Жаҳон конституциявий тажрибаси ва Ўзбекистон Республикаси Конституциясида инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро андозаларнинг акс этиши - Юриспруденция - Рефераты

Жаҳон конституциявий тажрибаси ва Ўзбекистон Республикаси Конституциясида инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро андозаларнинг акс этиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

125.5 KB

www.arxiv.uz Ж аҳон конституциявий тажрибаси ва Ўзбекистон Республикаси Конституциясида инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро андозаларнинг акс этиши Режа: 1. Мустақиллик Қомуси ва жаҳон конституциявий тажрибаси 2. Инсон ҳуқуқлари сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихида 3. Инсон ҳуқуқларига оид замонавий халқаро андозалар (стандартлар) 4 . Инсон ҳуқуқлари бўйича қонунчиликнинг тараққиёт босқичлари 5 . Инсон ҳуқуқларига оид қонунчилик тизими 6 . Ўзбекистон Конституциясида Инсон ҳуқуқлари умумжа ҳ он Декларацияси қадриятларининг инъикоси

www.arxiv.uz 1. Мустақиллик Қомуси ва жаҳон конституциявий тажрибаси Мустақил Ўзбекистон - инсоният руҳининг улуғворлиги ва ақл зиёсининг рамзи, умумбашарий тафаккурининг бешикларидан бири бўлмиш диёрдир. Мустақил Ўзбекистон – ноёб маданият ва юксак маърифат, Шарқ турмуш фалсафаси, инсонпарварлик руҳи билан йўғирилган адабиёт ва нафис санъат мамлакатидир. Мустақил Ўзбекистоннинг буюк кўҳна тарихи ҳозирги замон ривожланиши билан ўзаро узвий боғлиқ. Унинг ақл-зиё ва маънавий-тарихий салоҳияти жаҳон ҳамжамиятида муносиб ўрин эгаллайди. Дунёнинг умумий сиёсий-ижтимоий жараёнлари нуқтаи назаридан қараганда Ўзбекистоннинг давлат мустақиллигига эришуви тарихий муқаррар ҳодисадир. Шунинг учун ҳам 1991 йилнинг 1 сентябрдан бошлаб жаҳон сиёсий харитасида янги мустақил давлат – Ўзбекистон Республикасининг пайдо бўлиши тасодиф ёки фавқулодда ҳодиса эмас, балки у она заминимизда асрлар оша ўзбек халқи ва ўзбек халқи билан яшаб ва меҳнат қилаётган мамлакатимиз халқларининг асрий орзуси рўёбга чиқиши, олиб борилган машаққатли, аксарият ҳолларда фожеали курашининг маҳсулидир. 1990 - йил 20 - июнда "Мустақиллик декларацияси" , 1991 - йил 31 - августда "Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллиги асослари ҳақида" Конституциявий қонун Ўзбекистон Парламенти томонидан қабул қилинди. 1 - сентябр Ўзбекистон Республикасининг Мустақиллик куни деб эълон қилинди. Халқимиз асрлар оша орзу қилиб келган ниятлари амалга ошди. Ҳар бир давлатнинг давлат сифатида қайтарилмас ва ўзига хос хусусиятларини кўрсатувчи асосий ҳужжат унинг Конституциясидир. Жамиятни умумбашарий ҳуқуқий қадриятлар асосида ташкил этишда Конституциянинг аҳамияти беқиёсдир. Асосий Қонун ўз моҳияти эътибори билан ҳар қандай демократик жамиятнинг бош белгиларидан бири бўлиб, унда инсон, шахс ва жамиятнинг ҳуқуқий жиҳатлари, давлат ҳокимиятининг тузилиши ва унинг идоралари фаолиятини ташкил этишнинг мезоний

www.arxiv.uz қоидалари ифода этилади. Бир сўз билан айтганда, Конституция давлатнинг ўзига хос таништирув ҳужжати, "паспорти" десак муболаға бўлмайди. Ҳар қандай мустақил давлатнинг юзи, обрў-эътибори унинг Конституцияси ҳисобланади. Зотан, Конституция, йўлбошимиз ҳақли равишда таъкидлаганларидек, давлатни давлат, миллатни миллат сифатида дунёга танитадиган Қомусномадир. Шу маънода Асосий Қонунимиз халқимизнинг иродасини, руҳиятини, ижтимоий онги ва маданиятиини акс эттирди. Конституциямиз том маънода халқимиз тафаккури ва ижодининг маҳсулидир. Мустақил Ўзбекистоннинг биринчи Конституцияси қабул қилинган кундан буён ўтган муддат тарих уммонида бир томчидир, холос. Лекин унинг бой мазмуни моҳиятини ҳисобга олсак, ҳозирги ҳар бир кунимизнинг йилларга татигулик эканлигини эътироф этмоқ зарур. Мустақил Ўзбекистоннинг биринчи Конституцияси жаҳон конституциявий фондининг таркибий қисмидир. Нима учун? Ўзбекистон Конституцияси: биринчидан, тарихий ва ҳозирги замон илғор жаҳон конституциявий тажрибасини ўзида мужассамлаштирган; иккинчидан, миллий, тарихий, ахлоқий, диний, ҳуқуқий анъаналаримизни жаҳон конституциявий амалиёти билан узвий равишда боғланган; учинчидан, тоталитар тузумдан ҳуқуқий давлат ва демократик фуқаролик жамиятига ўтаётган ёш мустақил давлатнинг Конституцияси қандай бўлиши керак деган саволга жавоб беради. Шунинг учун ҳам Ўзбекистон Республикаси Конституцияси – бу умумбашарий ва миллий ҳуқуқий қадриятларни ўзида уйғунлаштирган қоидалар ва нормалар мажмуидир. Жаҳон конституциявий тажрибаси ўзаро бир-бири билан узвий боғлиқ уч таркибий қисмдан иборат.

www.arxiv.uz Биринчидан , Конституция тўғрисидаги ғоялар, қарашлар, таълимотлардир. Булар ўзининг тарихий келиб чиқишига кўра жуда қадимийдир. "Конституция" ибораси қадимги Рим республикасида пайдо бўлган. Ўрта асрларда эса у ёки бу давлатнинг конституциявий характердаги асосий қонунлари асосан "хартия" деб юритилган. Конституциявий характердаги қонунлар жумласига "Темур тузуклари" ҳам киради. Иккинчидан, тарихий ва ҳозирги кунда амал қилаётган Конституциялар. Конституция ягона ҳуқуқий ҳужжат сифатида 1787 - йилда АҚШ да пайдо бўлган, яъни XVIII аср маҳсулидир. тахминан ҳисобларга қараганда, шу кунгача жаҳонда 800 га яқин Конституция қабул қилинган. Учинчидан , конституциявий амалиёт, яъни Конституциянинг амалий ҳаракати, қўлланилиши. Конституция ҳар бир жамият ва давлат тараққиётининг ҳуқуқий асосларини яратади. Конституция-иқтисодий, сиёсий, ҳуқуқий ислоҳотлар, тинчлик, тотувлик, барқарорлик кафолатидир. Ўзбекистон жаҳон конституциявий тажрибасига қуйидаги йўналишларда амалий ҳисса қўшган. Биринчидан, жаҳон конституциявий таълимотига ва назариясига. Бу ҳисса авваламбор, Мовароуннаҳр фиқҳ таълимоти намоёндаларининг асарларида яратилган мусулмон ҳуқуқи қадриятлари ҳақидаги қарашларда намоён бўлди. Мисол учун, Бурҳониддин Марғинонийнинг тўрт жилдли фундаментал "Ҳидоя" асарини кўрсатиш мумкин. Иккинчидан, Ўзбекистон худудида турли тарихий даврларда қабул қилинган Конституциялар. Булар жумласига "Темур тузуклари"дан тортиб совет давридаги ўндан ортиқ Конституция киради. Ўз характерига кўра, бу Конституциялар мустамлака, протекторат давлат Асосий Қонунлари эди. Бундай Конституциялар ХХ асрнинг биринчи ярмида Сурия, Ливан, Мисрда ҳам бўлган. Учинчидан, истиқлол йилларидаги конституциявий амалиётимиз бир қатор чет эл давлатлари учун тажриба ўрганиш объектига айланмоқда.

www.arxiv.uz Жаҳон конституциявий тажрибаси қуйидаги йўналишларда ўрганилган ва ҳисобга олинган. Биринчидан, конституциявий тартибга солиш принциплари. Бу – инсонпарварлик ва инсон ҳуқуқлари, ҳокимият ваколатларини тақсимлаш, халқаро ҳуқуқ устуворлиги, Конституция устунлиги, конституциявий назорат. Иккинчидан, Конституциянинг таркибий тузилиши, яъни уни муайян тартибда муқаддима, бўлим, боб ва моддалардан иборат жойлаштирилишидир. Бунда асосий мезон бўлиб "Халқчиллик" ҳисобланади. Учинчидан, ҳар қандай сиёсий мафкурадан воз кечганлик, яъни бир мафкуранинг якка ҳокимлигига чек қўйганлик. Кўп фикрлиликнинг ҳуқуқий асослари яратилганлиги. Тўртинчидан, конституциявий кафолатлар. Конституциявий суднинг ташкил этилиши, Президентнинг давлат бошлиғи сифатида барқарорлик, тинчлик ва инсон ҳуқуқларининг кафолатчиси эканлиги, Конституцияга ўзгартириш ва қўшимчалар киритишнинг алоҳида тартибининг жорий қилиниши Асосий Қонун қоидаларининг кафолатланганлигини кўрсатади. Бешинчидан, конституциявий тартибга солишнинг шарқона ва оврўпача ёндошувининг узвий уйғунлашганлигидир. Инсон, оила, жамият, давлат манфаатларининг мувофиқлашганлиги – бунга яққол мисол бўла олади. Олтинчидан, Конституциянинг тили ихчамлиги, лўнда ва равонлиги. Жамиятдаги энг муҳим ижтимоий муносабатлар конституциявий даражада тартибга солинади. Еттинчидан, Конституциямиз жаҳон конституциявий тараққиёти қонунларини ўзида акс эттиради. Асосий мақсад: тоталитар тузумдан фуқаролик жамиятига, ҳуқуқий демократик давлатга ўтишдир. Ҳозирги замон конституциявий тараққиётининг асосий қонуниятлари қандай ? Бу қонуниятлар қуйидаги йўналишларда намоён бўлади:

www.arxiv.uz 1. конституциявий тартибга солиш предметининг, кўламининг кенгайиши; 2. инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини батафсил тартибга солиш; 3. ижтимоий муаммоларга мурожаат қилиш; 4. халқаро ҳуқуқ устуворлигини тан олиш; 5. шахс, жамият ва давлат ўзаро муносабатларининг муайян нисбатини мустаҳкамлаш; 6. сиёсий партиялар фаолиятини тартибга солиш; 7. конституция барқарорлигини ва самарадорлигини ошириш мақсадида, уни алоҳида қўриқлаш тартибини жорий этиш, яъни конституциявий судни тузиш. 2. Инсон ҳуқуқлари сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихида Инсон ҳуқуқлари – инсон шахси ва турму шининг таркибий қисми. Шу боис , инсон ҳуқуқлари концепциясини нг шаклланиш жараёни жамиятнинг тараққиёт тарихи билан узвий боғлиқ ҳолда , узоқ тадрижий ривожланиш йўлини босиб ўтди. Инсон ҳуқуқларини тушуниб етиш учун ниҳоятда муҳим бўлган одамларнинг табиий тенглиги ғоялари қадим юнон мутафаккирлари (Протагор, Антифонт, Ликофрон) ва қадим Хитой донишмандлари (Мао-цзи, Конфуций) нинг сиёсий ҳамда ҳуқуқий таълимотларида эрамиздан олдинги VI - IV асрлардаёқ илгари сурилган. Ҳуқуқ субъекти ва қо н ун олдидаги тенглик тушунчаларини ишлаб чиқишдаги хизматлар қадимги Рим ҳуқуқшуносларига тегишли. Цицерон "Ҳамма қонун таъсири остида бўлиши керак" , деб таъкидланган эди. Шуни қайд этиш лозимки, қ адимги Юнонистон ва қ адим ги Рим қо н унучилигида мутафаккирларнинг мазкур масала юзасидан қарашлари бевосита айнан шундай ифодасини топмаган эди. Қонун томонидан инсон ҳуқуқлари фақат қулдорлар учун имтиёз сифатида қараб чиқилиб, бе ҳ исоб қуллар оммаси ҳуқуқи инкор этилар эди.

www.arxiv.uz Шундай тамойил ўрта аср лар га ҳам хосдир. Аҳолининг қатламлари турли табақаларга бўлинган ўша даврларда инсон ҳуқуқи айрим табақаларнинг имтиёзи ҳисобланиб, ҳуқуқий тенглик муайян табақага мансублик билангина белгиланарди. Шу билан бирга инсон ҳуқуқларининг табақавий чекланганлиги шахс да ҳ лсизлиги ҳуқуқи илк бора ифодаланган инглизларнинг 1215 - йилги "Эркинликларнинг улу ғ буюк Хартияси" аҳамиятини асло пасайтирмайди. "Ҳеч бир эркин инсон ҳ ибс қилинмайди, қамоққа маҳкум этилмайди ё х уд мол-мулки тортиб олинмайди, бирор-бир восита билан ночор аҳволга солинмайди. Фақат қонуний ҳукм ва давлат қонуни бўйичагина чоралар кўрилади", деб эълон қилувчи 39-модда мазкур ҳужжат шуҳратини таъминлаган эди. Инсон ҳуқуқларининг табиий-ҳуқуқий концепциясини шакллантиришда XVI-XVIII асрларда яшаб ўтган инглиз Локк, америкалик Пэйн ва Жефферсон, французлар Руссо, Монтескье, Вольтер, голландиялик Гроций каби маърифатпарвар мутафаккирлар етакчи ўрин тутдилар. Уларнинг одамлар тенглиги, туғилишдан уларга ато этилган яшаш, эркинлик ва хавфсизлик каби ҳуқуқларнинг да х лсизлигига доир ғоялари буржуа инқилоблари ва буржуа давлатларининг шаклланиши жараёнидаги конституциявий ҳужжатлар Англияда 1628 - йилги "Ҳуқуқлар тўғрисидаги арзнома", "Ҳуқуқлар тўғрисидаги билль"да, Америкада "Виржиния ҳуқуқлар тўғрисидаги декларация си " ( 1689 ) , " АҚШ мустақиллик декларацияси " (1776) ҳамда "Ҳуқуқлар тўғрисидаги билль" (1791) , Францияда "Инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқлари декларацияси" (1789)да ўз ифодасини топди. Шу жиҳатдан "Виржиния ҳуқуқи декларация си " диққатга сазовор. Бу инсон ҳуқуқлари концепцияси баён этилган Конституция шаклдаги дастлабки ҳужжат эди. Унда барча одамлар Тангри томонидан тенг қилиб яратилган ва уларга ажралмас муайян ҳуқуқлар ато этилган , деган қоида мустаҳкамланган . Ҳаёт, эркинлик ҳамда бахт-саодатга интилиш шу ҳуқуқлар сирасига киради. Мазкур ҳуқуқларни таъминлаш учун одамлар ўртасида давлатлар таъсис этиладики, улар ўз оқилона ваколатларини бошқарилувчилар

www.arxiv.uz ҳамжиҳатлигидан оладилар , дейилган ғоя ўз - ўзидан маълум ҳақиқат сифатида қайд қилинган эди. Шундан бери "Инсон ҳуқуқлари" фалсафий ва ҳуқуқий атамашуносликда муҳим ўрин олди. Францияда 1789 - йили қабул қилинган "Инсон ва фуқаролар ҳуқуқлари декларацияси" тарихий конституциявий ҳужжатлар орасида муҳим ўрин эгаллайди. Инсон ҳуқуқларининг мазмун-моҳияти унда аниқ ва ихчам таърифланган, инсон шахсининг қадр-қиммати таъкидланган, фуқаролик жамиятида шахс мақомини белгилашда давлатнинг роли белгилаб берилган. Ҳуқуқий давлат бир кунда қурилган эмас. Лекин муайян юридик меъёрлар ва сиёсий тузилмалар яратилишида онгли ҳатти-ҳаракатлар содир этилганини ҳам инкор этиб бўлмайди. Бундай давлатлар тарихан сиёсий- давлатчилик анъаналарининг сақланиши туфайли табиий равишда пайдо бўлган. Антик даврда стоиклар томонидан шакллантирилган табиий ҳуқуқ ғоясидан ҳуқуқий давлат ғояси ўсиб чиққани ҳам тасодифий эмас. Улар табиий ҳуқуқ деганда инсон табиатига мос бўлган ва инсонни инсон қилиб турган ҳуқуқларни назарда тутар эди. Инсоннинг бу ҳуқуқларининг биронтасидан маҳрум қилиниши уни инсонлик мақомидан маҳрум қилиб, қулга, маҳкумга ёки ҳарбий асирга айлантириб қўяр эди. Табиий ҳуқуқлар сирасига яшаш ҳуқуқи, хавфсизлик, мулкка эгалик, эркин юриш ва шунга ўхшаш бошқа ҳуқуқлар киради. Шундай қилиб, инсон ҳуқуқлари ғояси ўзининг узоқ тарихий илдизларига эга. Инсоният тарихини инсон ҳуқуқларини таъминлашга қаратилган тарих деб таърифласа бўлади. XX аср инсон ҳуқуқлари борасида янги саҳифа очди. 3. Инсон ҳуқуқларига оид замонавий халқаро андозалар (стандартлар) Инсон ҳуқуқларини тартибга солувчи ҳозирги халқаро ҳуқуқий ҳужжатлар тизимида 1948 - йилда қабул қилинган БМТнинг "Инсон ҳуқуқлари Умумжаҳон декларацияси" муҳим ўрин эгаллайди. Ушбу Декларация "Инсоният тарихида энг ноёб ҳужжат", уни "Бутун инсоният

www.arxiv.uz учун эркинликлар Хартияси", деб таърифлашади. Бошқа бирорта халқаро ҳужжат бунчалик юксак баҳоларга сазовор бўлмаган. Бундай ялпи эътироф сабабини инсон ҳуқуқларининг замонавий концепцияси мухтасар ва тушунарли баён қилиб берган "Инсон ҳуқуқлари Умумжаҳон декларацияси"нинг мазмунидан келиб чиқади . Инсон ҳуқуқ ва эркинликларини шахснинг дахлсиз хусусияти сифатида изоҳлаган " Декларация " уларнинг устувор моҳиятини мустаҳкамлаб, шахс мақомини белгилашда давлатнинг фавқулодда ролини пасайтиради. Бу давлат томонидан инсон ҳуқуқ ва эркинликларини қонуний чеклашларга муайян талаблар қўйишда намоён бўлади. Улар, биринчидан, қонунга асосланишда, иккинчидан, бошқаларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳурматлаш, демократик жамиятда ахлоқ, жамоат тартиби ва ялпи фаровонлик талабларини қондириш (29-модда) мақсадида амалга оширилишида ифодаланади. Айрим ҳолларда инсон ҳуқуқ ва эркинликларини чеклашга имкон бериб, " Декларация " "қандайдир давлат, шахслар гуруҳи ёки алоҳида шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини йўқотишга қаратилган фаолият билан шуғулланишлари ёхуд шундай ҳатти-ҳаракатларни амалга оширишлари"ни (30-модда) қатъий тарзда тақиқлайди. "Инсон ҳуқуқлари Умумжаҳон декларацияси " халқаро миқ и ёсда инсон ҳуқуқлари соҳасидаги меъёрий ҳужжатларни ишлаб чиқишга қаратилган ҳатти-ҳаракатлар учун асос бўлиб қолди. Инсоннинг асосий фундаментал ҳуқуқлари универсал халқаро шартномалар бўлмиш (1966 - йилги "Фуқаролик ҳуқуқлари ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисида"ги ва "Иқтисодий, ижтимоий, маданий ҳуқуқлар тўғрисида"ги халқаро Пакт лар ва бошқа халқаро ҳужжатлар)да мустаҳкамлаб қўйил ган . Бундан ташқари БМТ, Халқаро Меҳнат ташкилоти ва ЮНЕСКОнинг аҳоли айрим гуруҳларининг ҳуқуқ ва эркинликларини тартибга солувчи Конвенциялари (БМТнинг "Хотин- қизларнинг сиёсий ҳуқуқлари тўғрисида"ги 1952 - йилги Конвенцияси, БМТнинг " Б ола ҳуқуқлари тўғрисида"ги 1989 - йилги Конвенцияси, ЮНЕСКОнинг "Таълим соҳасидаги камситишларни бартараф қилиш

www.arxiv.uz тўғрисида"ги 1960 - йилги Конвенцияси, ХМТнинг "Кўчиш соҳасидаги суистеъмолликлар ва кўчиб юрувчиларга имкониятларни ҳамда муомала тенглигини таъминлаш тўғрисида"ги Конвенцияси ва ҳ.к.) инсон ҳуқуқлари соҳасида кодификациялаш жараёнининг амалга оширилишига салмоқли ҳисса қўшди. Ҳозирги пайтда БМТнинг инсон ҳуқуқлари борасида 8 0 дан ортиқ халқаро шартнома ва конвенция лари мавжуд. Инсон ҳуқуқлари бўйича шартномалардаги Умумжаҳон декларациясидан фарқли янгилик шундан иборатки, бу ҳужжатларда инсон ҳуқуқлари батафсил талқин қилинади, уларни р ў ёбга чиқаришнинг давлат томонидан кафолатланиши мустаҳкамлаб қўйилади, ҳар қандай ҳолатларда ҳам фундаментал инсон ҳуқуқларининг давлат томонидан чекланиши мумкин бўлмаган алоҳида туркумлари (яшаш ҳуқуқи, қийноқларга йўл қўйилмаслиги, фикр ва эътиқод эркинлиги, судлов ҳимоясига бўлган ҳуқуқ) ажратиб кўрсатилади. Конвенциявий меъёрларнинг ҳуқуқий мажбуриятлари ҳисобга олиниб, халқаро битимларни ратификация қилувчи давлатлар учун инсон ҳуқуқлари соҳасидаги код ификациялаш фаолияти фақатгина халқаро андозалар миқдорини кўпайтиришгагина хизмат қилмасдан, балки уларни давлат лар миллий қонунчилигида мустаҳкамлаб қўйишга қаратилган ички давлат меъёрий ҳужжатларни яратиш жараёнларини ҳам фаоллаштирди. Ҳар қандай шахснинг ҳаёти ва фаолияти учун ҳуқуқ ҳамда эркинликларнинг дахлсизлиги қоидасига асосланувчи "Инсон ҳуқуқлари Умумжаҳон декларацияси" фақат айрим ҳоллардагина инсон ҳуқуқларининг давлат томонидан чекланиш имконини мустаҳкамлаб қўйган. Бироқ " Декларация " инсон ҳуқуқларини ҳимоялаш ва уларга риоя этилиш устидан назоратни амалга ошириш вазифасини фақат давлат зиммасига юклайди. Аксар ият ҳолларда чекланган қуролли зиддиятлар келтириб чиқарган кўплаб чекинишлар ва инсон ҳуқуқларининг қўпол равишда бузилишлари, айниқса, тоталитар ва яккаҳокимлик тузумидаги мамлакатларда ички давлат назоратининг ошкора самарасизлигини кўрсатди. Шунинг учун 70-

www.arxiv.uz йилларнинг ўрталаридан бошлаб Европада хавфсизлик ва ҳамкорлик бўйича Кенгаш (ЕХҲК) доирасида қабул қилинган халқаро-ҳуқуқий ҳужжатларда инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш соҳасида халқаро ҳуқуқ ва ички давлат ҳуқуқининг вазифаларини белгилаб қўйиш тамойили аниқ кўзга ташланади. ЕХҲКнинг 1975 - йилги Хельсинки Якунловчи Акти, ЕХҲКнинг Инсоний мезонлар бўйича Конференциясининг 1990 - йилги Копенгаген Кенгаши, 1991 - йилги Москва конференцияси ҳужжатларида инсон ҳуқуқ ва эркинликлари билан боғлиқ турли муаммолар кўриб чиқилди. Жумладан, Москва конференцияси ҳужжатида "инсон ҳуқуқлари, асосий эркинликлари, демократия, қонуннинг устуворлигига тааллуқли масалалар халқаро хусусиятга эга бўлиб, муайян давлатнинг ички ишларигагина тегишли эмас"лиги бевосита таъкидланади. Шундай қилиб, инсон ҳуқуқларини халқаро ҳимоялаш институти шакллан тирилди. Инсон ҳуқуқларининг халқаро ва ички давлат функциялари шу тариқа қуйидагича фарқланди: жаҳон миқёс и да инсон ҳуқуқлари га оид халқаро андозалар ишлаб чиқарилмоқда ва уларга риоя этиш устидан назорат идоралари фаолият кўрсатмоқда, давлатлар миллий даражада ўз қонунларини халқаро андозаларга мувофиқлаштириб, уларнинг бажарилишини кафолатламоқдалар. БМТнинг "Ирқий камситишларнинг ҳар қандай кўринишларини йўқ қилиш тўғрисида"ги 1965 - йилги К онвенциясидан бошлаб, халқаро назорат идоралари инсон ҳуқуқлари бўйича универсал конвенцияларнинг доимий таркибий қисмига айланди. Конвенциялар негизида ташкил этиладиган халқаро назорат идораларига (Ирқий камситишларга барҳам бериш бўйича қўмита; Инсон ҳуқуқлари бўйича қўмита; Қийноқларга қарши қўмита; Б олалар ҳуқуқлари бўйича қўмита) давлатлардан уларнинг қонунлари конвенциялар қоидаларига мувофиқлиги тўғрисида вақти-вақти билан маъруза лар талаб қилиш ҳуқуқи берилган. Мазкур конвенциявий идораларнинг айримлари эса (Ирқий камситишларга барҳам бериш бўйича қўмита; Инсон ҳуқуқлари бўйича қўмита; Қийноқларга қарши қўмита) эса

www.arxiv.uz бир давлатнинг устидан тегишли К онвенцияда назарда тутилган инсон ҳуқуқлари бузилаётганлигига тааллуқли шикоятларини ва фуқароларнинг давлатлар устидан якка тартибдаги шикоятларини қонун бузилишларини бартараф этишга доир тавсиялар киритиш ҳуқуқи билан кўриб чиқишга вакил қилинган. Халқаро ҳуқуқда и нсон ҳуқуқлари негизида инсон шахси қадрияти ва қадр-қиммати туради. Одатда, инсон ҳуқуқларининг " уч авлоди" фарқланади: фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар (яшаш ҳуқуқи, қийноққа солишнинг тақиқланиши, адолатли судлов ҳуқуқи, шахсий ҳаётнинг дахлсизлиги ҳуқуқи, фикр ва сўз эркинлиги ҳуқуқи, уюшмаларга бирлашиш ҳуқуқи ва ҳ.к.), иқтисодий ва ижтимоий ҳуқуқлар (билим олиш ҳуқуқи, меҳнат қилиш ҳуқуқи, ижтимоий таъминот ҳуқуқи, соғлиқни сақлаш ва тиббий ёрдам олишга бўлган ҳуқуқ ва ҳ.к.), ва " учинчи бўғин авлоди" тури коллектив ҳуқуқ лар , деб атал ади ва улар жумласига (тинчликка бўлган ҳуқуқ, ривожланишга бўлган ҳуқуқ ва ҳ.к.)лар киради. Инсон ҳуқуқларига оид халқаро андозалар минтақавий даражада ҳам мустаҳкамланади. Бундай минтақавий мақомдаги халқаро ҳужжатлар сирасига "Инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликларини ҳимоя қилиш тўғрисида"ги Европа конвенцияси (1950), "Инсон ҳуқуқлари тўғрисида"ги Америка конвенцияси (1969), "Инсон ва халқ ҳуқуқларининг Африка Хартияси" (1981), МДҲ давлатларининг "Инсон ҳуқуқлари тўғрисида"ги конвенцияси (1995) каби кўпгина халқаро битимлар киради. XX асрнинг 70-йиллари охирида бир қатор мусулмон мамлакатларда ҳам минтақавий конвенция доираларида инсон ҳуқуқларини ҳимоялашга қаратилган халқаро-ҳуқуқий актлар қабул қилишга уринишлар бўлди. Мусулмон дунёсида 1980 - йил да қабул қилинган "Умумжаҳон Ислом декларацияси" инсон ҳуқуқларини амалда ҳимоялаш ва таъминлаш нуқтаи назаридан ишлаб чиқилган исломий халқаро-ҳуқуқий ҳужжат бўлиб қолди.

www.arxiv.uz Шундай қилиб, XX асрнинг ярмида жаҳон миқёсида инсон ҳуқуқларини халқаро даражада ҳимоя қилиш механизми яратилди ва халқаро ҳуқуқий андозалар ишлаб чиқилди. Бугунги кунда инсоният цивилизацияси тараққиёти муаммосини инсон ҳуқуқларини амалда ҳимоялаш муаммосидан айрича кўриб чиқиш мумкин эмас. Давлат мустақиллигига эришиб, Ўзбекистон кейинги йилларда инсон ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш, ҳимоя этиш борасида умумдунёвий жараёнларга фаол қўшилди. Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш керакки, бугунги кунда Ўзбекистон Республикаси томонидан инсон ҳуқуқлари соҳасидаги "Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисида", "Иқтисодий, ижтимоий, маданий ҳуқуқлар тўғрисида" (1966) халқаро Пактлар, БМТнинг " Б ола ҳуқуқлари тўғрисида" (1989), “Ирқий камситишнинг барча шаклларини йўқотиш тўғрисида" (1979), "Қийноқлар ва инсон қадр-қимматини ерга урувчи муаммолар ҳамда жазо турларига қарши" (1984) Конвенциялар и ва бошқа қатор халқаро ҳужжатлар ратификация қилинди. Бу, ўз навбатида, инсон ҳуқуқ ва эркинликлари соҳасидаги халқаро-ҳуқуқий андозаларни қабул қилиш жараёнини серсамар этади. 4 . Инсон ҳуқуқлари бўйича қонунчиликнинг тараққиёт босқичлари Инсоният ўз тарихий ривожланиши жараёнида инсон ҳуқуқларига оид қонунчилик тизимини яратган. Инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги қонунчилик – бу инсон ва фуқаро ҳуқуқлари ва эркинликлари ҳақидаги қонунлар мажмуидир. Бу қонунлар қаторида инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро ҳужжатлар ва миллий қонунлар киради. Инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги қонунчилик ўз тараққиётида уч катта босқични босиб ўтган. Биринчи босқич 1789 - йилги Инсон ва фуқаро ҳуқуқлари француз Декларациясидан бошланиб, то биринчи жаҳон урушига қадар давом этган.

www.arxiv.uz Бу босқичда инсоннинг шахсий ва сиёсий ҳуқуқлари тўғрисидаги қонунчилик устувор равишда ривожланган. Бунга мисол қилиб, АҚШ Конституциясига киритилган биринчи 10та қўшимча – Инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги Биллни кўрсатиш мумкин. Бу даврда қабул қилинган қонунларда алоҳида эътибор қуйидаги муаммоларни ҳуқуқий тартибга солишга қаратилган: - шахс эркинлиги ва фуқаролар тенглиги; - шахс дахлсизлиги; - хусусий мулк ҳуқуқи; - сайлов ҳуқуқи (турли цензлар билан чекланган бўлса-да). Инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги қонунчилик тараққиётининг иккинчи босқичи ХХ асрнинг биринчи ярмини ўз ичига олган. Бу босқичда социалистик ғоялар ва ҳаракатлар таъсирида инсонларнинг ижтимоий- иқтисодий ҳуқуқларига оид қонунчилик тез ривожланган. Меҳнат қилиш ҳуқуқи, дам олиш ҳуқуқи, ижтимоий ёрдам олиш ҳуқуқий тўғрисидаги қонунлар алоҳида аҳамият касб этган. Франция ва Швециядаги социал қонунчилик, 1919 - йилги Веймар Конституцияси, Франция ва Италиянинг 1946 - йилги Конституцияси бунга яққол мисол бўлади. Учинчи босқич ХХ асрнинг иккинчи ярмига тўғри келиб, бу босқичда инсон ҳуқуқларининг "янги авлоди" тўғрисидаги қонунчилик ривожланади. Бу ҳуқуқлар қаторига: - тинчликда яшаш ҳуқуқи; - соф ва тоза – муҳитга эга бўлиш ҳуқуқи; - ахборот олиш ҳуқуқи кабилар киради. Бу босқичда инсон ҳуқуқлари тўғрисида халқаро қонунчилик тизими шаклланди. БМТ Бош Ассамблеяси томонидан 80 дан ортиқ, Оврўпо Кенгаши томонидан – 20 0 дан зиёд, ЮНЕСКОда – 70 дан ортиқ, Оврўпада хавфсизлик ва ҳамкорлик ташкилоти томонидан – 4 0 дан кўпроқ, турли минтақавий

www.arxiv.uz халқаро ташкилотлар томонидан ҳам кўплаб инсон ҳуқуқларига оид халқаро шартномалар, конвенциялар, декларациялар, пактлар қабул қилинди. Ҳозирги кунда ҳаммаси бўлиб инсон ҳуқуқлари бўйича 500 га яқин халқаро ҳужжатлар мавжуд. Бу халқаро ҳужжатларда инсон ҳуқуқларига оид жаҳон демократик андозалари белгилаб қуйилган ва уларнинг миллий қонунлардан устуворлиги тамойили аксарият давлатлар томонидан тан олинган. 5 -§. Инсон ҳуқуқларига оид қонунчилик тизими Дунёдаги ҳар бир давлатда ҳам инсон ҳуқуқларига оид муайян қонунчилик тизими шаклланган. Бу қонунчиликнинг негизини, авваламбор, Конституциялар ташкил этади. Барча давлатлар Конституцияларида инсон ва фуқаро ҳуқуқлари ва эркинликларига махсус бўлим, боблар ажратилган. Фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликлари жорий қонунларда ўз аксини топган. Ҳозирги кунда давлатлар ўз Конституцияларида инсон ҳуқуқларига оид қуйидаги муҳим қоидаларни мустаҳкамлаганлар: 1. Демократия ва инсон ҳуқуқлари ҳамда эркинликларини тан олиш ва ҳимоя қилиш – бу давлат мажбуриятидир; 2. Иносн ҳуқуқлари ва эркинликлари каталоги халқаро ҳуқуқий андозаларга мос келиши ва бу соҳада халқаро ҳуқуқнинг устуворлиги; 3. Инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари унга туғилганидан бошлаб тааллуқлидир, яъни табиий ҳуқуқ ғоясининг, назариясининг эътироф этилиши; 4. Ҳаммага ва ҳар кимга инсон ҳуқуқлари ва эркинликларининг тенг ва баробар тааллуқлилиги; 5. Инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари давлат идоралари фаолиятининг мазмунини ташкил этишлиги; 6. Фуқароларнинг кафолатланган суд ҳимояси билан таъминланиши;

www.arxiv.uz 7. Инсон ҳуқуқ ва эркинликларини амалга ошириш бошқа шахслар ҳуқуқларини бузмаслиги зарурлиги. Ўзбекистонда Инсон ҳуқуқларига оид қонунчилик тизими қуйидаги беш таркибий қисмдан иборат. Биринчиси: фуқароларнинг шахсий ҳуқуқларига оид қонунлар-виждон эркинлиги, фуқароларнинг мурожаат қилиш ҳуқуқи, судга шикоят қилиш ҳуқуқи ҳақидаги қонунлар. Иккинчиси: фуқароларнинг сиёсий ҳуқуқларига оид қонунлар-жамоат бирлашмалари, сиёсий партиялар, сайловлар тўғрисидаги, касаба уюшмалари, оммавий ахборот воситалари ҳақидаги қонунлар. Учинчиси: фуқароларнинг иқтисодий ҳуқуқларига оид қонунлар – мулк, тадбиркорлик, ер, ижара, хусусийлаштириш, истеъмолчининг ҳуқуқлари тўғрисидаги қонунлар. Тўртинчиси: маданий ҳуқуқларга оид қонунлар – фан, таълим, маданият, музейлар, кутубхона, маданий меросни ҳимоя қилиш тўғрисидаги қонунлар. Бешинчиси: инсон ҳуқуқларига оид халқаро ҳужжатлар (кўп томонлама ва икки томонлама) – миллий-ҳуқуқий тизимнинг таркибий қисми сифатида. Ҳозирги замонда дунё мамлакатларидаги демократия ва инсон ҳуқуқларига оид қонунчиликнинг ўзига хос хусусиятларига; - инсон ҳуқуқларини тўла амалга оширишнинг ҳуқуқий кафолатларини таъминлаш; - конституциявий юстиция (судлов)ни ривожлантириш; - инсон ҳуқуқларига оид халқаро ва миллий институтларни шакллантириш; - янги демократик институтларни, жумладан омбудсман институтини тараққий эттириш киради.

www.arxiv.uz 6 . Ўзбекистон Конституциясида Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон Д екларацияси қадриятларининг инъикоси Ўзбекистон миллий мустақиллигининг самараси бўлмиш биринчи Конституция ўзбек халқи учун энг буюк ютуқ ҳисобланади. Асрлар мобайнида диёримизда тартиб ва интизомга эътибор бериш анъанавий тус олган. Қадимий ҳоқонликлар давридан тортиб, Темурийлар давригача ва ундан кейин вужудга келган давлатларда мамлакатнинг мустаҳкамлиги ва миллий манфаатларини кўзлаб турли қонун-қоидалар ишлатилган. Ўзбекистон Республикасининг биринчи Конституцияси ушбу мустаҳкам негиз узра қурилиб, ўзбек давлатчилиги тарихий тажрибаларининг асораси (шираси) сифатида юзага келди десак янглишмаймиз, чунончи Ўзбекистон Конституциясининг муқаддимасида уни тузишда ўзбек давлатчилиги ривожининг тарихий тажрибасига таянилганига ишора қилинади. Ҳозирги замонда ҳар бир мамлакатнинг қонунлари, айниқса, унинг асосий қонунига унда қанча Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон Декларациясининг қадриятлари акс эттирилганига қараб баҳо берилади. Айтиш мумкинки, қонунларга баҳо бериш учун ушбу меъёр энг асосий ва ҳақиқатга мос келадиган ўлчовдир, чунки инсон ҳуқуқини кафолат қилиш учун жаҳоннинг барча давлатлари томонидан тасдиқланган ушбу халқаро декларациядан устун турадиган бошқа ҳужжат йўқ. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон Д екларацияси эълон қилинганига 50 йил (1948-1998) тўлиши муносабати билан "Инсон ҳуқуқлари: саволлар ва жавоблар" сарлавҳаси остида Бирлашган Миллатлар Ташкилоти томонидан нашр этилган ҳужжатда бундай дейилган эди: "Инсон ҳуқуқи, усиз яшаб бўлмайдиган бизнинг азалий, табиий ва башарий ҳуқуқимиздан иборатдир. Инсон ҳуқуқи ва асосий эркинликлар бизга ўз инсоний истеъдодимиз, ақл ва виждонимиздан фойдаланиб ўз эҳтиёжимизни таъминлашга имкон беради".

www.arxiv.uz Шунингдек, Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон Декларациясининг муқаддимасида бундай дейилган: "Башарият оиласи барча аъзоларининг қадр-қиммати ва уларнинг ажратиб бўлмас ҳуқуқларини эътироф этиш, жаҳон миқёсида эркинлик, адолат ва тинчлик негизини ташкил этади. Умумий ассамблея ушбу декларацияни барча инсонлар ва ҳамма миллатларнинг муштарак истаги деб эълон қилади". Ўзбекистон Конституцияси, Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон Декларациясининг 30 та моддасида киритилган барча қадриятларни қамраб олиб, мукаммал суратда уларни акс эттириши билан, жаҳоннинг йирик ва демократик давлатлари асосий қонунлари қаторида ўзига муносиб ўрин тутади. Ўзбекистон Конституциясининг Муқаддимасида ўзбек халқи номидан: биринчидан, инсон ҳуқуқлари ва давлат суверенитети ғояларига содиқлик эълон қилинади; иккинчидан, халқаро ҳуқуқнинг умум эътироф этилган қоидалари устунлиги тан олинади; учинчидан, инсонпарвар демократик давлат барпо этиши кўзланади; тўртинчидан, фуқаролар тинчлиги ва миллий тотувлигини таъминлаш мақсад қилиб қўйилади. Мазкур муқаддимада зикр этилган бу асосий принциплар, бошқа бир неча қоидалар билан бирга Ўзбекистон Асосий Қонунининг ички мазмуни, руҳи ва моҳиятини ифодалаб, унда киритилган 128 модданинг мазмунини қ ис қ ача ифодалаб беради Конституциянинг 13-моддасига биноан, Ўзбекистонда қонунчилик демократик, умуминсоний принципларга асосланиб, уларга кўра инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, шаъни, қадр-қиммати ва бошқа даҳлсиз ҳуқуқлари, олий қадрият ҳисобланади, демократик ҳуқуқ ва эркинликлар, конституция ва қонун билан ҳимоя қилинади. Ушбу модда ўзининг ёрқин ва комил ифодаси билан, инсон мақомини ва унинг асосий ҳуқуқларини энг юксак ва олий даражага кўтаради.

www.arxiv.uz Ўзбекистон Конституциясининг энг муҳим томонларидан бири шундан иборатки, бу соҳада фақатгина умумий принципларни зикр этиб ўтиш билан чекланиб қолмай, инсон ва фуқароларнинг асосий ҳуқуқ ва эркинликларини айрим бобларда кенг кўламда акс эттириб, уларнинг ҳимояси учун кафолат берилади. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон Декларациясида зикр этилган инсон асосий ҳуқуқлари ва эркинликлари ифодасини Ўзбекистон Конституциясининг қуйидаги моддаларида яққол кўриш мумкин: 1. ытенг фуқаролик ҳуқуқи (21 - модда); 2. яшаш ҳуқуқини ҳимоя қилиш (24 - модда); 3. ҳар кимнинг эркинлик ва шахсий да х лсизлик ҳуқуқига эгалиги, қонунга асосланмаган ҳолда ҳибсга олиниши ёки қамоқда сақланиши мумкин эмаслиги (25 - модда); 4. ҳеч кимнинг қийноққа солинмаслик ва айби аниқланмагунча айбдор ҳисобланмаслик ҳолати (26 - модда); 5. фуқаролар турар жойи, телефон ёзишмалари дахлсизлиги (27 - модда); 6. сўз, фикр ва эътиқод эркинлиги ва уни тарқатиш ҳуқуқи (29 - модда); 7. дин ва виждон эркинлиги (31 - модда); 8. фуқароларнинг жамият ва давлат ишларини бошқаришда иштирок этиш ҳуқуқи (32 - модда); 9. мулкдорлик ҳуқуқи ва эркин касб танлаш (38-39 - моддалари); 10. қонунга мувофиқ сиёсий партиялар ва бошқа жамоат бирлашмалари ташкил эитш (56 - модда) 11. сайлаш ва сайланиш ҳуқуқи (117 - модда) ва бошқа кўп моддаларда халқаро миқёсда эътироф этилган инсоннинг асосий ҳуқуқлари ва эркинликлари ўз муносиб ўрнида ҳар томонлама акс эттирилиб, конституция ва бошқа қонунлар билан кафолатланган. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон Декларациясининг учинчи моддаси: "Ҳар ким яшаш ва даҳлсизлик ҳуқуқига эга".

www.arxiv.uz Ўзбекистон Конституциясининг 24-моддаси: "Яшаш ҳуқуқи ҳар бир инсоннинг узвий ҳуқуқидир. Инсон ҳаётига суиқасд қилиш энг оғир жиноятдир". Шунингдек, 25-моддада "Ҳар ким эркин ва шахсий дахлсизлик ҳуқуқига эга" деб таъкидланади. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон Декларациясининг 19-моддасида ҳеч кимни ўзбошимчалик билан ҳибсга олиш ва қамоқда сақлаш мумкин эмаслиги таъкидланса, Ўзбекистон Конституцияси 25-моддасининг иккинчи хат бошида "Ҳеч ким қонунга асосланмаган ҳолда ҳибсга олиниши ёки қамоқда сақланиши мумкин эмас" дейилади. Юқорида берилган қисқа мисоллардан кўриниб турибдики, Ўзбекистон Конституциясида Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон Декларациясининг барча қадриятлари етарли даражада ва тўлароқ шаклда ифода этилиб ҳимоя қилинган. Масалан, 24-моддада "Инсон ҳаётига суиқасд қилиш энг оғир жиноятдир" ибораси билан инсоннинг яшаш ҳуқуқи ва шахсий даҳлсизлик ҳуқуқи жиддий суратда ҳимоя остига олинган. Хулоса қилиб айтганда, мустақил Ўзбекистоннинг биринчи Конституцияси барча демократик қоидалар, умуминсоний ва миллий қадриятларга асосланиб, Бирлашган Миллатлар Ташкилотига аъзо бўлган барча давлатлар томонидан тасдиқланган Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон Декларациясининг барча қадриятларини ўзида акс эттирган миллий-тарихий ҳужжатдир. Конституция ўзбек халқига миллий, демократик ҳуқуқий давлат соясида яшаш учун ҳуқуқий шароит яратиб бериб, уларни бозор иқтисодиётига ва бу йўлдан янги ҳаёт уфқлари томон йўллаб боради ҳамда Ўзбекистон Республикасига жаҳон миқиёсида буюк демократик давлатлар қаторида юксак ва эътиборли ўрин тутиш учун ёрдам беради.

Похожие

Инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон Республикаси Миллий маркази фаолиятини ташкил этиш

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг инсон ҳуқуқлари бўйича вакилининг фаолиятини ташкил этиш

Ўзбекистонда инсон ҳуқуқлари ва эркинликларининг конституциявий кафолатлари

Ўзбекистон республикаси конституциясининг ишлаб чиқилиши ва қабул қилиниши

Узбекистон Республикаси Конституциясининг яратилиши