Дастлабки терговда суд назорати ва прокурор назоратининг қиёсий тавсифи - Юриспруденция - Рефераты

Дастлабки терговда суд назорати ва прокурор назоратининг қиёсий тавсифи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

25.453125 KB

Дастлабки терговда суд назорати ва прокурор назоратининг қиёсий тавсифи Режа: 1. Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодекси 2. Ўзбекистон Республикасида прокуратура органлари

Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодекси да суд назоратининг мавжудлигини исботлаш учун ўрганилган илмий ва амалий таҳлил натижалари шуни кўрсатадики, кўплаб назариётчи олимлар, амалиёт ходимлари бу масалага жиддий қизиқиш билан қарайдилар ва ўз муносабатларини билдирадилар. Айниқса, “Суд на зорати” қандай назорат ва у “прокурор назорати”дан қандай хусуси ятларига кўра фарқланади деган фикр кўпчиликнинг эътиборидадир. Назаримизда, “суд назорати”ни “прокурор назорати” тушунча сига тенглаштириш ҳамда юқори суднинг қуйи суд фаолияти устидан назоратини эътироф этиш учун ушбу ибора қўлланилган. “Надзор” билан “контроль” сўзи бир маънони англатади. Луғатларда ҳам над зор ва контроль – назорат деб берилган. 1 Прокурор назорати – Ўзбе кистон Республикаси ҳудудида қонунларнинг аниқ бир хилда тушу ниб, бир хилда татбиқ этиш устидан назоратни англатса, суд назорати келишмовчиликни бартараф қилишга адолат ва ҳақиқатни қарор топишига хизмат қилади. Бу фикрни Х.С.Таджиев ва И.Я.Фойницкий 2 ўз асарларида асослашга ҳаракат қилганлар. Ўзбекистон Республикасида прокуратура органлари Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратурасининг раҳбарлигида ягона марказ лашган тизимда фаолият юритиб, қонун устуворлигини таъминлаш, қонунийликни мустаҳкамлаш, фуқароларнинг ҳуқуқ ҳамда эркинлик ларини, жамият ва давлатнинг қонун билан қўриқланадиган манфаат ларини, Ўзбекистон Республикасининг конституциявий тузумини ҳимоя қилиш, ҳуқуқбузарликларнинг олдини олишга хизмат қилади. (Ўзбекистон Республикасининг “Прокуратура тўғрисида”ги Қонуни (янги таҳрири) 1-2 моддалари). Кези келганда шуни таъкидлаш жоизки, кўпчилик хорижий мамлакатлар қонунчилигида прокурорга бундай ваколат ҳамда имко ният берилган эмас. Прокурор суд ҳокимиятига хизмат қилиш мақо мига эга. Масалан, 22 декабрь 1 Даль В.И. Толковый словарь живого великорусского языка. - Т. 2. – М.: Терра , 1994. -Б. 153-401. 2 Таджиев Х.С. Прокурорский надзор и ведомственный контроль. –Т.: Изд. “Фан”, 1985. -134 б.; Фойницкий И.Я. Курс уголовного судопроизводства Т. 2. -СПб, 1996. –Б. 393-394.

1958 йилги Франция суд тизимини ташкил этиш Ордонансига кўра Республика прокурори юқори инс танция трибуналида таъсис этилади ва ўша ерда айбловни қувват лайди (4-модда). Франция жиноят процессуал қонунчилигида ҳар бир суд қошида прокурор фаолият кўрсатади. Унинг зиммасига даъво қўзғатиш, қонунни тўғри бажарилишини талаб қилиш юклатилган (Франция ЖПК сининг 31-32- моддалари.) Ю.Н.Скуратов прокуратура - ижро ҳокимияти, суд ҳокимияти, қонун чиқарувчи ҳокимият тизимининг биронтасига кирмайди, 3 де йди. Ваҳоланки, прокуратура ижроия ҳокимиятининг турларидан бири бўлиб, суриштирув ва дастлабки тергов фаолиятларига раҳбар лик қилади, қонунларни ижросини таъминлаши устидан назоратни амалга оширади. Дастлабки терговда суд назоратини ўрнатиш билан мансабдор шахсларнинг қонунсиз ҳаракат ва ҳаракатсизликлари устидан шикоят қилишнинг реал шарт-шароитлари яратилади, натижада жиноят про цесси иштирокчиларининг ҳуқуқ ва манфаатлари мукаммал таъмин ланади. Суд ҳокимияти билан прокурор назорати бир неча масалаларда ўз фаолиятларини биргаликда амалга оширади. Буларга қуйидагилар киради: 1. Фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларини муҳофаза қилиш ҳамда уларнинг шикоят, аризалари бўйича қонунга хилоф, асослантирилмаган қарор, ҳаракат ёки ҳаракатсизликни ўз вақтида бартараф қилиш; 2. Дастлабки терговда процессуал мажбурлов чоралари ва тергов ҳаракатларини қонуний ва асосли бўлишини таъминлаш; 3. Жиноят иши материалларини судга тайёрлаш, биринчи ва юқори инстанция судларида қонуний, асослантирилган ва адолатли ҳукм чиқариш ва уни текширишни амалга ошириш; 3 Скуратов Ю.Н. Концептуальные вопросы развития прокуратуры в период правовой реформы в РФ. // В кн. Прокуратура в правовом государстве. Многосторонняя встреча, организованная Советом Европы совместно с Генеральной прокуратурой РФ. -М.: 1997. –Б. 12.

4. Жиноий жазоларни ижро эттириш. Дастлабки терговда суд назоратини ўрнатилишининг энг муҳим жиҳати холисликни олиб киради ҳамда йўл қўйилган хато ва камчи ликларни ўз вақтида бартараф қилишга, тергов материалларини дои мо ҳақиқатга яқинлаштиришга ёрдам беради. Қолаверса, дастлабки терговда суд назоратининг бўлиши прокурор назоратига ҳалал бер майди, чунки улар ўз фаолиятларини бир-биридан мустақил ҳолда амалга оширадилар. Прокурор назорати суриштирув ва дастлабки терговда доимий равишда, узлуксиз, бутун тергов давомида уларнинг барча фаолиятларини тўлалигича қамраб олган ҳолда амалга ошира ди. Суд назорати эса бундай хусусиятга эга эмас. Унинг ваколатига айрим процессуал мажбурлаш чораларига, жиддий тергов ҳаракатла рига рухсат бериш ва чиқарилган қарорлар, бажарилган ҳаракат ёки ҳаракатсизликни қонуний ва асослилиги юзасидан тушган шикоятни кўриб чиқиш киради. Шунга кўра: 1) суд назорати прокурор назорати ўрнини боса олмайди; 2) суд назорати прокурор назорати элементла рини такрорламайди; 3) суд назорати прокурор назоратидан ваколати, мақсади, вазифаси, моҳияти, тааллуқлилиги, объекти ва чегарасига кўра тубдан фарқ қилади; 4) дастлабки терговдаги суд назоратида судья терговчининг фаолиятига умуман аралашмайди; 5) суднинг ваколати прокурорнинг санкция масаласида илтимос билан мурожаат қилишига, тушган шикоят аризаларига боғлиқ. Судья шикоят бўйича ё ижобий қарорга келади ёки рад этади ёхуд қўшимча материаллар зарур деб ҳисобласа, ушлаб туриш муддатини 24 соат узайтиради. Шунда ушлаб туриш муддати 72 соат бўлади. Прокурор эса Ўзбекис тон Республикаси ЖПКнинг 382-387-моддаларида ва Ўзбекистон Республикаси “Прокуратура тўғрисида”ги Қонунининг 27-29-модда ларида белгиланган ваколатларни бажаради. Чунончи:

1) суриштирув ва дастлабки тергов органларидан ишларни тек шириш учун, содир этилган жиноятларга оид тезкор-қидирув, суриш тирув, дастлабки тергов ишларининг боришига доир ҳужжатларни, материалларни ва бошқа маълумотларни талаб қилиб олади; 2) содир этилган ёки тайёрланаётган жиноятлар ҳақидаги ариза ва маълумотларни қабул қилиш, рўйхатга олиш ва ҳал этиш тўғриси даги қонун талаблари қай даражада ижро этилаётганлигини ҳар ой камида бир марта текширади; 3) суриштирувчилар ва терговчиларнинг қонунга хилоф ҳамда асоссиз қарорларини бекор қилади; 4) жиноятларни тергов қилиш, эҳтиёт чорасини танлаш, ўзгарти риш ёки бекор қилиш, жиноят тавсифини белгилаш, ишда айбланув чи тариқасида иштирок этишга жалб қилиш, айрим тергов ҳаракатла рини бажариш ва жиноят содир этган шахсларни қидириш тўғрисида ёзма кўрсатмалар беради; 5) суриштирув органларига шахсларни ушлаш, мажбурий келти риш, қидириш, тинтув ўтказиш, олиб қўйиш, бошқа тергов ҳаракатла рини бажариш тўғрисидаги қарорларни ижро этишни топширади, шунингдек прокурор ёки прокуратура терговчиси юритувидаги иш лар юзасидан жиноятларни очиш ва жиноят содир этган шахсларни аниқлаш учун зарур чоралар кўриш тўғрисида кўрсатмалар беради; 6) суриштирувда, дастлабки терговда иштирок этади ҳамда за рур ҳолларда ҳар қандай иш бўйича айрим тергов ҳаракатларини шахсан бажаради ёки терговни тўлиқ амалга оширади; 7) ишларни суриштирув ва дастлабки тергов органларига қў шимча тергов ўтказиш тўғрисидаги ўз кўрсатмалари билан қайтаради; 8) ҳар қандай ишни суриштирув органидан олиб терговчига бе ради, шунингдек уни бир дастлабки тергов органидан бошқасига, бир терговчидан бошқасига ўтказади;

9) суриштирувчини ёки терговчини, башарти улар ишнинг тер гови чоғида қонун бузилишига йўл қўйган бўлсалар, суриштирув ёхуд дастлабки тергов ишларини давом эттиришдан четлатади; 10) жиноят ишларини қўзғатади ёки уларни қўзғатишни рад эта ди, ишларни тугатади ёхуд юритилишини тўхтатади; 11) қонунда назарда тутилган ҳолларда терговчининг ишни ту гатишига розилик беради; 12) айблов хулосасини ёки тиббий йўсиндаги мажбурлов чора ларини қўллаш учун судга юбориш қарорини тасдиқлайди, ишларни судга юборади; 13) биринчи инстанция судида давлат айбловини қувватлайди; 14) юқори инстанция судларида апелляция, кассация ва назорат тартибида протест келтиради. Шундан келиб чиқиб, таъкидлаш жоизки, дастлабки терговга суд назоратини олиб кириш прокурор назоратини амалга оширишга тўсқинлик қилмайди, балки бу фаолиятнинг самарали бўлишига ёр дам беради. Инсон ҳуқуқларини муҳофаза қилишдек асосий мақсад дан ташқари: биринчидан, жиноят ишини дастлабки терговдаги сифатини оширишга; иккинчидан, суд назорати функциясининг жиноят процес сининг дастлабки босқичларидан бошлаб одил судловнинг самарали бўлишига хизмат қилади. Одил судлов билан прокурор назорати ўр тасида тўғридан-тўғри боғлиқлик бўлмасада, узвийлик бўлади, юқо рида таъкидлаганимиздек, жиноят процесси босқичлари тизим сифа тида янада мустаҳкамланади. Инсон ҳуқуқларини таъминлаш йўлида хато ва камчиликлар, далилларни тўплашдаги қонунсизлик, айблов ва ҳимоя позициясидаги номувофиқлик ўз вақтида бартараф этилади. Бу эса қонуний, асослантирилган ва адолатли ҳукм чиқарилишига муҳим омил яратади. Кўриниб турибдики, суд назорати функцияси дастлаб ки терговда ҳуқуқ бузилишининг олдини олишга, биринчи инстанция судида одил судловни таъминланишига ёрдам беради. Фикримизча, прокурор назоратида қатъий белгиланган мезон шундан иборатки, у мавжуд бўлган барча қонунларни бир хилда ту шуниб, бир хилда

татбиқ қилинишини назорат қилади. Суд назорати да ҳам айнан шундай мезон мавжуд, яъни фуқароларнинг Конститу цияда белгиланган ҳуқуқ ва эркинликлари чиқарилган қарор ёки ҳаракат (ҳаракатсизлик) билан бузилган тақдирда юзага келади. И.Л.Петрухин прокурор назорати билан суд назорати ўртасида чегара белгилаш оғир эмас, суд Конституция билан муҳофаза қилинадиган фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларига дахлдор бўлган тергов ҳара катларига розилик бериши, суриштирувчи, терговчи, прокурорнинг ноқонуний қарорлари, ҳаракат (ҳаракатсизликлари) устидан норози бўлиб шикоят қилган процесс иштирокчиларини эшитиши ва холис судья сифатида ўз қарорини билдириши керак, қолган барча масала прокурор назоратига тегишли 4 дейди. Биз ҳам суд дастлабки терговнинг барча фаолиятига аралашсин деган фикрдан йироқмиз. Сўз дастлабки терговга қисман ёки тўлиқ таъсир этадиган қарорлар устида кетяпти. Қолаверса, тергов бўлими нинг бошлиғи ёки прокурорга берилган шикоят ўзгаришсиз қолдири либ, бу босқичда ушбу масалани ҳал қилувчи, бартараф этувчи, яъни иш натижасидан манфаатдор бўлмаган иштирокчи эканлиги учун ҳам судга мурожаат қилиш воситасини ягона тўғри ечим деб ҳисоблаш мумкин. Қолаверса, дастлабки терговдаги барча қарорлар бу вақтга келиб тегишлилиги бўйича прокурор назоратидан ўтиб бўлади. Агар жиноят ишини тергов қилиш қонуний олиб борилган бўлса, судга шикоят бериш билан унинг белгилаб олинган йўналиши ўзгариб қол майди (ЖПКнинг 353-моддаси). Суд назорати бошқа назоратлардан икки жиҳатига кўра фарқ қилади. Биринчидан, қонун бузилишини олдини олишга хизмат қил са, иккинчидан, назоратнинг давомийлиги билан. Бу суд назорати нинг ўзига хос хусусиятиларини, унинг чегараси ёки фаолият дои расини белгилайди. Суд назоратининг яна бир муҳим хусусияти қонун билан қатъий белгиланган ва кафолатланган иш юритиш тартиби, дастлабки тер говдаги суд назоратини амалга ошириш механизмининг мавжудлиги дир. 4 Петрухин И.Л. Частная жизнь (правовые аспекты). // Государство и право. 1999. -1-сон. –Б. 73.

Дастлабки терговдаги суд назоратида жиноят процессининг принциплари муҳим ўрин тутади. Масалан, судьяларнинг мустақил лиги ва фақат қонунга бўйсуниши, тортишувчилик принципи, қону нийлик, ҳақиқатни аниқлаш ҳамда шахс ҳуқуқлари билан боғлиқ бўлган принциплар (ЖПК 17-18-моддалари) шулар жумласидандир. Булар ҳақиқий ҳолатга холисона муносабат билдириш, инсон ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини самарали ҳимоя қилишга хизмат қилади. Дастлабки терговдаги суд назорати: а) иш фаолиятининг хилма-хиллиги; б) процесс иштирокчиларининг турли-туманлиги билан ҳам ўзига хосдир. Масалан, иш фаолиятининг хилма-хиллиги деганда тергов ҳаракатларига, процессуал мажбурлов чораларига санкция бе риш, процесс иштирокчиларининг турли шикоятларини кўриб чиқиб, бузилган ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини тиклаш назарда тутилмоқ да. Бир иштирокчи ноқонуний ушлаб турилганлиги ёки қамоққа олинганлиги хусусида шикоят қилса, бошқа бир иштирокчи фуқаро вий даъвогар деб тан олинмаганлиги устидан норозилик билдириши мумкин ва ҳоказо. Шуни таъкидлаш лозимки, прокурор топшириқ, кўрсатма, буй руқ, протест келтириши, қарор чиқариши мумкин, лекин биронта суд томонидан чиқарилган ҳужжатни бекор қила олмайди ёки ижросини тўхтата олмайди. Бундай ваколат Ўзбекистон Республикасининг “Прокуратура тўғрисида”ги Қонунининг 56 та моддасидан бирон-бирида белгиланган эмас. А.Алексеев “Прокурорга бундай ваколатни бериш мақсадга мувофиқ эмас, чунки бир тарафнинг бундай қарорга келиши, иккинчи тарафнинг манфаатига зид. Шунинг учун ҳам бу ва колат фақат судга хос”, 5 - дейди. А.Л.Протоповнинг таъкидлашича, суд ва прокуратура органларининг мустақил фаолият юритиши ва бунда суд назоратининг бўлиши фақат қонунчиликни мустаҳкамлаш га хизмат қилади 6 . Прокурор томонидан шикоятларни кўриб чиқиш даги тезкорликни эътироф этмасликнинг иложи йўқ. 5 Алексеев А. Общий надзор: проблемы и перспективы. // Законность. 1998. -2-сон. –Б. 3. 6 Протопов А.Л. Функции прокуратуры. // Правоведение. 2000. -6-сон. –Б. 169.

Амалиёт натижаларини ўрганиш шуни кўрсатадики, фуқаролар нинг ариза ва шикоятларини ҳал қилиниши Республика Бош прокуро рининг 28 сентябрь 1994 йилги 17-сонли буйруғи талаби асосида таъминланган. Хусусан, 2004 йилда бошқармага келиб тушган жами 2218 (2003 йилда 1828)та ариза ва шикоятлардан 974 (873)таси қуйи прокуратураларга, 564 (267)таси жиноят ишлари бўйича судларга, 53 (31)таси тегишлилиги бўйича Республика Бош прокуратурасининг бошқа бошқарма ва бўлимларига ўтказилган бўлса, қолган 785 (641) таси ёки 35,4 (35,1) фоизи бевосита бошқарма прокурорлари томони дан ҳал қилинган. 2004 йилда фуқаролардан келиб тушган ариза ва шикоятларнинг сони 2003 йилга нисбатан 390 тага ёки 17,5 фоизга ошган. Ўтган йил давомида Ўзбекистон Республикаси Президенти Де вонидан 728 та, Олий Мажлисдан 100 та, Вазирлар Маҳкамасидан 23 та, Республика Бош прокуратураси раҳбарияти қабулидан 19 та, мат буот органларидан 71 та келиб тушган ариза ва шикоятлардан 99 таси алоҳида назоратга олинган бўлиб, буларнинг барчасини қонуний муддатларда ҳал этилиши таъминланган. Ҳисобот даврида бошқармага такроран келиб тушган аризалар 323 тани ташкил этиб, ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 94 тага ошган. Такрорий келиб тушган аризалардан қаноатлантирилганлари бўлмаган. Бошқарма ходимлари томонидан фуқароларнинг ариза ва шикоятларини ҳал қилишда муддат бузилишига йўл қўйилмаган. 7 Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, суд назорати прокурор назоратига нисбатан императив характерга эга, яъни прокурор ўз ваколатидан фойдаланиб, қонун бузилишининг олдини олмаса ёки уни бартараф этолмаса судга мурожаат этади. Шикоятни суд томонидан кўриб чиқиш муддати турлича белгиланган. Масалан, Россия Федерацияси ЖПКда 5 кун белгиланган (125-модданинг 3-қисми). Бизнинг фикри мизча, бу муддатни 3 кун деб белгилаш мақсадга мувофиқ, чунки, биринчидан, шикоятни 7 Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратураси. Судларда жиноят ишлари кўрилишида прокурор ваколатини таъминлаш бошқармаси Бюллетени. -10-сон. -Т.: 2005. –Б. 5-6.

кечиктирмай кўриб чиқиш йўл қўйилган қонунсизликни тезроқ бартараф қилишга ёрдам берса, иккинчидан, бу муддат тарафлар томонидан шикоятни асослаш учун ёки рад қилиш учун важлар тўплашга бемалол етарли. “Суд назоратида шикоят суд мажлисида, тарафларнинг иштирокида, уларнинг важларини эшитиб амалга оширилса, прокурор назоратида шикоятларни кўриб чиқиш тезкорлик билан, қўққисдан текширув ўтказиб ҳам амалга оширили ши мумкин”. 8 Бу жиҳатдан прокурор назоратида шикоятларни текшириш маъ қулдай кўринади, қолаверса, прокуратура органлари марказлашган лиги учун “юқори прокурор қуйи прокурордан истаган вақтда ишни талаб қилиб олиш имкониятига эга”. 9 Шу сабабли жиноятчиликка қарши кураш ҳар бир ҳудуд прокурорига юклатилган. Фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини муҳофаза қилишда прокурор назоратининг хизмати беқиёс, чунки прокурор шикоятни кутиб ўтирмай, ҳар қан дай қонунсизликни ўз ташаббуси билан аниқлаши ва бартараф қили ши мумкин. У суриштирув ва дастлабки терговга раҳбар сифатида яқин. Суд эса унга бирор шахс мурожаат қилмагунича ўз ташаббуси билан шикоятни кўриб чиқиш ваколатига эга эмас. Лекин, бизнинг назаримизда, шикоятни суд томонидан кўриб чиқилиши адолатлироқ, чунки судья мустақил ва холисдир. Шунинг учун ҳам фуқароларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларидан келиб чиқиб, дастлабки терговда суд на зорати ва прокурор назоратига кенг ўрин берилиши керак, бу назо - ратлар бири иккинчисини тўлдирмаса, ўрнини боса олмаса ҳам, ўз ўрнида ҳар иккала назорат ҳам зарур деб ҳисоблаймиз. 8 Шалумов М. Судебный контроль и прокурорский надзор: не междуусобица, а взаимодействие. // Российская юстиция. -2001. -4-сон. –Б. 15. 9 Шалумов М. Судебный контроль и прокурорский надзор: не междуусобица, а взаимодействие. // Российская юстиция. -2001. -4-сон. –Б. 15.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Абдумажидов Г. Актуальные вопросы реализации принципа состязательности и равноправия сторон в судопроизводстве Адвокат. - 1999. –Декабр. - Б. 49-50. 2. Абдумажидов Ғ.А. Конституция ва суд мустақиллиги – адолат гарови. Давлат ва ҳуқуқ. -2002. -№4(12). –Б.31-35. 3. Абдумажидов Ғ.А. Ҳимояланиш ҳуқуқи ва тарафларнинг ўзаро тортишуви. Ишонч. -1999. -21 июль. 4. Асомутдинов А. Оценка доказательств в уголовном процессе. Ҳуқуқ, Право, Law. -2000. -№4. –Б.60. 5. Балакшин В. Истина в уголовном процессе. Российская юстиция. -1998. - №2. –Б.19.

Похожие

Дастлабки терговда суд назорати

Жиноят процессида суд назорати ўқув курсининг тушунчаси аҳамияти ва вазифалари

Прокурор назорати

Жиноят ишларини юритишда суд назоратининг ташкил топиши ва ривожланиш тарихи

Дастлабки терговда жамоатчилик ва холисларнинг иштироки