Дастлабки терговда суд назорати - Юриспруденция - Рефераты

Дастлабки терговда суд назорати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

24.56640625 KB

Дастлабки терговда суд назорати Режа: 1. Дастлабки терговда суд назоратининг ҳажми ва чегараси 2. Жиноят процессида суд муҳокамасини амалга ошириш

Дастлабки терговда суд назоратининг ҳажми ва чегараси Ўзбекистон Республикасида босқичма-босқич амалга оширила ётган суд-ҳуқуқ ислоҳотларининг асосий мақсади суд-ҳуқуқ тизими ни демократлаштириш, экинлаштириш ва модернизация қилишдан иборат. Бунинг заминида Ўзбекистон Республикасида амал қилинаёт ган қонунлар ва бошқа меъёрий ҳужжатларни Конституциямизга ҳамда миллий хусусиятимизни эътироф этган ҳолда инсон ҳуқуқлари билан боғлиқ халқаро нормаларга мослаштириш ётади, токи инсон ҳаёти, дахлсизлиги, эркинлиги қадр-қиммати ва бошқа қонуний ман фаатларини ҳимоя қилишнинг самарали механизмлари яратилсин. Дастлабки терговда суд назоратини ўрнатилиши жиноят процес сига айнан шундай янги мазмун, янги шакл ва янги тушунчаларни олиб кирди. Барчамизга маълумки, Ўзбекистон Республикаси Прези дентининг “Қамоққа олишга санкция бериш ҳуқуқини судларга ўтка зиш тўғрисидаги” 2005 йил 8 августдаги Фармонига асосан қабул қилинган Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик па латаси томонидан 2007 йил 13 июнда қабул қилинган ва Сенат томо нидан 2007 йил 29 июнда тасдиғини топган “Ўзбекистон Республика сида ўлим жазосини бекор қилиш муносабати билан Ўзбекистон Рес публикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимча лар киритиш тўғрисида” ва “Қамоққа олишга санкция бериш ҳуқу - қини судларга ўтказилиши муносабати билан Ўзбекистон Республи касининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар ки ритиш тўғрисида” Ўзбекистон Республикасининг қонунлари 2008 йил 1 январдан кучга киради. Бу қонунларнинг қабул қилиниши давлат ва жамият равнақида инсон омилининг нақадар улуғлигидан далолат дир. Бу қонунга кўра, Жиноят- процессуал кодексининг йигирмага яқин нормаларига қўшимча ва ўзгартишлар киритилади. Дарҳақиқат, «Қамоққа олишга санкция бериш ҳуқуқини судлар га ўтказиш муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғриси да»ги Қонуннинг

қабул қилиниши инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоялашнинг процессуал кафолатларини мустаҳкамлаш йўлида яна бир муҳим қадам бўлдики, бу ўз ўрнида суд-ҳуқуқ тизимини янада демократлаштиришнинг яққол далилидир. Суд-ҳуқуқ тизимини демократлаштириш ва либерализация этиш жараёни қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чорасини суд тартибида қўлланилишининг ишлаб чиқилишида номаён бўлди. Бу қонунга кўра, дастлабки терговга холислик, тортишувчилик, суд мурожаат қилиш эркинлиги ва суд орқали ҳимояланиш принцип лари жорий қилинади. Судга мурожаат қилишнинг янги шаклларидан бири бўлган терговчи ва прокурорнинг гумон қилинувчи ва айбла нувчини қамоққа олишга ёки дастлабки тергов муддатини узайти ришга рухсат сўраб, илтимоснома шаклида берадиган қарорини ки ритиш мумкин. «Қамоққа олишга санкция бериш ҳуқуқини судларга ўтказиш муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳуж жатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги Қонун га ижодий ёндашилган ҳолда шуни таъкидлаш жоизки, 1. суд муҳокамасининг иштирокчилари таркибида албатта, суд котиби бўлади ва у баённома юритади; 2. айнан шундай баённома илтимоснома ва протестни апелляция инстанциясида кўриб чиқиш жараёнида ҳам юритилади; 3. судга қуйидаги материаллар тақдим қилинади:  жиноят ишини қўзғатиш қарори;  ушлаб туриш баённомаси;  гумон қилинувчи, айбланувчининг шахсига оид маълумотлар;  жиноят ишига гумон қилинувчи, айбланувчи тариқасида иштирок этишга жалб қилиш қарор;  ҳимоячининг ордери ёхуд ҳимоячидан воз кечиш ҳақидаги баённома;  зарурат туғилганда прокурор томонидан судга тақдим қилина диган бошқа ҳужжатлар.

4. илтимоснома ва судга тақдим этилган материаллар билан тарафларнинг тенглигини таъминлаш учун манфаатдор иштирокчи лар таништирилиши керак; 5. суд мажлисида суд тергови ва суд музокараси амалга оширил майди; 6. суд мажлисида айблилик ёки айбсизлик масаласи ҳал қилин майди; 7. қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чорасини қўллаш ёки қамоқда сақлаш муддатини узайтириш тўғрисидаги суд мажлиси ҳамда апелляция тартибида иш юритиш ҳамиша якка судья томонидан ёпиқ суд мажлисида ўтказилади. Жиноят процессида суд муҳокамасини амалга ошириш нинг янги шакли жорий қилинаётганлигини ҳам таъкидлаб ўтиш лозим. Қа моққа олиш тарзидаги эҳтиёт чорасини қўллаш ёки қамоқда сақлаш муддатини узайтириш тўғрисидаги суд муҳокамаси суднинг биносида ёпиқ суд мажлисида ҳар бир гумон қилинувчи ёки айбланувчига нис батан алоҳида тартибда кўриб чиқилади. Суд мажлисининг тайёргар лик қисмини иккига бўлиш мумкин. Биринчи қисмида суд томонидан қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чорасини қўллаш ёки қамоқда сақлаб туриш муддатини узайтириш тўғрисидаги илтимосномани кўриш жойи, санаси ва вақти белгиланади ва бу ҳақда илтимоснома кири тган прокурор хабардор қилинади, ўз ўрнида прокурор ёки терговчи суд мажлисига ҳозир бўлиши лозим бўлган шахслар ва ушланган гумон қилинувчи ёки айбланувчини судга келтирилиши чорасини кўради. Суд мажлисининг жойи, санаси ва вақти ҳақида хабардор қилинган суд мажлиси иштирокчиларининг келмаганлиги қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чорасини қўллаш тўғрисидаги илтимосномани кўриб чиқишга халал бермайди. Лекин гумон қилинувчи ёки айбла нувчининг иштирокисиз суд мажлисини ўтказиш мумкин эмас. Агар айбланувчига қидирув эълон қилинган бўлса, унинг иштирокисиз ҳам суд мажлисини ўтказиш мумкин. Қамоқда сақлаб туриш муддатини узайтириш тўғрисидаги илтимосномани кўриб чиқишда айбланувчи стационар тартибдаги суд-

психиатрия экспертизаси ўтказиш учун тиббий муассасага жойлаштирилган бўлса, унинг иштирокисиз илтимосномани кўриб чиқилишига йўл қўйилади. Қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чорасини қўллаш тўғрисидаги илтимосномани ҳамда қамоқда сақлаб туриш муддатини узайтириш тўғрисидаги илтимосномани кўриб чиқишга тайёргарлик кўришнинг иккинчи қисмида судья қандай илтимосномани кўриб чиқилишини эълон қилади. Судья, прокурорни, агар ҳимоячи қатнашаётган бўлса уни, суд котибини, агар таклиф этилган бўлса терговчини, қонуний вакилни исм-шарифини эълон қилади, рад этиш асослари юзасидан арзлар бор ёки йўқлигини аниқлайди ҳамда ҳар бир суд мажлиси иштирокчисининг ҳуқуқ ва мажбуриятларини тушунтиради. Суд мажлисининг иккинчи қисмида илтимоснома кўриб чиқилади, бунда прокурор илтимосномани асослантиради ҳамда қамоққа олиш тарзи даги эҳтиёт чорасини қўллаш зарурияти хусусида фикрларини баён қилади. Сўнгра гумон қилинувчи ёки айбланувчи, ҳимоячи, судда ҳозир бўлган бошқа шахслар, яъни терговчи ҳамда қонуний вакил эшитилади. Суд мажлисининг учинчи қисмида с удья гумон қилинув чи ёки айбланувчига нисбатан қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чора сини қўллаш тўғрисидаги илтимосномани кўриб чиқиб, қуйидаги ажримлардан бирини чиқаради: 1) қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чорасини қўллаш тўғрисида; 2) қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чорасини қўллашни рад қилиш тўғрисида; 3) тарафлар қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чорасини қўллаш нинг асосланганлиги ёки асосланмаганлигига доир қўшимча далил ларни тақдим этишлари учун ушлаб туриш муддатини қирқ саккиз соатдан кўп бўлмаган муддатга узайтириш тўғрисида. Судьянинг қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чорасини қўллаш ҳа қидаги ёки уни қўллашни рад қилиш тўғрисидаги ажрими ўқиб эшит тирилган пайтдан эътиборан кучга киради ва дарҳол ижро қилиниши керак. Судьянинг ажрими ижро учун прокурорга, маълумот учун эса гумон қилинувчига,

айбланувчига, ҳимоячига юборилади. Судьянинг ажрими устидан ЖПКнинг 241-моддасининг иккинчи қисмида назар да тутилган қоидаларга биноан апелляция тартибида шикоят берили ши, протест билдирилиши мумкин. Судьянинг ажрими устидан апелляция тартибида прокурор – протест келтиради, гумон қилинувчи, айбланувчи уларнинг ҳимоячи си ва қонуний вакили шикоят қилади. Апелляция мажлиси ҳам бир неча қисмдан иборат бўлиб, суд мажлисининг тайёргарлик қисмини иккига бўлиш мумкин. Дастлаб, ажрим чиқарган суд, шикоят ва про тестни белгиланган муддатда ажримни кўриб чиқиш куни ва жойини белгилаб, юқори судга юборади ва бу ҳақда мажлис иштирокчилари ни хабардор қилади. Сўнгра, белгиланган кунда апелляция судининг судьяси қандай илтимоснома кўриб чиқилишини эълон қилади, рад этиш асосларини баён қилади, ҳозир бўлган иштирокчиларга улар нинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини тушунтиради. Сунгра судья биринчи инстанция судининг ажрими, унинг мазмуни ва келтирилган протест ёки шикоятнинг важларини эълон қилади. Прокурор ўз протести юзасидан асослантирувчи фикрларни баён қилади, гумон қилинувчи, айбланувчи, ҳимоячи шикоятлари бўйича сўзга чиқадилар. Суд маж лисининг учинчи қисмида судья ажрим чиқариш учун алоҳида хонага киради. Судья қуйидаги ажримлардан бирини қабул қилади: 1. судьянинг ажримини ўзгаришсиз, шикоят ёки протестни қаноатлантирмасдан қолдириш тўғрисида; 2. судьянинг ажримини бекор қилиш ва қамоқда сақлаб туриш муддатини узайтиришни рад этиш ёки қамоқда сақлаб туриш мудда тини узайтириш тўғрисида. Қамоқда сақлаш муддати тугаб, озод этилган айбланувчига нисбатан қамоқда сақлаб туриш муддати узайтирилган тақдирда, суд унга нисбатан қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чорасини қўллайди. «Қамоққа олишга санкция бериш ҳуқуқини судларга ўтказиш муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳуж жатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги Қонунга кўра, жиноят

процессидаги муддатлар масаласига бир мунча ўзгартиришлар киритилди. Масалан: 1. қамоққа олинган тақдирда суд бу ҳақда йигирма тўрт соатдан кечиктирмасдан унинг оила аъзоларидан бирига, улар бўлмаган тақдирда эса қариндошларига ёки яқин кишиларига хабар бериши, шунингдек бу ҳақда иш ёки ўқиш жойига маълум қилиши шарт; 2. ушлаб туриш муддати ушланган милицияга ёки ҳуқуқни муҳофаза қилувчи бошқа органга келтирилган пайтдан бошлаб кўпи билан етмиш икки соатни ташкил этади. Терговчи ёки прокурор то монидан зарур ва етарли асослар тақдим этилганда ушлаб туриш суд нинг қарори билан қўшимча равишда қирқ саккиз соатга узайтирили ши мумкин; 3. агар прокурорнинг қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чорасини қўллаш тўғрисидаги илтимосномаси ушлаб турилган гумон қили нувчи ёки айбланувчига нисбатан қўзғатилаётган бўлса, қарор ва тақдим этилган материаллар ушлаб туриш муддати (72 соат) тугаши дан камида ўн икки соат олдин судга тақдим қилиниши керак; 4. қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чорасини қўллаш тўғрисидаги илтимоснома, материаллар келиб тушган пайтдан эътиборан ўн икки соат ичида, лекин ушлаб туришнинг энг кўп муддатидан кечиктирмай суд томонидан кўриб чиқилиши лозим; 5. тарафлар қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чорасини қўллаш нинг асосланганлиги ёки асосланмаганлигига доир қўшимча далил ларни тақдим этишлари учун ушлаб туриш муддатини қирқ саккиз соатдан кўп бўлмаган муддатга узайтириши мумкин; 6. айбланувчини қамоқда сақлаб туришнинг белгиланган муд дати тугашидан камида олти сутка олдин тегишли прокурор қамоқда сақлаб туриш муддатини узайтириш тўғрисида илтимоснома қўзға тиш ҳақида қарор чиқаради, бу қарор судга юборилади;

7. қамоқда сақлаб туриш муддатини узайтириш тўғрисидаги илтимоснома материаллар келиб тушган пайтдан эътиборан етмиш икки соат ичида ёпиқ суд мажлисида кўриб чиқилади. 8. судьянинг ажрими устидан ЖПКнинг 241-моддасининг ик кинчи қисмида назарда тутилган қоидаларга биноан етмиш икки соат ичида апелляция тартибида шикоят берилиши, протест билдирилиши мумкин; 9. дастлабки тергов босқичида қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чорасини қўллаш ҳақидаги ёки қамоқда сақлаш муддатини узайти риш тўғрисидаги масала бўйича суднинг ажрими устидан мазкур аж рим чиқарилган кундан эътиборан етмиш икки соат ичида апелляция тартибида шикоят берилиши, протест билдирилиши мумкин; 10. шикоят, протест ажрим чиқарган суд орқали берилади, маз кур суд уларни йигирма тўрт соат ичида материаллар билан бирга апелляция инстанцияси судига юбориши шарт; 11. апелляция инстанцияси суди кўрсатилган материалларни шикоят ёки протест билан бирга улар келиб тушган пайтдан эътибо ран етмиш икки соатдан кечиктирмасдан кўриб чиқиши керак. Дастлабки терговда санкцияни суд ваколатига бериб, процес суал ҳаракат ва ҳаракатсизлик ҳамда қарорлар устидан тушган ши коятларни кўриб ҳал қилиш ваколатини бермаслик, суд назоратининг самарадорлигини пасайтиради. Қуйидаги масалалар бўйича судга шикоят қилиш мумкинлиги ҳам қонун доирасида ҳал қилиниши керак: 1) суриштирувчи, терговчи, прокурор жиноят ишини қўзғатиш ни рад этганида (ЖПКнинг 333-моддаси); 2) жиноят ишини тугатиш тўғрисидаги қарор устидан (374-мод да); 3) жиноятга оид аризалар, хабарлар ва бошқа маълумотларни қабул қилиш рад этилганида (329-модда) ва ҳ.к. Бу процессуал ҳаракатларни бир-бирига яқинлаштириб туради ган муҳим хусусият бор. У ҳам бўлса, жиноят судлов ишларини юритиш

юқорида қайд этилган қарорлар асосида барҳам топади, бош қача қилиб айтганда, жиноят ижтимоий муносабатларни юритилиши тугайди. Яна шуни таъкидлаш жоизки, барча шикоятларга асос бўла диган қарор, ҳаракат ёки ҳаракатсизлик ноқонуний чиқарилган ёки қонун талаби бузилган шароитда амалга оширилган бўлиши керак. Жиноят процесси иштирокчиларининг дастлабки терговдаги мансабдор шахсларнинг қарорлари, ҳаракат ёки ҳаракатсизликлари устидан судга шикоят қилишлари тўғрисида юридик адабиётларда кўплаб фикр ва мулоҳазалар билдирилган. Масалан, О.В. Химичева, “Фуқаролар суриштирувчи, терговчи ва прокурорнинг қарорлари, ҳаракат ёки ҳаракатсизликлари оқибати да конституциявий ҳуқуқ ва манфаатларига путур етказилди, деб ҳи соблаган ҳар бир ҳолда судга шикоят қилишга ҳақлидирлар”, 1 - дей ди. Бизнингча: 1) шикоят қилиш доирасини бу даражада кенгайтириш мақсадга мувофиқ эмас. Масалан, ким мени асосли равишда, тўғри мажбурлаб терговга олиб келди ёки уйда тўғри тинтув ўтказилди, дейди. Даст лабки терговдаги мансабдор шахсларга мажбурлов чоралари, тергов ҳаракатларини ўтказиш фақат ҳуқуқ сифатида эмас, балки шулардан фойдаланиб ҳақиқатни очиш, айбдор шахсларни фош этиш, жиноят судлов ишларини юритиш вазифасини амалга ошириш учун берил ган; 2) “фуқаролар” сўзини ишлатилганлиги ҳам ноўрин, чунки гап жиноят процессида шикоят бериш ҳуқуқига эга бўлган шахслар хусу сида кетаяпти. Россия Федерацияси ЖПКнинг 123-моддасида ўтка зилган “процессуал ҳаракатлар ва қабул қилинган қарорлар оқиба тида манфаати у ёки бу даражада бузилган бошқа шахслар” ҳам шикоят бериши мумкинлиги баён қилинган. “бошқа шахслар” жумла сини “фуқаролар” сўзи билан алмаштириш ўринли эмас. Бизнинг фикримизча, жиноят ижтимоий муносабатга киришган ҳар бир ишти рокчининг номи, ваколатлари, ҳуқуқ ва мажбуриятлари, юзага келиш шарт-шароити, иш юритишдаги ўрни қатъий белгиланган; 1 Химичева О.В. Концептуальные основы процессуального контроля и надзора на досудебных стадиях уголовного судопроизводства. -М.: ЮНИТИ-ДАНА. Закон и право. 2004. -Б. 246.

3) Конституцияда белгиланган барча ҳуқуқларни назарда тутиш ҳам нотўғри, чунки фуқароларга Конституцияда белгиланган барча ҳуқуқларни ЖПКдаги процесс иштирокчиларнинг ваколатига кири тишнинг имконияти, қолаверса, зарурати ҳам йўқ; 4) жиноят процесси иштирокчиларининг ҳуқуқлари суд ислоҳо ти натижасида кенгайиб бормоқда. Масалан, ярашувчилик институ тининг жорий қилиниши билан жабрланувчининг манфаатлари ёки судланувчига берилган имкониятлар кенгайди. Айрим процессуалист олимлар ЖПКга суриштирувчи, терговчи, прокурорнинг ҳар қандай қарор ва ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан судга шикоят қилиш тўғрисидаги нормани киритиш лозим деб ҳисоблайдилар. 2 Бу фикрга ҳам қўшилиб бўлмайди. Назаримиз да, шикоят қилишнинг биринчи мезони, албатта, суриштирувчи, терговчи ёки прокурор чиқарган қарори ёки амалга оширган ҳаракати (ҳаракатсизлиги)дан норозилик бўлиши керак. Иккинчи мезони ушбу ҳолат процесс иштирокчисининг манфаатини бузилишига олиб кели ши лозим. Аниқроғи, жиноят процесси иштирокчилари суд назорати институти берган имкониятдан фойдаланиб суриштирувчи, терговчи ва прокурорнинг чиқарган қарорлари ёки процессуал ҳаракатлар (ҳаракатсизликлари) оқибатида уларнинг қонун билан белгиланган ҳуқуқ ва манфаатларига зарар етказилди деб ҳисоблаганларида судга шикоят қилишга ҳақлидирлар. Дастлабки терговда судга мурожаат қилувчи субъектларни бир неча гуруҳга бўлиш мумкин: 1) фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларини чеклаш, тергов муддатини узайтириш, бузилган ҳуқуқларни тиклаш ваколатига эга бўлган шахслар; 2) ҳақ-ҳуқуқларим поймол этилди деб ҳисоблаган жиноят процессининг иштирокчилари. Бу гуруҳни яна иккига бўлиш мумкин: 2 Лопухина Н. Г. Уголовно-процессуальные аспекты охраны конституционного права личности на тайну телефонных переговоров: Автореф. дисс. ... канд. юрид. наук. -М.: 2001. -25 б.; Лопаткина И. Судебный контроль в ходе досудебного производства по уголовному делу. // Законность. -2002. -8-сон. –Б. 32-34.

а) ўз ҳуқуқ ва манфаатларини тиклашни сўраб мурожаат қилган иштирокчилар, бунга гумон қилинувчи, айбланувчи, жабрланувчи, фуқаровий даъво гар ва фуқаровий жавобгар киради; б) ўзгаларнинг бузилган ҳақ-ҳуқуқларини тиклашни сўраб мурожаат қилган иштирокчилар, булар га ҳимоячи, вакил, қонуний вакилни киритиш мумкин. Назаримизда, иккинчи тоифага кирувчи иштирокчиларнинг шикоятларини атрофлича кўриб чиқиш муҳимроқ, чунки унда даст лабки терговда йўл қўйилган қонунсизлик, хато ва камчиликлар ошкор этилади. Юқорида қайд қилинган шикоятлар бўлмаса суд дастлабки терговга аралашишга ҳақли эмас. Судга шикоят қилиш эса, унга ариза ва илтимосномани кўриб чиқиш мажбуриятини юклайди, чунки улар судда иш бошлаш учун сабаб бўлади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Абдумажидов Г. Актуальные вопросы реализации принципа состязательности и равноправия сторон в судопроизводстве Адвокат. - 1999. –Декабр. - Б. 49-50. 2. Абдумажидов Ғ.А. Конституция ва суд мустақиллиги – адолат гарови. Давлат ва ҳуқуқ. -2002. -№4(12). –Б.31-35. 3. Абдумажидов Ғ.А. Ҳимояланиш ҳуқуқи ва тарафларнинг ўзаро тортишуви. Ишонч. -1999. -21 июль. 4. Асомутдинов А. Оценка доказательств в уголовном процессе. Ҳуқуқ, Право, Law. -2000. -№4. –Б.60. 5. Балакшин В. Истина в уголовном процессе. Российская юстиция. -1998. - №2. –Б.19.

Похожие

Дастлабки терговда суд назорати ва прокурор назоратининг қиёсий тавсифи

Дастлабки терговда жамоатчилик ва холисларнинг иштироки

Дастлабки тергов ва суд тергов текшириш

Жиноят процессида суд назорати функцияси ва тизими

Жиноят иши материалларини судга тайинлаш босқичида суд назорати