Жиноят таркиби - Юриспруденция - Рефераты

Жиноят таркиби

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

91 KB

Жиноят таркиби Режа: 1. Жиноят таркиби тушунчаси ва унинг аҳамияти. 2. Жиноятнинг объйекти ва объйектив томони. 3. Жиноятнинг субъйекти ва субъйектив томони. 4. Ақли норасолик тушунчаси ва ҳуқуқий аҳамияти.

Ўзбекистон Республикаси жиноят ҳуқуқига биноан жиноий жавобгарликнинг ягона асоси ижтимоий хавфли қилмишда жиноят таркибининг барча томонлари (елементлари)нинг мавжудлиги екан, жиноят таркиби томонларини батафсил таҳлил қилмасдан, шахсни жиноий жавобгарликка тортиш мумкин бўлмайди. Чунки қонунда жиноий жавобгарликнинг ягона асоси сифатида шахснинг содир қилган қилмишида Жиноят кодекси Махсус қисмининг аниқ бир нормасида назарда тутилган ҳуқуқий актнинг белгилари бўлиши кераклиги талаб қилинади. Ўзбекистон Республикасининг 1994 йил 22 сентябрда қабул қилинган амалдаги Жиноят кодекси Махсус қисмида жиноятларнинг қатъий рўйхати берилган бўлиб, ҳар бир моддада муайян жиноят таркибининг белгилари кўрсатилади. Демак, шахсни жиноий жавобгарликка тортиш ва муайян жиноятни содир этишда айбдор деб топилиши учун жиноят ҳуқуқи қоидаларига мувофиқ равишда шахснинг қилмишида муайян жиноят таркиби борлиги аниқланади. Одил судлов органлари ўз ихтиёрлари ёки хоҳишларига кўра агар қилмишларда жиноят таркиби бўлмаса, шахсни жиноий жавобгарликка торта олмайдилар. Аналогия бўйича жиноий жавобгарликка тортиш мумкин емас. Жиноят таркибининг белгилари ва томонлари (елементлари) Жиноят ҳуқуқи фанида жиноят таркибининг назарий модели ишлаб чиқилган бўлиб, жиноят таркиби томонлари (елементлари) ва белгиларини ҳам алоҳида-алоҳида фарқини кўрсатиб беради. Уларни бир-бири билан алмаштириш, бирининг ўрнига бошқасидан фойдаланиш мумкин емас. Шунга кўра, уларнинг ҳар бирининг тушунчасини алоҳида-алоҳида бериш керак бўлади. Жиноят таркибининг белгилари — жиноятнинг енг муҳим хусусиятларини қонунда аниқ кўрсатилган тавсифидир. Жиноят таркибининг томони (елементлари) еса, қонунда жиноят деб топилган ижтимоий хавфли қилмишнинг муайян томони (елементи) доирасига кирувчи белгилар гуруҳини ўз ичига олган жиноят таркиби структурасининг таркибий қисмидир. Ҳар бир жиноятнинг жиноят таркиби

унинг объектив ва субъектив томонларини ифодаловчи белгилари йиғиндисидан иборат бўлиб, объектив томони белгилари жиноятнинг объекти ва объектив томонини ифодаловчи белгилари йиғиндисидан, субъектив томонини ифодаловчи белгилари жиноятнинг субъекти ва субъектив томонини ифодаловчи белгилари йиғиндисидан иборатдир. Демак, жиноят таркиби тўртта томондан (елементлардан) иборат бўлиб булар жиноятнинг объекти, объектив томони, субъекти ва субъектив томонидан иборат бўлиб, бу томонларнинг ҳар бирининг ўзига хос белгилари бўлиб, бу белгилар йиғиндиси жиноят таркибини ташкил қилади. Жиноят объекти ва объектив томони объектив ҳақиқатни ўзида мужассамлаштирса, субъекти ва субъектив томони жиноят содир қилган шахснинг субъектив хусусиятларини ифодалайди. Масалан, ўғрилик жиноятининг объекти мулк бўлса, объектив томондан ўзганинг мулкини яширин равишда талон-торож қилишда ифодаланса, бу жиноятнинг субъекти ўн тўрт ёшга тўлган ҳар қандай шахслар бўлса, субъектив томондан қасддан қилинадиган жиноятдир. Талончилик жиноятининг объекти мулк бўлса, объектив томондан ўзганинг мулки очиқдан-очиқ талон-торож қилинади, субъекти ўн тўрт ёшга тўлган шахслар бўлса, субъектив томондан қасддан содир этилади. Ҳар қандай ижтимоий хавфли қилмишни жиноят деб ҳисоблаш ва ЖК Махсус қисми муайян моддаси билан квалификация қилиш учун жиноий қилмишнинг объекти, объектив томони, субъекти ва субъектив томони таҳлил қилинади. Жиноятнинг объекти — жиноят қонуни билан қўриқланадиган ижтимоий муносабат бўлиб, жиноий қилмиш туфайли ана шу ижтимоий муносабатга тажовуз қилинади ва унга зарар этказилади. Ҳар қандай жиноий тажовуз орқали бирон-бир ашёга, пулга ёки нарсага тажовуз қилинмай,жиноят қонуни билан қўриқланадиган ижтимоий муносабатга тажовуз қилинади. Жиноятнинг объекти ҳар қандай ижтимоий муносабат емас, балки фақат жиноят қонуни билан қўриқланадиган ижтимоий муносабатдир.

ЎзР ЖК нинг 2-моддасига мувофиқ жиноят қонуни билан қўриқланадиган ижтимоий муносабатлар шахс, унинг ҳуқуқ ва еркинликлари, жамият ва давлат манфаатлари мулк, табиий муҳит, тинчлик, инсониятнинг хавфсизлигидир. Ижтимоий муносабат-одамлар ўртасидаги ташкилотлар, давлат ва фуқаролар ўртасидаги, қадриятлар юзасидан бўладиган муносабатдир. Ана шу муносабатларни амалга ошириш жараёнида моддий неъматлар ва бошқа қимматликлар ёки кишилар еҳтиёжларини қондирадиган моддий ёки моддий бўлмаган бойликлар яратилади. Ушбу муносабатлар жиноятнинг объекти ҳисобланиб, улар қонунларнинг муайян тармоқлари билан тартибга солинади. Жиноят қонуни еса ана шу объектларни ҳар қандай жиноий тажовузлардан ҳимоя қилади. Тажовуз қилинган объектнинг аҳамияти жамият учун қанчалик юқори бўлса, содир этилган жиноятнинг ижтимоий хавфлилик даражаси ҳам юқори бўлади. Айнан жиноят қонуни билан қўриқланадиган ижтимоий муносабат жиноят объектининг зарурий белгиси ҳисобланади. Жиноятнинг объектидан жиноятнинг предмэтини фарқлай билиш талаб қилинади. Жиноятнинг предмэти жиноятчи бевосита таъсир қиладиган нарса, ашё бўлиши мумкин. Жиноятнинг предмэти ижтимоий муносабат бўла олмайди, аммо ижтимоий муносабатнинг бир елементи бўлади. Масалан, жиноятчи велосипедни ўғрилаб кеца, велосипед ўғрилик жиноятининг предмэти, шу велосипедга бўлган эгасининг эгалик ҳуқуқи еса ижтимоий муносабат ҳисобланади. Жиноят ҳуқуқи фанида жиноятнинг объекти учта турга бўлиб тавсифланади. Булар: умумий объект , махсус объект ва бевосита объектлардир. Умумий объект барча жиноятлар учун умумий ҳисобланган объект бўлиб, унинг тушунчаси ЖК нинг 2-моддасида берилган. Ҳар қандай алоҳида жиноят содир қилинганда, енг аввало, жиноят қонуни билан қўриқланадиган ижтимоий муносабатга тажовуз қилинади. Ана шу

юқоридагиларга кўра, умумий объект-жиноят қонуни билан қўриқланадиган ижтимоий муносабатлар йиғиндисидир. Махсус объект — алоҳида гуруҳдаги жиноятлар учун умумий бўлган объектлардир. Махсус объект бир-бири билан ўхшаш бўлган объектлар гуруҳи (масалан, шахснинг ҳаётига қарши жиноятлар-нинг объекти шахснинг ҳаёти бўлиб, ЖКнинг 97-103-моддаларини ўз ичига олади) ёки фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва еркинликларига қарши жиноятларнинг объекти фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва еркинликлари бўлиб, ЖК нинг 141-149-моддаларини ўз ичига олади. Махсус объект Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг Махсус қисмида назарда тутилган барча жиноятларни муайян гуруҳга киритиб таснифлаш ва объектнинг ижтимоий аҳамиятига қараб бу бўлим ва Мавзуларни ЖКдаги тартибдаги тизимда жойлаштириш имконини беради. Амалдаги Жиноят кодекси Махсус қисми бўлим ва Мавзуларга бўлинган бўлиб, махсус объектни ҳам иккига бўлиб ифодалаш мумкин. Махсус объект ўз навбатида яна объектнинг турларига қараб гуруҳларга бўлинади. Жумладан, ЖК Махсус қисмининг биринчи бўлимида шахсга қарши жиноятлар жойлаштирилган. Демак, жиноят қонуни билан қўриқланадиган ижтимоий муносабатлар ичида шахс енг муҳим объект сифатида ЖК Махсус қисмининг биринчи бўлимига жойлаштирилган. Шахсга қарши жиноятлар ҳам ўз навбатида ҳаётга қарши, соғлиққа қарши, ҳаёт ёки соғлиқ учун хавф туғдирувчи, жинсий еркинликка қарши, оилага, ёшларга ва ахлоққа қарши, шахснинг озодлиги, шаъни ва қадр-қимматига қарши жиноятларга ажратилган. Демак, ЖК Махсус қисми биринчи бўлим учун умумий бўлган объект шахс бўлса, шахсга қарши жиноятлар ўз навбатида объектларнинг айнан ўхшашига қараб Мавзуларга бўлинган ва енг муҳим объект сифатида инсон ҳаётига қарши жиноятлар шахсга қарши жиноятлар тизимида биринчи ўринга қўйилган ва объектининг аҳамиятига қараб шахсга қарши жиноятлар гуруҳи муайян тизимда жойлаштирилган.

Бевосита объект-жиноят айнан қайси ижтимоий муносабатга бевосита қаратилган бўлса ана шу ижтимоий муносабат бевосита объект ҳисобланади. Жиноят кодекси Махсус қисмининг ҳар бир моддасида алоҳида бир ижтимоий муносабатни ҳимоя қилади. Шунга кўра, ЖК Махсус қисмининг алоҳида моддаси билан қўриқланадиган ижтимоий муносабат бевосита объект ҳисобланади. Масалан, ЖК 97-моддаси (қасддан одам ўлдириш)нинг бевосита объекти инсон ҳаёти бўлса, 104-моддаси (қасддан баданга оғир шикаст этказиш) нинг бевосита объекти шахснинг соғлиғидир. Жиноятнинг объектларини таснифлашда умумийликдан махсусликка, махсусликдан алоҳидаликка дэган қоидага асосланилади. Яъни умумий объектдан махсус объектлар гуруҳи ажратилади, махсус объектлар еса алоҳида объектларга ажратилади ва ЖК Махсус қисмида назарда тутилган жиноятлар объектига кўра тавсифланади. Жиноят таркибининг яна бир муҳим томони (елементи) жиноятнинг объектив томонидир. Жиноят қонуни билан қўриқланадиган объектга қарши қилинган ижтимоий хавфли ҳаракат ёки ҳаракацизликнинг ташқи ҳолатларини ифодаловчи белгилар жиноятнинг объектив томони деб айтилади. Жиноятнинг объектив томони кишининг сезги аъзолари (ешитиш, кўриш, англаш, мазаси ва ҳидини билиш) орқали киши била оладиган ҳаракат ёки ҳаракацизликнинг ташқи ҳолатларини ифодаловчи ташқи томонидир. Ҳар қандай инсон томонидан қилинадиган қилмишлар (ҳаракат ёки ҳаракацизликлар) ички ва ташқи моҳиятга эга бўлиб, объектив томони қилмишнинг ташқи ҳолатидир. Жиноий қилмиш ҳам ҳаракат ёки ҳаракацизлик орқали содир этилиб, жиноятни содир этишда ишлатилаётган ҳаракат ёки ҳаракацизликнинг усули, ҳаракат қилиш шароити, вақти, жойи, жиноят натижасида келиб чиққан оқибат ва ҳоказоларда намоён бўлади. Жиноят натижасида шахсга, давлатга, жамиятга зарар этказилади. Ана шу этказилган зарар жиноятнинг объектив томонининг белгиси сифатида муайян

ижтимоий хавфли қилмишни жиноят деб ҳисоблашнинг асоси сифатида олинади ва қонунда жиноят деб белгиланади. Жиноятнинг объектив томони ижтимоий хавфли қилмиш (ҳаракат ёки ҳаракацизлик)дан ижтимоий хавфли оқибат, ҳаракат ёки ҳаракацизлик билан келиб чиққан оқибати ўртасида сабабий боғланиш, жиноят содир қилиш усули, вақти, жойи, шароити, жиноят содир қилиш қуроли ва воситалари жиноят субъектив ва объектив томонининг белгилари ҳисобланади.Қонунда бу белгиларнинг барчаси, барча жиноятлар учун зарур бўлган белгилар емас. Ҳар бир жиноят ўзига хос белгилари орқали бир-биридан фарқ қилади. Бу белгиларнинг бир қисми Жиноят кодексида назарда тутилган барча жиноятлар учун зарурий бўлса, бир қисми фақат бу жиноятларнинг бир қисми учунгина зарурий белгилардир. Барча жиноятлар ҳаракат ёки ҳаракацизлик орқали содир этилганлиги, жиноят натижасида муайян оқибатлар юз берганлиги, келиб чиққан оқибат билан ҳаракат ёки ҳаракацизлик ўртасидаги сабабий боғланиш ЖК да назарда тутилган барча жиноятлар учун жиноят объектив томонининг зарурий белгилари ҳисобланса, жиноят содир қилиш усули, шароити, вақти, жойи, қуроли, воситаси ва бошқа белгилари ҳам жиноят объектив томонининг қонунда назарда тутилган белгилари ҳисобланади. Лекин бу белгилар барча жиноятлар учун зарурий белгилар бўлмай, балки бир қисм жиноятлар учунгина зарурий белгилар ҳисобланади. Шунинг учун бу белгилар жиноят объектив томонининг факултатив белгилари деб айтилади. ЖК Махсус қисмининг ҳар бир моддасида ўша жиноятнинг объектив томонини ифодаловчи белгилари кўрсатилади. Айрим моддаларда бу белгилар умумлаштирилган шаклда ифода этилса, (масалан ЖКнинг 102моддасида - эҳтиётизлик орқасида одам ўлдириш деб ифодалаш билан чекланилган), 104-моддасида қасддан баданга оғир шикаст этказишнинг объектив томонини ифодаловчи белгилар батафсил кўрсатилган. Айрим моддаларда еса жиноят қонунидан бошқа қонун нормаларида назарда тутилган қоидалар бузилганлигига ҳавола қилинади (масалан, қилмишни ЎзР

ЖК нинг 266-моддаси билан квалификация қилиш учун ҳаракат хавфсизлиги ва транспортдан фойдаланиш хавфсизлиги қоидаларининг бузиш натижасида ЖКнинг муайян моддасида назарда тутилган оқибатнинг келиб чиққанлиги талаб қилинади. Бир қатор моддаларда жиноят объектив томонини ифодаловчи белгилар жиноят натижасида келиб чиққан оқибатнинг даражаси (масалан 170-модда ва ҳоказолар) билан боғланса, айрим моддаларида олдин маъмурий таъсир чораси қўлланилганидан кейин шундай қилмишни содир қилиш жиноий қилмишга асослангани билан боғланади. Масалан, 139 ва 140моддаларида туҳмат ёки ҳақорат қилиш учун маъмурий жазо қўлланилганидан кейин содир этилса, жиноий қилмиш еканлиги назарда тутилган. Жиноят кодекси Махсус қисми моддаларида жиноятнинг объектив томони қандай ифода этилган бўлмасин, қонун билан қўриқланадиган объектга зарар этказиши ёки зарар этказиш хавфи остида қолдириш мумкин бўлган ҳаракат ёки ҳаракацизликнинг жиноят деб ҳисоблашга асос бўладиган юридик шаклидир. Жиноят таркибининг яна бир муҳим томони (елементи) жиноятнинг субъектив томонидир. Жиноятнинг субъектив томони шахснинг ўз ижтимоий хавфли ҳаракати ёки ҳаракацизлигига ва ундан келиб чиқадиган ижтимоий хавфли оқибатларга бўлган руҳий муносабатидир. Юқорида баён қилганимиздек, жиноятнинг объектив томони қилмишнинг ташқи ҳолатларини ифодаловчи аломатлари бўлса, субъектив томони қилмишнинг ички моҳиятини ифодаловчи томонидир. Жиноятнинг объектив томони шахснинг онги ва иродасида содир бўладиган руҳий жараёнлар ҳисобланади. Жиноятнинг субъектив томони жиноят содир қилиш билан боғлиқ бўлган ёки жиноят содир қилиш вақтидаги руҳий фаолияти билан боғлиқдир. Жиноятнинг субъектив томони шахснинг тафаккурий ва иро-давий жараёнлар бирлигидан иборат бўлиб, шахс хулқининг жи-ноий қилмиш

ҳисобланган қилмишини объектив томонида намоён бўлади. Бошқача қилиб айтганда жиноят объектив томонини ифода-ловчи белгиларни таҳлил қилиш орқали субъектив томони аниқланади. Шахсда жиноят содир қилиш вақтидаги тафаккурий ва иродавий жараёнлар жиноятда айбли еканликни ифодалайди. Содир этилган қилмишга ва ундан келиб чиққан оқибатга нисбатан шахснинг муносабати унинг айбини белгилайди. Шунга кўра, айб жиноят субъектив томонининг зарурий белгиси ҳисобланади. Қонунда айбнинг иккита шакли назарда тутилган бўлиб, булар қасд ёки еҳтиёцизлик шаклидаги айбдир. (ЖКнинг 20-моддаси).Қасд ёки еҳтиёцизлик шаклидаги айб жиноятчи руҳий фаолиятининг тафаккурий ва иродавий жараёнларнинг турли кўриниши бўлиб ҳисобланади. Шахснинг тафаккурий ҳолати унинг онгини белгилаб, қуйидаги хусусиятларда ифодаланади: а) шахснинг ўз жисмоний хулқининг ва бу хулқнинг ижтимоий хавфлилигини англаши; б) ижтимоий хавфли оқибатнинг муқаррар келиб чиқиши ёки келиб чиқиши мумкинлигини англаши; в) енгилтаклиги ёки бепарволиги туфайли ижтимоий хавфли оқибат келиб чиқишини, ёки келиб чиқишини англай олмаслиги, аммо англай олишининг зарурлиги. Иродавий ҳолат еса қуйидагиларда ифодаланади: а ) шахснинг ижтимоий хавфли қилмиши натижасида оқибат келиб чиқишини истаганлиги; б) шундай оқибат келиб чиқишини хоҳламаган бўлсада, шундай оқибатнинг юз беришига бепарво муносабатда бўлганлиги; в) келиб чиқадиган ижтимоий хавфли оқибатни бартараф қилиш тўғрисидаги фикрининг хом хаёллиги. Айб шаклларининг тушунчалари ЎзР ЖК нинг 21,22-моддаларида умумлаштирилган ҳолда баён қилинган.

Амалда жиноятнинг қасддан ёки еҳтиёцизликдан содир этилганини қилмишнинг объектив томонини ифодаловчи белгиларини таҳлил қилиш орқали аниқланади. Бундан ташқари, Жиноят кодекси Махсус қисмининг моддаларида жиноятнинг қасддан ёки еҳтиёцизликдан содир этилиши мумкинлиги кўрсатилади. Агарда Жиноят кодекси моддасида ўша жиноятни қасддан ёки еҳтиёцизликдан содир этилиши мумкинлиги аниқ кўрсатилмаган бўлса, демак ўша жиноят содир этиш шаклига кўра фақат қасддан ёки фақат еҳтиёцизликдан содир этилади ва бу барча учун маълум бўлганлиги учун модда диспозициясида махсус кўрсатишга ҳожат қолмайди. Масалан, одам ўлдириш қасддан ёки еҳтиёцизликдан содир этиладиган жиноят бўлганлиги туфайли 97-моддада одам ўлдириш фақат қасддан содир этилиши, 102моддада фақат еҳтиёцизликдан содир этилиши махсус кўрсатилган. Босқинчилик жинояти (164-модда) фақат қасддан содир этиладиган жиноят бўлганлиги учун бу жиноятни қасддан содир этилишини ушбу моддада махсус кўрсатишнинг ҳожати йўқ. Транспорт воситалари ҳаракат хавфсизлиги ёки улардан фойдаланиш қоидаларини бузиш фақат еҳтиёцизликдан содир қилинадиган жиноят бўлганлиги туфайли бу ерда еҳтиёцизликдан қилинишини махсус кўрсатишга ҳожат йўқ. Айрим қасддан содир этиладиган жиноятлар учун жавобгарликни белгиловчи моддаларда жиноят субъектив томонининг зарурий белгиси ҳисобланган айб шаклидан ташқари, жиноятнинг мотиви ва мақсади ўша жиноят таркиби учун квалификация қилишнинг зарурий белгиси сифатида кўрсатилади. Масалан, ЖК 124-моддасида тамагирлик ёки бошқа паст ниятларда қасддан болани алмаштириб қўйиш учун жавобгарлик белгиланган, ёки 237-модданинг (ёлғон хабар бериш) 2-қисми «б» бандида ғаразгўйлик ниятларида ёлғон хабар берганлик учун жавобгарлик назарда тутилган. Жиноятдаги айб шаклини тўғри аниқлаш қилмишнинг тўғри квалификация қилиш ва одил судловни амалга оширишнинг енг муҳим шартидир.

Жиноят таркибининг яна бир томони (елементи) жиноятнинг субъектидир. Жиноят содир қилиш пайтида қонунда кўрсатилган ёшга тўлган ақли расо шахслар жиноятнинг субъекти бўлади. (ЖКнинг 17моддаси) Демак, жиноятнинг субъекти жиноят содир этишда айбланиб, давлат олдида ўз жиноий қилмиши учун жавоб бериш мажбуриятига эга бўлган шахсдир. Жиноятнинг субъекти Ўзбекистон ёки чэт ел фуқаролари, фуқаролиги бўлмаган шахслар агар улар қонунда назарда тутилган ёшга этган бўлсалар Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексига мувофиқ жиноятнинг субъекти бўла оладилар. (Бундан екстерриториал ҳуқуқдан фойдаланадиган шахслар мустасно) Ўзбекистон Республикаси жиноят қонунига биноан фақат жисмоний шахслар жиноятнинг субъекти бўладилар. Юридик шахслар (корхона, муассаса, ташкилотлар), шу жумладан нодавлат ташкилотлар жиноятнинг субъекти бўла олмайдилар. Юридик шахс томонидан шахсларга ёки бошқа юридик шахсларга зарар этказилса, юридик шахслар емас, балки шундай зарарнинг этказилишида айбдор бўлган корхона раҳбарлари, яъни жисмоний шахслар жиноий жавобгар бўладилар. Жиноятнинг субъекти ҳар қандай шахслар емас, балки ўз ҳаракатларини идора қила оладиган, ҳаракати туфайли келиб чиқадиган ижтимоий хавфли оқибатни англай оладиган ақли расо шахсларгина жиноятнинг субъекти бўла оладилар. Ўз ҳаракатларини идора қила олиш ва оқибатини англаш тушунчалари ЎзР ЖК нинг 21 ва 22-моддаларида берилган. Шахснинг қонунда белгиланган ёшга этганлиги тушунчаси еса ЖКнинг 17-моддасида кўрсатилган бўлиб, жиноят содир қилиш пайтида 16 ёшга тўлган шахслар жиноятнинг субъекти бўла оладилар. Жавобгарликни оғирлаштирадиган ҳолатларда қасддан одам ўлдириш (ЖК 97-моддасининг 2-қисмида назарда тутилган) жиноятни содир этганлиги учун ўн уч ёшга тўлганлар, шундай қилмишнинг ижтимоий хавфлилигини, жиноят еканлигини ҳам билиши мумкин бўлган бир қатор (17-модданинг 3-қисмида кўрсатилган) жиноятларнинг субъектлари 14 ёшга тўлган шахслар бўла

оладилар. Шу модданинг 4-қисмида 18 ёшга тўлганлар субъекти бўла оладиган жиноятларнинг рўйхати берилган. ЖК 17-моддасида белгиланган жиноят субъект ёши қатъий бўлиб, бу ёшга тўлмаганлар муайян жиноятнинг субъекти бўла олмайдилар. Жиноят кодекси Махсус қисмининг айрим моддаларида назарда тутилган жиноятнинг субъекти бўлиш учун шахснинг қонунда белгиланган ёшга этганганлиги ва ақли расолиги этарли бўлмай, яна бошқа белгиларнинг бўлиши ҳам талаб қилинади. Бундай белгилар шахснинг мансабдорлиги, ҳарбий хизматчи еканлиги, олдин судланганлиги, хавфли ёки ўта хавфли рецидивисит еканлиги ва ҳоказо махсус белгилари бўлиши ҳам талаб қилинади. Жиноят ҳуқуқида бундай субъектларни махсус субъектлар деб топилади. Жиноятнинг предмэти - у туфайли ёки унинг муносабати билан жиноят содир қилинадиган объектив ҳаётда мавжуд бўлган моддий маънодаги нарсалардир. Шунга кўра жиноятнинг предмэти жиноят таркибининг факултатив белгиси сифатида жиноят таркибида муҳим аҳамиятга эга. Жиноятнинг объекти ва предмэти бир хил тушунча бўлмай жиноятнинг объекти қонун билан қўриқланадиган ижтимоий муносабат бўлса, жиноятнинг предмэти ижтимоий муносабат ҳисобланмайди. Жиноятнинг предмэти турли ашёлар, нарсалар, пул, қимматли қоғозлар ва ҳоказолар бўлиши мумкин. Жиноятчи айнан жиноят предмэтига зарар этказиш ёки зарар этказиш хавфи остида қолдириб, ижтимоий муносабатга тажовуз қилади. Демак, жиноятнинг предмэти ижтимоий муносабат мавжуд бўлган жойда ва вақтдагина бўлади ва ана шундагина жиноят ҳуқуқий аҳамиятга эга бўлади. Масалан, ўғрилик жиноятининг предмэти пул, турли буюмлар, озиқ- овқат, кийим-кечак, яъни еркин муомалага чиқарилган (олиш-сотиш, алмаштириш, ҳадя қилиш ва ҳоказолар бўлган) ҳар қандай нарсалар бўлса, ушбу нарсаларга бўлган эгалик ҳуқуқи ижтимоий муносабат ҳисобланади. Демак, ўзганинг мулки ўғрилик йўли билан талон-торож қилинганда ўша мулкка бўлган эгалик ҳуқуқига, яъни мулкка тажовуз қилинади.

Жиноятнинг предмети ижтимоий муносабатларнинг муҳим елементи бўлсада, жиноят таркибининг зарурий белгиси доирасига киритилмаган. Жиноятнинг предмэти жиноят таркибининг факултатив белгиси бўлиб, амалдаги Жиноят кодексининг кўплаб моддаларида жиноятнинг предмэти жиноят таркибининг зарурий белгиси сифатида назарда тутилган. Айниқса, мулкий жиноятларда турли мулк шаклидаги нарсалар жиноят таркибининг зарурий белгиси сифатида жиноят таркиби доирасига киритилган. Жиноятнинг предмэти доирасига ноёб тарихий буюмлар, зеби-зийнат буюмлари, шунингдек ғоят муҳим тарихий аҳамиятга эга бўлган ҳужжатлар, илмий, бадиий, маданий аҳамиятга эга бўлган қимматликлар, санъат асарлари ҳам жиноятнинг предмэти бўлиши мумкин. Жиноий йўл билан топилган мулк ёки даромадлар, яъни бошқа жиноятларнинг предмэти ҳисобланган нарсалар ҳам жиноятнинг предмэти ҳисобланади. Агарда жиноятнинг предмэти жиноятлар таркиби доирасига зарурий белги сифатида киритилган жиноятнинг предмэти бўлмаса, қилмишни ўша норма билан квалификация қилиш мумкин бўлмайди.

Похожие

Жиноят таркиби квалификациянинг ҳуқуқий асоси

Жиноят таркиби квалификация қилишнинг асоси сифатида

Жиноят хукуки тушунчаси. Жиноят конунлари

Халқаро жиноят

Жиноят хукуки асослари