиш ҳужжатида ифода этилган ҳукмдорлик хоҳиши натижасидир; б) давлат органлари жамоатчиликнинг фаол ёрдами ва қўллаб- қувватлашида олиб борадиган жиноятчиликка қарши кураш соҳасидагина таркиб топади; в) бунда ҳуқуқий муносабатларнинг субъектларидан бири ҳамиша давлатнинг ваколатли органи (ёки мансабдор шахси) бўлиб, у жиноят ишининг қўзғатилиши, тергов қилиниши, кўриб чиқилиши ва ҳал қилинишини амалга оширади. Жиноят процессуал муносабатлар ҳар бир иштирокчисининг процессда йўналтирадиган ва ҳал қиладиган ўрин тутган давлат органи (мансабдор шахс) билан алоқасидан ташқари жиноят процесси турли иштирокчиларининг ўртасида ҳам ҳуқуқий муносабатлар бўлиши мумкин; 3. Жиноят процессуал муносабатлар жиноят-ҳуқуқий муносабатлар билан ўзаро ажралмас алоқада бўлади. Жиноят содир этмаслик қоидасини бузиб, фуқаро ўзини ҳуқуқ ифодаловчиси бўлмиш давлатга нисбатан муайян муносабатга қўяди. Фуқаро жазога бўйсунишга мажбур, аммо у бу жазо қонун белгилаган чегарадан ошиб кетмаслигини ҳамда ўзи содир этган жиноий қилмишига мувофиқ бўлишини талаб қилиш ҳуқуқига эга. Бу жиноят-ҳуқуқий муносабат жиноят ишини судда кўриш борасида аниқлаштирилади, аниқланади (яъни жиноятга доир ҳуқуқий муносабатлар вужудга келган ва ривожланган сари), шунингдек суднинг қонуний кучга кирган ҳукмида ўзининг якунини топади; 4. Жиноят процессуал муносабатлар жиноят процессуал фаолият билан узвий боғланган бўлиб, улар шу соҳада вужудга келади (масалан, жиноят ишини қўзғатишда), ўзгаради (масалан, жиноят ишини судда кўришга тайинлаш сабабли), тугатилади (масалан, жиноят иши тугаганда). Жиноят процесси – вужудга келадиган, ривожланадиган ва тугайдиган жиноят

процесуал ҳаракатлар ҳамда тегишли ҳуқуқий муносабатларнинг бир бутун мустаҳкам тизимидир. 5. Жиноят процессуал муносабатлар субъектларининг алоҳида доираси мавжуд. Ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятлар қуйидагиларни бир-бири билан боғлайди: а) давлат (суриштирув, тергов, прокуратура, суд) органларини жиноят процессида иштирок этадиган фуқаролар (айбланувчи, жабрланувчи, гувоҳлар ва бошқалар) билан боғлайди; б) давлатнинг тегишли органларини (мансабдор шахсларини) ўзаро боғлайди; в) ишда иштирок этадиган шахсларни (масалан, судланувчини ва унинг ҳимоячисини, юзлаштириш жараёнида сўроқ қилинадиган шахсларни ва бошқаларни) уларнинг ҳар бири давлатнинг ваколатли органи (тегишли мансабдор шахс) билан албатта алоқадор бўлиши шарти билан боғлайди; 6. Жиноят процессуал муносабатлар субъектларининг ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятлари ўзига хосдир. Улар жиноят процесси вазифалари ҳамда жиноят процессуал фаолиятнинг ягона тизимида бундай субъектларнинг ҳар бири амалга оширадиган вазифалар билан белгиланади. Жиноят процессуал муносабатлар субъектларининг процессуал ҳуқуқ ва мажбуриятларининг хусусияти ҳамда ҳажми ушбу соҳада давлат ва шахс, айбланувчи (судланувчи) ҳамда давлатнинг ваколатли органлари (суриштирув, тергов, прокуратура, суд) манфаатлари нисбатининг демократизми ва инсонпарварлигига мувофиқ бўлган аниқ ифодасидир. Процессуал кафолатлар Жиноят ишини судда кўришда қонунийлик ва асосланганликни таъминлашда қонун билан белгиланган жиноят ишларини тўғри қўзғатиш, тергов қилиш, кўриб чиқиш ва ҳал этиш, ҳукм (ажрим, қарор)нинг ижро

этилишини таъминлашда жиноят ишини судда кўриш вазифаларини амалга ошириш воситалари – процессуал кафолатлар муҳим ўрин тутади. Қонун билан белгиланган ҳар бир иш бўйича одил судловнинг вазифалари амалга оширилишини таъминлайдиган воситалар тарзидаги процессуал кафолатларни ҳамда шахснинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларининг кафолатларини, яъни улар ёрдамида процесс иштирокчилари ўз ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатларини ҳимоя қилиши мумкин бўлган кафолатларни фарқлаш қабул қилинган. Мазкур кафолатлар бир-бири билан узвий боғланган ҳамда уларни қарама-қарши қўйилиши, тенглаштирилиши мумкин эмас, уларнинг ўзи эса жиноят процессида қонунийлик ҳуқуқий кафолатларининг тури ҳисобланади. Давлатнинг алоҳида шахсга нисбатан бўлган манфаати бир-бирига мувофиқ бўлмаслиги мумкин, лекин шахснинг у ёки бу манфаатларининг қонуний хусусиятини белгилаб, давлат бу манфаатларнинг ҳимоясини таъминлайди. Кенг маънода қонунийликнинг кафолати бутун жиноят процесси, шунингдек процессуал шакл ҳисобланади. Шакл процесс иштирокчиларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларига риоя этган ҳолда процесс вазифаларига эришишни кафолатлашга қаратилгандир. Процессуал кафолатларни амалга оширишда давлат органлари етакчи ўринни эгаллаб, улар жиноят процессининг барча иштирокчилари томонидан ҳуқуқларга риоя этилишини ва мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлайдилар. Процесс иштирокчиларига суриштирув ва тергов органларининг ҳаракатлари ҳамда қарорлари устидан шикоят қилишга доир кенг ҳуқуқлар берилганлиги, суд назорати ва прокурор назорати давлат органларининг ўз фаолиятидаги қонунийликнинг кафолатидир. Шахс ҳуқуқларининг жиноят процессидаги муҳим кафолатлари Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида мустаҳкамлаб қўйилган. Масалан, жиноят содир этганликда айбланаётган ҳар бир шахснинг иши судда қонуний тартибда, ошкора кўриб чиқилиб, унинг айби аниқланмагунча у айбдор ҳисобланмайди. (Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси 26-м.,

ЖПКнинг 23-м.). Улар Жиноят процессуал кодексида ҳам мустаҳкамлаб қўйилган. Шахснинг қатор конституциявий ҳуқуқ ва эркинликлари (шахсий ҳаёт, уй- жой дахлсизлиги, хат-ёзишмалар, телефон сўзлашувлари ва телеграф жўнатмаларининг сир сақланиши ва бошқалар) жиноят процессуал фаолият соҳасида махсус кафолатлар мазмуни ҳисобланади. Мисол учун, тинтув ўтказишга, почта-телеграф жўнатмаларини хатлаш ва уларни олиб қўйишга фақат прокурор рухсати билан йўл қўйилади (ЖПКнинг 382-моддаси). Айбланувчи, жабрланувчи ва бошқа процесс иштирокчиларининг қонуний манфаатларига риоя этиш бу шахсларнинг жиноят иши материаллари билан танишиш, илтимоснома, аризалар бериш, судда ишни кўришда шахсан иштирок этиш, ҳимоячилар ва бошқа шахслар ҳуқуқий ёрдамидан фойдаланиш, айрим ҳолларда ишда уларнинг қонуний вакиллари албатта иштирок этиши ҳуқуқи билан кафолатланади (ЖПКнинг 46, 48, 55, 60-61, 375-377-м.). Жиноят процессуал қонун нафақат процесс иштирокчиларининг, балки процессуал фаолият доирасига жалб этиладиган бошқа шахсларнинг ҳам шахсий ҳаётини ҳимоя қиладиган кафолатларни ўз ичига олади. Масалан, терговчи тинтув пайтида маълум бўлган ушбу хонани эгаллаб турган шахснинг ёки бошқа шахсларнинг шахсий ҳаётига тааллуқли ҳолатларни ошкор қилмасликка ҳамда нафақат тергов ҳаракатларида иштирок этадиган шахсларнинг, балки атрофдаги шахсларнинг қадр-қимматини ва шаънини камситадиган ҳаракатларга йўл қўймасликка доир чоралар кўриши шарт (ЖПКнинг 17, 18, 88, 161-162, 353-м.). Жиноят процессуал кафолатларнинг аҳамиятини фақат одил судлов манфаатларини муҳофаза қилиш ёки шахс манфаатларини муҳофаза қилиш деб белгилаш тўғри бўлмас эди. Жамиятимиз шароитида давлат манфаатлари ва алоҳида фуқаронинг қонуний манфаатлари ўртасида қарама-қаршиликлар йўқ ва бўлиши мумкин эмас. Жиноятчиликка қарши кураш соҳасида давлат фақат ҳақиқатан айбдор бўлганларни уларнинг ҳақиқий айби даражасида

жавобгарликка тортишдан ва ҳукм қилишдан, нотўғри ҳукм қилинган шахсларни тўлиқ реабилитация қилишдан манфаатдордир. Тегишинча жиноят процессуал кафолатлар жиноят ишларини судда кўриш вазифаларини ҳамда жиноят процесси барча иштирокчиларининг қонуний манфаатларини таъминлашга мўлжаллангандир (ЖПКнинг 2-м.). Жиноят ишларини судда кўриш тўлалигича ҳамда унинг ҳар бир институти ўзаро боғлиқ бўлган, лекин тенглаштирилмайдиган жиноят процессуал ҳуқуқ ва кафолатларнинг тизимидир. Масалан, суриштирувчи, терговчи, прокурор, суд ўзларининг юритишида бўлган иш бўйича қандайдир ҳолатларни билиши мумкин бўлган ҳар қандай шахсни гувоҳ сифатида чақиришга ҳақлидир. Давлат ваколатли органининг бу ҳуқуқи тегишли шахснинг чақирув бўйича келиб, тўғри кўрсатувлар бериш вазифаси, уни мажбурий келтириш ҳамда кўрсатув беришдан бош тортганлик ёки бўйин товлаганлик учун жиноий жавобгарликка тортиш мумкинлиги билан кафолатланади (ЖПКнинг 65-66, 118, 261-264-м.). Гумон қилинувчи, айбланувчи, унинг ҳимоячиси, жабрланувчи, фуқаровий даъвогар, фуқаровий жавобгар (ёки уларнинг вакиллари) турли илтимосномалар бериш ҳуқуқига эга. Кўрсатилган шахсларнинг бу ҳуқуқи давлатнинг тегишли органи (мансабдор шахс) томонидан бундай илтимосномани қабул қилиш, унинг, башарти шахс илтимос қилаётган ҳолатларни аниқлаш жиноят иши учун аҳамиятга эга бўлса, қаноатлантирилишини муҳокама этиш билан кафолатланади (ЖПКнинг 53, 56, 59, 377-м.). Шахснинг процессуал ҳуқуқлари ҳар қандай бузилишининг олдини олиш кафолатлари ва, хусусан, айбланувчини жиноий жавобгарликка асоссиз тортишдан ва ҳукм этишдан тийилиш кафолатлари – жиноят процессуал кафолатлари ягона тизимининг таркибий қисми бўлиб, унга риоя этиш – жиноят ишларини судда кўриш соҳасида қонунийликка аниқ ва сўзсиз риоя этиш талабларидан биридир (ЖПКнинг 11-м.). Жиноят процессуал кафолатлар тизими одил судловнинг ҳақиқий демократизми ва

инсонпарварлигининг амалий тасдиғи, қонунда назарда тутилган шахс ҳуқуқларини жиноят ишларини судда кўришда амалда таъминлашдир. Жиноят процессуал ҳуқуқ, унинг ҳуқуқ тизимидаги ўрни Жиноят процесси жиноят процессуал ҳуқуқ томонидан тартибга солинади. Жиноят процессуал ҳуқуқ ягона ҳуқуқнинг таркибий қисми сифатида давлат томонидан белгиланган, ҳуқуқнинг бошқа тармоқлари билан умумий иқтисодий асосга, моҳиятга йўналтирилганликка (янги жамият қуришнинг мақбул шарт-шароитларини яратиш), таъминланганликка эга бўлган ҳуқуқий нормалар тизимида мустаҳкамлаб қўйилади. Ҳуқуқнинг барча соҳаларига хос бўлган умумийлик билан бирга жиноят процессуал ҳуқуқ ҳуқуқнинг мустақил соҳаси сифатида ажратилишини белгилайдиган махсус хусусиятлар билан ҳам тавсифланади. Бундай хусусиятлар сирасига авваламбор жиноят процессуал тартибга солиш мазмунини, яъни жиноятлар тўғрисидаги ишларни қўзғатиш, тергов қилиш, кўриб чиқиш ва ҳал қилиш жараёнида вужудга келадиган ижтимоий муносабатларни ҳамда жиноят процессуал тартибга солиш усулини – алоҳида процессуал тартибни, жиноят ишини тўлалигича, шунингдек унинг айрим босқичлари ҳамда аниқ ҳаракатларини юритишнинг ўзига хос услуб ва шартларини киритиш лозим. Жиноят ишларини қўзғатиш, тергов қилиш, кўриб чиқиш ва ҳал этишда жиноят процессуал фаолият соҳасида вужудга келадиган ижтимоий муносабатларни тартибга солишга йўналтирилган ҳуқуқий нормалар мажмуаси жиноят процессуал ҳуқуқни ташкил этади. Жиноят процессуал ҳуқуқ ҳуқуқ тизимининг мустақил таркибий бўлинмаси бўлиб, у ўзининг асосий хусусиятлари, жиҳатлари ва принциплари, инсонпарвар йўналиши ва демократизм билан тавсифланади. Процесс иштирокчиларининг бевосита ҳуқуқ ва вазифаларидан ташқари жиноят процессуал ҳуқуқнинг нормалари жиноят процесси вазифалари ва

принципларини шакллантиради, процессуал ҳаракатларнинг изчиллиги ва шаклини белгилайди, далиллар тушунчасини ҳамда уларни йиғиш, текшириш ва баҳолаш усулларини, одил судловнинг нафақат яхлит ҳолдаги, балки айрим шахсларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларининг кафолатлаш тизимини мустаҳкамлаб қўяди, жиноят процессуал фаолиятнинг бошқа қатор муҳим қоидаларини тартибга солади. Жиноят процессуал ҳуқуқнинг ижтимоий аҳамияти жиноят ҳуқуқи билан бирга давлат ва ижтимоий тузумни, фуқароларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонун билан ҳимоя қилинадиган манфаатларини ижтимоий ҳодиса бўлмиш жиноятга қарши кураш олиб бориш йўли билан муҳофаза қилиш вазифаларига хизмат қилиш мақсади билан белгиланади. Ҳуқуқнинг мустақил соҳасини ташкил этиб, жиноят процессуал ҳуқуқ нормалари бошқа ҳуқуқий нормалар билан ва, авваламбор, жиноят ҳуқуқи, фуқаролик процессуал ҳуқуқи ҳамда прокурор назоратини тартибга соладиган ҳуқуқий нормалар билан узвий боғланган. Жиноят процессуал ҳуқуқ ҳуқуқ тизимида эгаллайдиган ўринни тушуниш учун ҳуқуқнинг кўрсатилган турдош соҳалари ҳамда ҳуқуқнинг турли соҳалари таркибий қисмлари билан унинг нисбатини аниқлаш лозим. Жиноят процессуал ҳуқуқ ва жиноят ҳуқуқи. Жиноят ҳуқуқи нормалари давлат, жамият ва ҳуқуқий тартибот учун энг хавфли бўлган қилмишларни (жиноятларни), уларнинг таркибларини, улар учун жазо тайинланишни, жиноят процессуал нормалар эса, юқорида айтганимиздек, бундай қилмишларни белгилаш, фош этиш ҳамда уларни содир этган шахсларга адолатли жазо беришнинг алоҳида тартибини белгилайди. Агар ҳуқуқнинг бошқа соҳалари (фуқаролик, меҳнат, экологик ҳуқуқ ва бошқалар) нормалари давлат томонидан муҳофаза қилинадиган ижтимоий муносабатларни тартибга солса, жиноят ҳуқуқи нормалари эса фақат давлат томонидан муҳофаза қилинадиган ижтимоий муносабатларнинг жиноят йўли билан бузилиши натижасида вужудга келадиган ижтимоий муносабатларнигина тартибга солади. Тегишинча, агар ҳуқуқнинг бошқа

соҳалари нормаларининг қўлланилиши улар бузилган ҳолдагина процессуал ҳуқуқ нормаларининг татбиқ этилишида зарур бўлса, жиноят ҳуқуқи нормаларининг қўлланилиши ҳамиша жиноят процессуал нормаларидан фойдаланган ҳолда амалга оширилади. Жиноят процессуал ҳуқуқ нормалари жиноят ҳуқуқи нормалари билан алоқадор бўлмаган ҳолда жиноят ҳуқуқ нормалари тегишли жиноят процессуал нормаларни қўлламасдан амалга оширилиши мумкин эмас. Жиноят-ҳуқуқий муносабатлар вужудга келишининг ҳуқуқий факти жиноят содир этишнинг факти ҳисобланади, жиноят процессуал муносабатлар вужудга келишининг факти эса жиноят аломатларини ваколатли давлат органлари (суриштирув, тергов, прокуратура, суд органлари) томонидан белгилашдир. Жиноят-ҳуқуқий муносабатлар – ижтимоий хавфли қилмишларни содир этишга ҳуқуқий жиҳатдан тақиқлаб қўйилган давлат ҳамда ушбу тақиқни жиноий қилмишлари билан бузган фуқаро ўртасидаги муносабатлардир. Жиноят процессуал муносабатлар давлатнинг муайян органлари ҳамда жиноятлар тўғрисидаги ишларни қўзғатиш, тергов қилиш, кўриб чиқиш ва ҳал этишда иштирок этадиган жиноят процессуал ҳуқуқ ҳамда мажбуриятларнинг бошқа субъектлари ўртасида юзага келади. Жиноят- ҳуқуқий муносабатлар ҳамиша икки томонлама, жиноят процессуал муносабатлар эса ҳам икки томонлама (масалан, терговчи ва айбланувчи ўртасида), ҳам кўп томонлама (масалан, терговчи ва юзлаштириш иштирокчилари ўртасида) бўлиши мумкин. Охирги ҳолда (бундай ҳуқуқий муносабатларнинг давлат-ҳукмдорлик хусусиятига кўра) сўроқ қилинаётганларнинг ҳар бири юзлаштириш тартибида (бошқа тергов ҳаракатларининг ҳар бир иштирокчиси каби) давлатнинг ваколатли органи (тегишли мансабдор шахс) билан албатта ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятлар билан боғланган. Аммо бу кўп субъектли жиноят процессуал ҳаракатларнинг (юзлаштириш тартибида сўроқ қилинаётганлар ўртасида, бир йўла икки ёқдан сўроқ қилинаётганлар ўртасида ва бошқалар) иштирокчилари

ўртасидаги корреспондентлик ҳуқуқ ва мажбуриятлар мавжудлигини истисно этмайди. Жиноят процессуал муносабатлар субъектларининг доираси жиноят- ҳуқуқий муносабатлар субъектларининг доирасига қараганда анча кенгроқ. Улар жумласига жиноят ишини судда кўришнинг шундай иштирокчилари ҳам кирадики, улар жиноий-ҳуқуқий муносабатларнинг субъектлари ҳисобланмайди (гувоҳлар, экспертлар, холислар, таржимонлар ва бошқалар). Жиноят процессуал ва фуқаролик процессуал ҳуқуқи. Ҳуқуқнинг ушбу соҳалари нормалари ўртасидаги узвийлик ўзининг ифодасини шунда топадики, ҳам биринчи, ҳам иккинчи ҳолда ҳуқуқ нормалари, мақсадлари ва вазифалари ягона бўлган одил судловни амалга ошириш процессуал тартибини тартибга солади. Ҳам биринчи, ҳам иккинчи ҳолда кечиши кўп ўхшаш шаклларда бўлган (ошкора, оғзаки, бевосита судда иш юритиш тартибида ҳамда бошқа демократик принциплар), шунингдек кўп сонли умумий процессуал-ҳуқуқий институтлар шароитида процесс иштирокчиларининг фаолияти ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солинади. Далилларни топиш, мустаҳкамлаш, текшириш ва баҳолаш процессуал тартибини тартибга соладиган ҳуқуқий нормаларда ҳам кўп жиҳатдан умумийлик бор. Жиноят процессуал ҳамда фуқаролик процессуал ҳуқуқ нормаларининг ўзаро боғлиқлиги жиноят ишида фуқаролик даъвоси масалаларини тартибга солишда ҳам, фуқаролик ишини судда юритиш учун маълумотлар бўлган тақдирда жиноят ишини судда кўришни тугаллаш асосларида ҳам, жиноятлар аниқланган тақдирда фуқаролик ишини судда юритишнинг иштирокчилари амал қиладиган ҳуқуқий талабларда ҳам ўзининг ифодасини топади. Бунда жиноят процессуал ва фуқаролик процессуал ҳуқуқ тартибга соладиган ижтимоий муносабатларнинг хусусияти жиддий фарқларга эга. Жиноят процессуал ҳуқуқ нормалари жиноят ишларини (жиноятлар тўғрисидаги ишларни) қўзғатиш, тергов қилиш, кўриш ва ҳал этиш соҳасидаги ижтимоий муносабатларни; фуқаролик ҳуқуқ нормалари –

фуқаролик ишларини кўриш ва ҳал қилиш соҳасидаги ижтимоий муносабатларни (фуқароларнинг субъектив ҳуқуқларини ҳамда қонун билан муҳофаза қилинадиган манфаатларини суд томонидан ҳимоя этиш) тартибга солади. Жиноятга қарши кураш шакллари ва усуллари фуқаролик ҳуқуқбузарликларига қарши кураш шакллари ҳамда усулларидан жиддий фарқ қилади. Шунинг учун жиноятлар тўғрисидаги ишларни кўриб чиқиш ва ҳал этиш фуқаролик низолари тўғрисидаги ишларни кўриб чиқиш ҳамда ҳал этишга қараганда кўпроқ хусусиятларга эга. Ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солиш мазмунидаги хусусиятлар тартибга солиш усулининг ўзига хослигини белгилайди. Масалан, фуқаролик процессуал муносабатларида диспозитивлик (шахсий қараш)нинг кенг тарқалиши жиноят процессуал муносабатларда анча чекланган; процесс иштирокчиларининг ҳар хил ҳолати, масалан, жиноят ишини судда кўришда айблов ва ҳимоянинг ҳолати, фуқаролик ишини судда кўришда даъвогар ва жавобгарнинг ҳолати; ҳуқуқнинг ҳар бир тармоғида бошқа ҳуқуқ тармоғига хос бўлмаган институтларнинг мавжудлиги ва ҳоказолар назарда тутилган. Жиноят процессуал ҳуқуқ ва прокурор назоратини тартибга соладиган ҳуқуқий нормалар. Прокурор назорати кўп қирралидир. Суриштирув, тергов ва суд органлари фаолияти соҳасида юзага келадиган ижтимоий муносабатлар қай даражада прокурор назоратини тартибга соладиган ҳуқуқий нормалар предмети бўлса, улар шу даражада жиноят процессуал ҳуқуқ нормалари билан узвий боғланган, айрим қисмида эса бундай нормалар ҳажмига киради (масалан, прокурорнинг биринчи ва иккинчи инстанция судида жиноят ишлари бўйича иштирокини тартибга соладиган ҳуқуқий нормалар ва бошқалар). Прокурорнинг бу қисмдаги назорат фаолияти нафақат “Прокуратура тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг қонуни, балки Жиноят процессуал кодекси билан ҳам тартибга солинади. Суриштирув, тергов ва суд органларининг жиноят ишлари бўйича фаолияти устидан назоратни амалга оширадиган

прокурорнинг ўзи ҳам бу фаолиятнинг, ҳам жиноят процессуал фаолиятга хос бўлган ҳуқуқий муносабатларнинг иштирокчиси ҳисобланади. Таъкидлаганимиздек, прокурор назоратини тартибга соладиган ҳуқуқий нормалар жиноят процессуал ҳуқуқ нормалари доирасидан анча четга чиқади (масалан, умумий назорат ва бошқалар). Аммо бу қисмда ҳам улар жиноят процессуал ҳуқуқ нормалари билан муайян боғлиқликда бўлади. Умумий назорат жараёнида содир этилган ёки тайёрланаётган жиноят тўғрисидаги фактларни аниқлаш жиноят ишини қўзғатишга, унинг келгусида тергов қилинишига, судда кўрилишига ва ҳал қилинишига сабаб бўлиши мумкин. Жиноят ишини судда кўриш прокурорнинг фуқаролик ишлари бўйича ажрим ва қарорларнинг қонунийлиги ва асосланганлиги устидан назоратни амалга ошириши жараёнида бундай фактлар аниқланган ҳолларда ҳам юзага келади. Жиноят процесси фани ва турдош билим соҳалари Жиноят процесси фани, юқорида айтганимиздек, нафақат турдош ҳуқуқий фанлар билан, балки жиноят ишларининг суд муҳокамаси вазифаларини амалга ошириш манфаатларида муваффақиятли фойдаланиладиган билимларнинг бошқа соҳалари билан чамбарчас боғланган. Бундан ташқари, жиноят процесси фани ривожланган сари унинг билимлар соҳалари билан алоқаси бошқа фанларнинг унга киритиладиган ютуқлари ҳажми кўпайиши билан кенгайиб боради. Жиноят процесси ва криминалистика. Жиноят ишларини судда кўришни амалга ошириш кўпинча жиноятларни очиш, уларни тергов қилиш ва судда кўриб чиқиш илмий услублари ва воситалари тизимидан, яъни криминалистика соҳасидаги билимлардан фойдаланмасдан мумкин бўлмайди. Криминалистика жиноятларни очиш ва уларнинг олдини олиш мақсадида далилларни топиш, тўплаш, қайд қилиш ва тадқиқ қилиш бўйича жиноят процессуал қонунда назарда тутилган ҳаракатларни бажариш учун

қўлланиладиган техник воситалар, тактик услублар ва усуллар ҳақидаги фандир. Криминалистика фаолияти жиноятларни фош этиш ва очиш бўйича фаолиятнинг, яъни жиноят процессининг таркибий қисми ҳисобланиб, у жиноят ишларини судда кўриш олдида турган вазифаларни бажаради. Криминалистика воситалари, усуллари жиноят процессуал қонун асосида жиноят процессуал сиёсати мақсадларига эришиш учун қўлланилади. Шундай қилиб, криминалистика жиноят процессига нисбатан амалий фан ҳисобланади. Криминалистиканинг судда ишни бутунлай юритиш билан эмас, балки унинг бир қисми – исботлаш жараёни билан алоқаси сабабли вужудга келган нисбий мустақиллиги айнан жиноят процессуал фаолияти билан тасдиқланади. Жиноят процесси фанининг предмети риоя этилиши лозим бўлган ҳуқуқ нормаларини ўрганишдан иборатдир. Аммо криминалистика услублари ва усулларини бевосита ҳуқуқий жиҳатдан мустаҳкамлашнинг аҳамияти қанчалик юқори бўлмасин, бу фанда мажбурий бўлмаган, ҳар бир алоҳида ҳолда қўлланилишининг мақсадга мувофиқлиги ваколатли давлат органлари (суриштирув, тергов, прокуратура, суд органлари) томонидан белгиланадиган, тавсия тусидаги қоидалар мавжуд ва шундай бўлиб қолаверади. Криминалистикани амалий қўллаш соҳаси жиноят процесси доирасидан ташқарига чиқади. Криминалистика услуб ва усулларининг аксарияти фуқаролик ишларини судда юритишда ишлатилади ва шубҳасиз маъмурий ишларнинг юритилишида улардан фойдаланилади. Шу маънода “криминалистика” атамаси бу фаннинг кўп қиррали хусусиятини ва жиноятга қарши кураш соҳаси доирасидан анча ташқарига чиқадиган мақсадини унча аниқ акс эттирмайди. Юқорида келтирилган криминалистика таърифи унинг қўлланилишининг мазкур асосий, аммо ягона бўлмаган жиҳатинигина акс эттиради. Жиноят процесси ва суд тиббиёти.

Мазмуни ҳуқуқий амалиётда вужудга келадиган тиббий ва биологик тусдаги масалаларни ўрганиш ҳамда ишлаб чиқишни ташкил этадиган тиббиёт соҳаси суд тиббиёти деб аталади. Жиноят ишларини судда кўриш амалиётида ҳал қилиниши суд тиббиётининг махсус билимларини талаб этадиган масалаларга кўп дуч келинади. Масалан, ўлдирганлик аломатлари бўлган мурда топилганда. Гумон қилинувчининг кийимида қон изларини аниқлашда бу қон кимга тегишли, унинг гуруҳи қайси эканлигини аниқлаш лозим. Кўпинча жабрланувчига етказилган тан жароҳатларининг оғирлик даражасини белгилаш зарурати пайдо бўлади ва ҳоказо. Бу ҳамда бошқа шунга ўхшаш кўпгина саволларга фақат суд тиббиёти соҳасида билимга эга шифокор малакали жавоб бериши мумкин бўлиб, у жиноят ишларини судда кўришда иштирок этиш учун эксперт, айрим ҳолларда эса мутахассис сифатида жалб этилади. Эксперт ёки мутахассис сифатида шифокорни чақириш зарурати тўғрисидаги масалани малакали ҳал қилиш, шунингдек тегишли хулосани (ёки тушунтиришни) тўғри баҳолашни ўрганиш юридик кадрларни тайёрлаш ҳажмига кирадиган суд тиббиёти асосларини билишни назарда тутади. Жиноят процесси ва суд психиатрияси. Жиноят ишини тергов қилиш ва кўриб чиқиш чоғида ижтимоий хавфли қилмиш содир этган шахснинг руҳий ҳолати тўғрисидаги масала ҳамда, бинобарин, унинг жиноий жавобгарлиги мумкинлиги тўғрисидаги, жабрланувчининг, гувоҳнинг руҳий ва жисмоний аҳволи тўғрисидаги масала, шунингдек уларнинг иш бўйича аҳамиятга эга бўлган ҳолатларни тўғри қабул қилиш ва қайта акс эттиришга қодирлиги тўғрисидаги масала ва бошқа масалалар келиб чиқиши мумкин. Жиноят ишларини судда кўришда суд-психиатрия, шунингдек, суд-тиббий хусусиятдаги масалаларнинг келиб чиқиши эксперт ёки мутахассислар ёрдамидан фойдаланиш заруратини келтириб чиқариши мумкин. Тегишли масалаларни ҳал қилиш ҳамда мутахассислар кўрсатувларини ва экспертлар хулосаларини баҳолаш учун ваколатли органлар (шахслар) юридик олий ўқув

юртларининг ўқув режасига киритилган суд психиатрияси соҳасидаги билимларга эга бўлишлари керак. Жиноят процесси ва суд психологияси. Умумий психологиянинг таркибий қисми сифатида суд психологиясининг предмети жиноятчиликка қарши кураш соҳасида инсон руҳияти қонуниятларини ўрганиш ҳисобланади. Суд психологияси билимларидан жиноятларни очиш учун, айрим тергов ва суд ҳаракатларини ўтказиш бўйича тактик тавсияномаларни ишлаб чиқишда фойдаланилади. Психология соҳасидаги махсус билимлардан суд-психология экспертизасини ўтказишда, хусусан шахснинг индивидуал хусусиятлари ва аҳволини аниқлаш учун фойдаланилади. Жиноят процесси ва криминология. Жиноятчиликни, унинг сабаблари ва шарт-шароитларини, жиноятчининг шахсини ўрганадиган, жиноятчиликнинг олдини олишга қаратилган чора-тадбирлар тизимини ишлаб чиқадиган криминология жиноят процесси назарияси ва амалиёти билан чамбарчас боғланган. Бу нарса жиноят-процессуал қонуннинг ҳар бир муайян иш бўйича жиноятнинг сабаблари ҳамда унинг содир этилишига кўмак берган шарт-шароитларни аниқлаш, уларни бартараф этиш учун чоралар кўриш, айбланувчи, судланувчининг шахсини тўлиқ ва ҳар томонлама ўрганиш талабида ўз аксини топади (ЖПК нинг 296-300-м.). Бошқа томондан, криминология фанидан жиноят ишларини судда кўришнинг тегишли маълумотларидан жиноятчиликнинг олдини олишнинг самаралироқ чораларини ишлаб чиқиш мақсадида фойдаланилади. Жиноят процесси ва суд статистикаси. Суд статистикаси – статистика фанининг соҳаси бўлиб, унинг предмети жиноятчилик ҳолати тўғрисидаги миқдорий маълумотларни, унинг динамикаси ҳамда унга қарши кураш чораларини ўрганиш ва умумлаштиришдир. Бундай маълумотларсиз жиноятчилик сабабларини, унга қарши кураш мақбул чора-тадбирларини, тегишли жиноий жазоларнинг самарадорлигини, шунингдек жиноят ишларини судда кўришнинг қонун ҳужжатлари ва судлов органлари фаолиятининг янада такомиллаштирилишини таъминлаш мумкин эмас. Шу

боисдан ҳам суриштирув, тергов, прокуратура ва суд органларида ишларни қўзғатиш, тергов қилиш ва кўриб чиқишнинг, уларнинг судда кўрилиши натижаларининг, қўлланилаётган жазо чораларининг ҳисоби юритилади ва шу каби бошқа маълумотлар ҳисобга олинади. Суд статистикасининг мазмуни фаннинг бу соҳаси номланишига қараганда кенгроқ, чунки у нафақат суд фаолиятини, балки жиноят ишларини судда кўриш бошқа органларининг – суриштирув, тергов ва прокуратуранинг ҳам фаолиятини ҳисобга олишни қамраб олади.

Фойдаланилган адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси . – Тошкент: Ўзбекистон, 1992. 2.. Международный пакт о гражданских и политических правах. Международная защита прав и свобод человека . Сборник документов. М.: Юрид.лит., 1990 г. 3. . Основные принципы независимости судебных органов. Международные права и свобода человека: Сборник документов. М: Юрид.лит., 1990 г. 4. Всеобщая декларация прав человека. – Права человека. Основные международные документы: Сборник документов. М.: Международные отношения. 1989 г. – С. 134-142. 5. Конвенция о правовой помощи и правовых отношениях по гражданским, семейным и уголовным делам. (Хўжалик ва ҳуқуқ Хозяйство и право. – Ташкент. 1997, №1-2. С. 58-76). 6. У головно-процессуальный кодекс Республики Узбекистан. – Т.: Адолат, 1999. 7. « Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартишлар ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикасининг 2001 йил 7 декабрдаги Қонуни. 8. Жиноий жазоларни либераллаштириш муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг Жиноят, Жиноят процессуал кодекслари ҳамда Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексига ўзгартишлар ва қўшимчалар киритиш ҳақида. Ўзбекистон Республикасининг 2001 йил 29 августдаги Қонуни. 9. Ўзбекистон Республикасининг “Прокуратура тўғрисида” ги Қонуни (янги таҳрирда). 2001 й. 29 август. 10. Уголовный кодекс РУз от 22 сентября 1994 г. – Т.: Адолат, 1995 г. 11. Закон РУз «О судах» от 2 сентября 1993 г. Ведомости Верховного Совета РУз, 1994, №10, ст.367.

Похожие

Жиноят хукуки тушунчаси. Жиноят конунлари

Конституция тушунчаси ва моҳияти

Ҳуқуқнинг тушунчаси, моҳияти ва қиймати

Жиноят ҳуқуқи тизими вазифалари предмети ва тушунчаси

Жиноят ва жиноятлар тушунчаси жиноий жавобгарлик асослари