Узбекистон Республикаси Конституциясининг яратилиши - Юриспруденция - Рефераты

Узбекистон Республикаси Конституциясининг яратилиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

233.5 KB

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг яратилиши Режа 1-. Ўзбекистоннинг конституциявий тарихи 2-. Ўзбекистон Республикаси давлат мустақиллигининг эълон қилиниши ва янги Конституцияни қабул қилиш зарурияти 3-. Ўзбекистонда конституциявий ислоҳотнинг ўзига хос хусусиятлари ва босқичлари 4-. Президент – Конституциянинг ташаббускори, яратувчиси ва кафили 5-. Конституциянинг тузилиши 6-. Ўзбекистон Республикаси Конституциясига ўзгартиришлар киритиш тартиби

1 - . Ўзбекистоннинг конституциявий тарихи Тарихда "Турон", "Туркистон" ва "Мовароуннаҳр" номи билан машҳур бўлган Ўрта Осиё, айниқса , Ўзбекистон ҳудудида минглаб йиллар давомида юксак маданият гуллаб яшнади, қудратли давлатлар мавжуд бўлди. Улар инсоният тарихида сезиларли из қолдирди. 1 Масалан, тарихий манбаларга кўра, XIII - XIX асрларда Мовароуннаҳрда давлатнинг ҳуқуқий аҳволига маълум даражада таъсир кўрсатиб келган Амир Темур тузуклари Шарқона маданиятга монанд конституциявий ҳужжатлар эди. 2 Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг қабул қилиниши ва унда мустақиллигимизнинг мустаҳкамлаб қўйилиши ота-боболаримизнинг узоқ йиллар мобайнида олиб борган курашлари натижасидир. Маълумки, Россия империясида 1917 йил октябр ойида давлат тўнтариши бўлиб ўтди, ўзларини халқпарвар деб эълон қилган, коммунистлар ҳокимиятни қўлга олдилар. Шундан кейин Ўрта Осиёда ўрнатилган шовинистик тенгсизлик натижасида миллий озодлик ҳаракатлари вужудга келди. Бошқа миллатларни бир-бирига қарши қўйиш, (масалан дашноқларга, Ўрта Осиёда маҳаллий халқни қирғин қилишларига шароит яратиб берилди) каби салбий ишларни амалга оширдилар. Туркистон АССРнинг 1918 ва 1920 йилларидаги Конституциялари, Хоразм ва Бухоро Халқ Республикаларининг 1920-1921-1923 йиллардаги конституциялари, Ўзбекистон ССРнинг 1927, 1937, 1978 йиллардаги Конституцияларни қабул қилган эди. Советлар даврида Ўзбекистон ҳудудида 1918 йил 30 апрелдаги Бешинчи Туркистон съездида ва Туркистон Автоном Совет Социалистик Республикаси РСФСРнинг таркибига киритилиб, Туркистон АССР нинг муваққат (вақтинчалик) конституциявий “Низоми” қабул қилинган эди. 3 Низомга кўра: 1 .Каримов И.А: "Бунёдкорлик йўлидан",: Т. :" Ў збекистон " – 1996. 340-бет 2 Саидов А . Х. Қ иёсий к онституцияшунослик. Т.: ИИВ Академияси, 1993, 3-бет. 3 Қаюмов Р.Қ. Ўзбекистон Республикаси конституциявий ҳуқуқи. Дарслик. Т. : ИИВ Академияси, 1997й. 54 б.

1. Туркистон Ўлкасининг ҳудуди, Россия Федерацияси таркибига кириб, Туркистон Автоном Совет Республикаси деб эълон қилинади. 2. Туркистон Ўлкасининг таркибига, Бухоро ва Хивадан ташқари, унинг географик чегараларининг ҳаммаси киради. 3. Туркистон Совет Республикаси Автоном бошқарувда бўлиб, давлатдаги ҳамма соҳаларни бошқаришда Россия Совет Федерацияси ҳукуматини тан олади. 4. Туркистон Республикасининг Олий қонунчилик органи, ишчи, солдат, крестян ва мусулмон депутат деҳқонларининг 1 декабрида чақириладиган съезди ҳисобланади. 5. Доимий қонунчилик органи съезд томонидан сайланган 36 кишилик Туркистон ўлкасининг Марказий Ижроия Қўмитаси ҳисобланади. 6. Ижро этувчи ҳокимият вазифаси съезд томонидан сайланган 16 кишилик Халқ Комиссарлари Советларига юкланади ва уларга Ўлкани бошқариш топширилади. 7. Жойлардаги бутун ҳокимият, Советлар ва уларнинг Ижроия Қўмиталари ҳисобланади. Туркистон Совет Автономияси эълон қилиниши, коммунистларнинг энг биринчи ғалабаси бўлиб, шарқдаги " л енинча" сиёсатни мустамлака давлат тузилишида амалий рўёбга чиқиши эди. Туркистон АССРнинг биринчи Конституцияси 1918 йил 15 октябр куни Советлар ўлкасининг VI съездида 1918 йил 10 июлидаги РСФСР Конституцияси асосида қабул қилин ган эди . Туркистон АССР Конституцияси олти бўлимдан иборат бўлиб: I – меҳнаткаш ва эксплутация қилинувчи халқ ҳуқуқлари декларацияси; II – Умумий қоидалар; III – Совет ҳокимиятининг тузилиши; IV – Актив ва пассив сайлов ҳуқуқи; V – Бюджет ҳуқуқи; VI - Туркистон АССР герби ва байроғи ҳақида;

Туркистон АССР Конституциясининг тузилиши ва мазмунини қуйидаги принципларини кўрсатиб ўтиш мумкин. Конституцияда Туркистон Автоном Совет социалистик республикаси эканлиги, у ўз таркибига бошқа давлат тузилмаларини қабул қилиши ва уларни ўз таркибидан чиқариши, қонунлар қабул қилиш ҳуқуқлари ва бошқа давлатлар билан халқаро алоқалар ўрнатиш, молиявий ишларни ўзи ҳал этиш каби ҳуқуқлари фақатгина қоғозларда кўрсатилган эди. Шунингдек, Туркистон АССРнинг бошқа соҳалардаги ваколатлари ҳам, шундай жуда кенг берилган бўлиб, бу автоном республиканинг тушунчасига умуман тўғри келмас эди, чунки бу даврга келиб Россиядаги фуқаролар уруши туфайли Туркистон билан вақтинча алоқалар яхши йўлга қўйилмай қолган эди 4 . Туркистон АССРнинг иккинчи Конституцияси 1920 йил 24 сентябрда Туркистон Советларининг IX-съездида Бутун Иттифоқ Марказий Ижроия Қўмитаси томонидан санкцияланган: "Туркистон АССР РСФСРнинг бир қисми сифатида автономдир" деган қарори остида қабул қилиниб, Туркистон АССРнинг "қандай яшаш ҳуқуқи" аниқ қилиб қўйилган эди. Туркистон АССРнинг бу Конституцияси: 6 бўлим 20 бобдан иборат бўлиб, 109-моддани ўз ичига олган. 1-бўлими: "Меҳнаткаш ва эксплуатация қилинувчи халқ ҳуқуқлари деклорацияси", 2-бўлими: "РСФСР Конституцияси, асосий низом" деб аталиб, 1918 йилги РСФСР Конституциясининг асл нусхаси киритилган. РСФСР билан ўзаро муносабатлари ҳамда Туркистон АССРнинг ижтимоий ва давлат тузилишидаги ҳуқуқлари 3-бўлимда ўз аксини топган. IV-бўлимида эса, марказий ва маҳаллий давлат ҳокимияти вакиллик органларининг фаолиятини ташкил этишга бағишланган эди, Марказий орган тўққиз кишидан иборат бўлиши, Туркистон Марказий Ижроия Қўмитаси ва Советлар съездининг Президиуми, Халқ Комиссарлари Советларини ташкил этиш тартиб-қоидалари кўрсатиб берилган. 4 Қаюмов Р.Қ. Ўзбекистон Республикасининг конституциявий ҳуқуқи. Дарслик. Т. : ИИВ Академияси, 1997 й 55 б.

Автоном Республиканинг Халқ Комиссарлари Советлари тизимига вилоятлар, уездлар, шаҳарлар, қишлоқларнинг ишчи ва қизил армиячи советлари, депутатлари ва уларнинг қўмиталари кирди. Конституциянинг V- бўлимида актив ва пассив сайлов ҳуқуқи ўрнатилиб, сайланиш қоидалар ва сайланган депутатларни муддатидан олдин чақириб олиш каби тартиблар белгиланган эди. Охирги VI-бўлими Туркистон АССРнинг молия ва бюджетига бағишланган. Туркистон АССРнинг 1920 йилдаги Конституцияси ўша пайтдаги Россиядаги миллий қонуниятлари асосида ўзларининг яшаш тарзига асосланиб қабул қилинган. Туркистон АССР билан бирга ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида Хоразм ва Бухоро халқ Совет Республикаларида ҳам 1920-1923 йиллардаги Конституциялар қабул қилинган. 1919 йил ноябр ойида коммунистик тузум доҳийси Лениннинг ташаббуси билан Хоразм давлати босиб олиниб, Хива хонлигининг ўрнида яна бир Советлар давлати ташкил қилинди, бу воқеа 1920 йил феврал ойида тўлиқ амалга оширилган. 1920 -йил 30- апрелда Бутун Хоразм Советларининг съезди ўтказилиб, унинг биринчи Конституциясини қабул қилган. Конституция: 13-боб 37- моддадан иборат бўлиб, давлат ва маҳаллий ҳокимият органларининг тузилиши ижтимоий тузум ва фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари, Советларга сайлов ўтказиш тартиб- қоидаларини ўз ичига олган. Советларга сайловларда оддий халқ билан бир қаторда савдогарлар ва руҳонийларнинг ҳам сайлов ҳуқуқидан фойдаланишига вақтинча рухсат берилган. Конституцияда хон ва унинг қариндошларига тегишли бўлган мулклар давлат мулки деб эълон қилинган. Шунингдек, ишлаб чиқариш воситаларидан, хусусий мулк сифатида фойдаланишга рухсат берилиб, пул билан эркин муомала қилиш ҳуқуқи чексиз деб белгиланган. Бу Конституция миллий-давлат тузумига қарши тузилган бўлиб, Советлар ҳокимиятини ўрнатишнинг биринчи босқичида мамлакатдаги ишлаб-чиқариш воситаларини хусусий мулклигича сақлаш, ерга шахсий

эгалик қилиш, уни сотиш, ҳар кимнинг ўз бойликларидан эркин фойдаланиш ҳуқуқлари чеклашларсиз рухсат этилган. Бу босқичда биринчи навбатда маҳаллий халқнинг онгига коммунистик мафкурани сингдириб, кейинчалик ҳеч қандай тўсиқларсиз Хоразмни РСФСРнинг бир таркибий қисми сифатида батамом қарам қилиб олиш режалаштирилган эди. 1920 йил 11 майда бутун Иттифоқ Марказий Ижроия Қўмитаси Хоразм Халқ Совет Республикаси Конституциясига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида Қарор қабул қилган. Бу қарорда шундай дейилган: "Хоразм Халқ Совет Республикаси, меҳнаткаш Советлар Республикаси ҳисобланади, жойлардаги бутун ҳокимият меҳнаткаш совет халқига тегишлидир. Бутун Хоразм Советларининг съезди ва Марказий Ижроия Қўмитаси олий қонун чиқарувчи орган ҳисобланади, Халқ Нозирлари Совети эса ўзининг кенг ваколатлилиги билан, олий ижро ҳокимиятни ва жойлардаги ҳокимиятни тақсимлаш ҳамда ташкил этиш унга берилади" Совет давлатининг Марказий Ижроия Қўмитаси давлат бошқарувини тақсимловчи орган, яъни давлатнинг Олий органи ҳисобланиб, қонун чиқарган ва қонунларни бажарилишини назорат қилиб борган. Бунда маҳаллий халқ вакиллари номидагина иштирок этиб, давлат бошқарувида ҳеч қандай ваколатларга эга бўлмаган. 1923 йил 20 октябрда IV-Бутун Хоразм Советларининг IV-съездида иккинчи Конституция қабул қилинган. Конституция V бўлим, 12 боб, 44 та моддадан иборат бўлган. Биринчи боб "Хоразмда қандай ҳуқуқлардан меҳнаткаш халқ фойдаланмоқда" деб бошланиб, унга мазмунан маълум ўзгартириш киритилган, яъни сайловда қатнашиш ҳуқуқи ва советларга сайланиш тартиб қоидалари белгиланган. Бу Конституцияда қуйидаги табақадаги одамлар сайлаш ва сайланиш ҳуқуқларидан маҳрум этилганлар: ишламасдан бировларнинг кучидан фойдаланаётганлар, ишламасдан пул топаётганлар, даллоллар, рухонийлар ва ҳоказо. 1924 йил 29 октябрида ХХСР Советларининг V-съезди чақирилиб, "Миллий-ҳудудий чегараланиш декларацияси"ни қабул қилган. Бу

декларацияга биноан, Туркистон АССР Бухоро ва ХХСР худудида янги ташкил этилаётган, Ўзбекистон ССР, Туркманистон ССР, Тожикистон АССР, Қирғизистон ва Қорақалпоғистон Автоном вилоятлари ташкил этилди. Бу даврда қадимий Бухоро Россия протекторати, унга ярим қарам бўлган давлат эди. Бу давлатда ижтимоий муносабатлар асосан, урф-одат ва ислом ҳуқуқи нормалари билан тартибга солинган. 1920 йил сентябр ойида Бухорода "улуғ рус" революцияси бўлиб ўтган, натижада Ўрта Осиёда яна бир Совет давлати ташкил этилган. Бухорода Совет ҳокимиятни ўрнатиш учун унинг Конституцияси қабул қилингунгача 1921 йил 21 июнида БХСРнинг, жойлардаги "Совет ҳокимияти” тўғрисидаги вақтинчалик низоми қабул қилинган. Низомда вилоят, туман, қишлоқ инқилобий қўмиталари тузилиши ва уларнинг ҳуқуқлари белгилаб берилган. 1921 йил 23 сентябрда II Бутун Бухоро Советларининг съезди чақирилиб, БХСР Конституциясини қабул қилган. Конституция 5-бўлим, 16 бобни ўз ичига олиб, 79 та моддадан иборат бўлган. Кириш қисми тарихий "Октябр революцияси" билан бошланган ва унинг иштирокчилари меҳнаткашлар эканлиги кўрсатилган. Бухоронинг Олий давлат органи Бутун Бухоро Советларининг съезди эканлиги съезд бир йилда бир марта чақирилиб, унинг давлат бошқарувида энг юқори ҳокимиятга эга бўлган Олий давлат органи эканлиги, белгиланган. Кейинги қисмларида Марказий Ижроия Қўмитаси таркиби 85 аъзодан иборат бўлиши, Бутун Бухоро Советларининг, Марказий Ижроия Қўмитаси съездлар орасидаги вақтда бутун ҳокимиятни бошқариб боради деб белгиланиб, қонун чиқаради ва уни назорат қилади деб кўрсатилган. Бутун Бухоро Марказий Ижроия Қўмитаси таркибидан унинг Президиуми ташкил этилади деб белгиланган. Умумий давлат бошқарувини ташкил этиш учун республикада Халқ Нозирлари Совети ташкил этилиши ва унинг ҳокимиятнинг Олий ижро органига айлантирилиши кўрсатилган. Халқ Нозирлари Советининг раҳбаридан ташқари ҳаммаси бўлиб 10 та халқ нозирлари тайинланиши, уларнинг юстиция, ички ишлар, ташқи ишлар,

ҳарбий ишлар, таълим-тарбия, соғлиқни-сақлаш, меҳнат, савдо ва саноат, давлат нозорати ва ер ишларини бошқариши белгиланган. Ташқи савдо, мудофаа, телеграф, почта, молия ва темир йўл билан боғлиқ масалаларни ҳал этиш РСФСР ҳукумати ваколатига кирган. Бухоро Республикасининг маъмурий-ҳудудий тузилиши, қишлоқлар, волостлар, уездлар, шаҳарлар ва вилоятлардан ташкил этилиб бўлиниши белгиланган. Шунингдек, Конституциянинг охирги бобларида сайловни ташкил этиш ва унда иштирок этувчиларнинг ҳуқуқлари 20 ёшдан қилиб белгиланган. Халқ судлари ҳақидаги низом ҳам охирги бобга киритилган. Давлатдаги марказий ва маҳаллий органлар молияси, давлат бюджети, ишлаб чиқариш муносабатлари ва ишлаб чиқариш воситалари ҳақидаги сўзлар билан якунланган. Советларнинг фуқароларга эркинликлар бериш, давлат органлари ишини ташкил этиш каби тартиб қоидаларнинг миллий мустамлака давлатлар Конституцияларида шунчаки кўрсатиб қўйилиши коммунистларнинг бу соҳадаги тажрибасини анчагина ошириб юборган. 1923 йил сентябр ойида бўлиб ўтган Бутун Бухоро Советларининг IV- съездида "Давлат қурилиши" Давлат бошқарувига ўзгартириш киритиш ҳақида тезис қабул қилган ҳамда Конституцияга ўзгартиришлар киритган. Масалан, амир давридаги бойлар, руҳонийлар актив ва пассив сайлов ҳуқуқларидан маҳрум этилганлар, бошқарувнинг ҳамма соҳаларида нозирлар коллегиясидан вакиллар киритилиши белгиланган. 1924 йил 19 сентябрда Советларнинг V-съезди бўлиб ўтган ва унда Бухоро Совет Социалистик Республикаси деб эълон қилинган, аммо бу вақтга келиб Ўрта Осиёда "ленинча" миллий чегаралаш сиёсати ўтказилаётган эди, натижада, Бухоро Совет Социалистик Республикаси янгича давлат бошқарувига ўтказилаётган Ўзбекистон ССР таркибига киритилган. Ўрта Осиёда миллий давлат чегараланиши ўтказилиши натижасида Туркистон АССР, Бухоро ва Хоразм Совет республикаларининг ўрнида Ўзбекистон ва Туркманистон ССР, Тожикистон АССР, Қирғизистон ва Қорақалпоғистон Автоном вилоятлари ташкил этилган.

Ҳозирги Ўрта Осиё республикаларининг конституциявий-тарихий давлат қурилиши собиқ иттифоқ ҳукмронлигига ўтган даврдан бошлаб, 1917 йилги сохта коммунистларнинг (давлат тўнтариши) инқилоби юз берган вақтдан то 1922 йилга қадар жараёнларни ўз ичига олади. 1922 йил 30 декабрда “Совет Социалистик Республикалар Иттифоқининг тузиш ҳақидаги декларация” ва “ССР иттифоқининг тузиш ҳақидаги шартнома” СССР конституциясини яратилишига асос солган эди. “ССР иттифоқини тузиш ҳақида декларация”да тенг ҳуқуқли иттифоқдош республикаларнинг ихтиёрий равишда бирлашувини эълон қилиб, унинг таркибига бошқа давлатларнинг кириши очиқ деб кўрсатилди. Шунингдек ундан чиқиш эркинлиги ҳуқуқи ҳам белгиланган эди. “ССР иттифоқини тузиш ҳақидаги шартномада” унинг таркибий қисми бўлган республикалар ўртасидаги муносабатларни белгилаб берди. Бу хужжатларнинг тузилиши жихатдан демократиявийлиги халқаро ҳуқуқ нормалари даражасида эди. Леккин амалда СССР таркибига кирган республикалар ижтимоий-сиёсий ҳаёти КПСС қарорлари асосида тартибга солиниб “марказ”лаштирилган эди. Конституция ва қонунлар иккинчи даражали ҳисобланиб, коммунистик ғоя яккахокимчиликка мослаштирилиб келинган. Натижада унинг ҳукмронлигида бўлган халқларнинг давлатчилик ривожланиш босқичларини ўзгариб, бир неча юз йил орқага суриб юборди. 1922 йил 30 декабрда ташкил этилган СССР таркибига Украина ССР, Белоруссия ССР ва Кавказорти республикалари киритилган. Собиқ иттифоқ таркибида бўлган республикалар конституциявий тарихий босқичларини икки даврга бўлиб, танқидий нуқтаи назардан ўрганиш мумкин. Биринчи давр 1917-1922 йилларни ўз ичига олса, 1924-1991 йиллар сўнгги даври бўлиб ҳисобланади. 1925 йил 17 февралда Ўзбекистон ССРнинг I-съезди бўлиб, 1924 йил 31 январдаги СССР Конституциясига мувофиқ, "Ўзбекистон ССРни ташкил этиш тўғрисида"ги Декларация қабул қилинган. СССР Конституциясининг I-бўлими: "Совет Социалистик Республикалар

Итифоқини тузиш ҳақидаги декларация" ва "Совет Социалистик Республикалари Иттифоқини тузиш ҳақида шартнома"дан иборат бўлган. Ўзбекистон ССРнинг биринчи Конституция лойиҳаси Советларининг II-съездида 1927 йил 27-31 март кунлари тасдиқланган. Бу Конституцияда ҳам бошқа Иттифоқ республикалари Конституцияларидагидек, давлат ҳокимияти ваколатларини "ишчи деҳқон ва қизил аскар Советларининг депутатлари амалга оширадилар", деб белгиланган. Ўзбекистон таркибига Тожикистон Автоном республикаси киритилган. Бунда кўпгина ваколатлар Тожикистон АССРга берилган бўлиб, улар ўртасидаги алоқаларга бағишланган. СССР ўз таркибидаги Республикаларни янада Марказга қарам қилиб туриш учун улар ўртасидаги низоларни уларнинг Конституция ва қонунларидан бошлаб ўз сиёсатида ҳам доимо назарда тутиб келган. Ўзбекистон таркибига киритилган Тожикистон АССРга ўзининг Халқ Комиссарлар Совети таркибини тузиш ва унга хоҳлаган вақтда ўзгартириш киритиш ҳуқуқларини, Ўзбекистон ССР қабул қилган қонунлар, қайтадан кўриб чиқилиб ўзлари томонидан тасдиқлангандан сўнг, кучга киритиш ҳуқуқлари ва бошқа кўпгина ваколатлар унга берилган. Шунингдек, Конституцияда, миллий давлат тузилганлиги, хусусий мулк бекор қилинганлиги ва давлат органларини тузиш тартиби, қонунчилик, ҳуқуқ- тартибот органларининг дастурий кўрсатмалари ва уларни ташкил этиш қоидалари кўрсатиб берилган. Ўзбекистондаги барча табиий бойликлар, заводлар, фабрикалар давлат мулки деб эълон қилинган. 1937 йил 14 февралда Бутун Ўзбекистон Советларининг Фавқулотда VI-съезди ЎзССРнинг иккинчи Конституциясини СССРнинг 1936 йилги Конституциясига мос равишда қабул қилган. Бу Конституция 13 бобдан иборат бўлиб: I боб – ижтимоий тузилиши; II боб – давлат тузилиши; III боб – УзССР давлат ҳокимиятининг олий органларига бағишланган; IV боб – УзССР давлати идора органлари ҳақида; V боб – Қорақалпоғистон АССР давлат ҳокимияти олий органларини тузилиши белгиланган; VI боб – Қорақалпоғистон АССР давлат идора органлари ҳақида; VII боб – давлат

ҳокимияти маҳаллий органларнинг фаолият принциплари белгиланган; VIII боб – УзССР бюджети тўғрисида; IX боб – суд ва прокуратура органлари тузилиши; X боб – фуқароларнинг асосий ҳуқуқлари ва бурчлари ҳақида; XI боб – сайлов тизимига бағишланган; XII боб – герб, байроқ, пойтахт; XIII боб – Конституцияга ўзгартириш киритиш тартиби белгиланди. Ушбу қабул қилинган Ўзбекистон ССРнинг иккинчи Конституцияси СССРнинг 1936 йилги Конституциясини сўзма-сўз такрорлайди. Конституцияда хотин-қизлар тенглиги, фуқароларнинг тенг ҳуқуқлилиги. матбуот эркинлиги, оммавий йиғилишлар ўтказиш, кўчаларда намойиш ўтказиш ҳуқуқлари кўрсатиб ўтилган. Бу ҳуқуқлар фақат қоғозларда СССРдаги сиёсатнинг бошқа давлатларга намойиш этилиши учун ёзиб қўйилган. 1937 йилги Ўзбекистон ССР Конституциясида давлат бошқарувини амалга ошириш шакллари жойлардаги Советларни ташкил этиш тартиби, уларнинг ваколат муддатлари, сайлаш ва сайланиш тартибларининг айрим ҳолатлари олдинги Конституцияга нисбатан қисман ўзгартирилган (сайлаш ҳуқуқи 20 ёшдан қилиб, ваколат муддати қишлоқ, посёлка Советларига 2 ярим йил муддат қилиб, вилоят, туман Советларига 5 йил муддат қилиб белгиланган). Шунингдек, республика Олий Совети ва бошқарув органи Министрлар Советининг ваколатлари, ташкил этилиш тартиби кўрсатиб берилган. Шунингдек, маъмурий-ҳудудий тузилиши, прокуратура, суд органлари тузилиши, Конституцияга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тартиблари белгиланган. ЎзССР Халқ Комиссарлари Советининг қонунчилик ваколати бекор қилиниб, ЎзССР нинг Олий Совети ягона қонунчилик органи деб белгиланган. Олий Совет ўзининг Президиумини сайлаган: Раис, 3 та муовин, котиб ва 13 та аъзодан иборат таркибда ташкил топган. Бу Конституциянинг қабул қилиниш даврида СССР таркибига кирувчи иттифоқдаги республикалар ҳаётида муҳим сиёсий ўзгаришлар

янада авж олдирилиб юборилган эди, “марказ” раҳбари Сталин ташаббуси билан "коллективлаштириш", "халқ душманлари" шиорлари остида миллионлаб кўп миллатли халқлар ўз ватанларидан сургун қилинганлар. Конституция ва қонунларда кўрсатиб ўтилган инсон ҳуқуқлари қўпол поймол этилган. Ўзбекистон халқи босмачига айланди, юз минглаб одамлар узоқ ўлкаларга қатоғон қилинган, суд қилинмасдан отиб ташланган. 1978 йили ЎзССРнинг учинчи Конституцияси қабул қилинган. 1978 йил 19 март куни ЎзССРнинг янги Конституцияси лойиҳаси мутбуотда эълон қилинган. ЎзССР Олий Совет Президиуми томонидан 15 апрель куни Олий Совет сессиясида ЎзССР Конституцияси лойиҳаси СССРнинг 1977 йил 7 октябрида амалга киритилган Конституциясига мослиги муҳокама қилиниб айрим моддаларига ўзгартиришлар киритилган ва 19 апрел куни қабул қилинган. Конституциянинг тузилиши кириш қисмидан, XI бўлим, 21 боб ва 183 моддадан иборат бўлиб, ушбу Конституцияда ҳам Совет ҳокимиятини амалга ошиш қоидалари ва ишчи деҳқон синфининг коммунистик жамият қуришдан иборат олий мақсади белгилаб берилган. Масалан, Конституциянинг кириш қисмида, “халқ давлат ҳокимиятини Советлар орқали амалга оширади” деб “коммунистик партиянинг жамият ҳаётидаги раҳбарлиги ва етакчилик қилиши”га кўп таъриф берилган. 70 йилдан ошиқроқ вақт давомида қабул қилинган Конституцияларда халқ ҳокимияти ҳақида чиройли сўзлар баён қилинган, лекин амалда жойларда тузилган вилоят, туман, шаҳар, қишлоқ ва посёлка Советлари коммунистик партия дастурлари, режалари билан ташкил қилинган, сохта сайловлар ўтказилган жамият ва давлат ҳаётида ҳеч қандай аҳамиятга эга бўлмаган. 1977 йилдаги СССР Конституцияси Совет Иттифоқида “марказ”дан давлат бошқарувининг тузилиш шаклини белгилаб берган. XIX Умумиттифоқ партия конференцияси материалларида, КПСС платформаси: "Ҳозирги шарт-шароитларда партиянинг миллий сиёсати", Совет Иттифоқини янгилаш ғоялари илгари сурилди, ҳаётий, иқтисодий ва сиёсий мазмун билан бойитиш назарда тутилган. “марказ” олдидаги

республикаларнинг мажбуриятлари, вазифаларини мустаҳкамлаб берган: "СССР таркибига киритилган республикаларнинг ҳуқуқий ва ҳаётий ривожланишини ўрганишда, шунга диққатни жалб этиш лозимки, партия ва давлатнинг миллий сиёсатни амалга оширишдаги камчиликлари туфайли Совет Иттифоқи таркибига зўрлик билан киритилган республикалар янада "марказ"га қарам давлатга айланиб борганлар, шу билан бирга, кам сонли халқларнинг ҳуқуқий ҳолатида ҳеч қандай ўзгаришлар, силжишлар бўлмаган. Конституция ва қонунлар тез-тез ўзгартирилган. Натижада, Иттифоқнинг инқирози тарқалиб кетиши тезлашган ва миллий муносабатлар соҳасида мураккаб вазиятни келтириб чиқарган. 1991 йилнинг 19-21 август кунлари Москвада содир бўлган давлат тўнтариши, СССРнинг империя сифатида бундан буён ҳукмронлик қилишга қодир эмаслигини маълум қилиб қўйди. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаши, Иттифоқдаги вазиятни олдиндан кўра билганлиги ва унга тўғри баҳо бера олганлиги, шунда кўринадики, СССР таркибига киритилган республикалар ичида биринчилардан бўлиб у 1990 йил 20 июнда "Ўзбекистон Республикасининг Мустақиллик декларацияси"ни қабул қилди. Ўша даврда Иттифоқни тиш- тирноғи билан сақлаб қолишга интилаётган қора кучлар миллий низоларни авж олдириш учун барча имкониятларини ишга солган. Бунинг мисоли сифатида Фарғона билан Ошдаги воқеаларни келтиришимиз мумкин. Ўзбекистонни Мустақиллигининг эълон қилиниши ва унинг тинчликсевар мамлакатлар томонидан тан олиниб қўллаб-қувватланганлиги Ўзбекистоннинг тинч йўл билан ўз ҳуқуқини мустаҳкамлаб олишида жуда катта ёрдам берди. 1917 йил феврал инқилобидан кейин, Советлар империясини ўрнатган большевиклар Туркистонда 1918 йилдан бошлаб ўз мустамлакачилик сиёсатини, янги-янги ҳужжатлар қабул қилиш усуллари билан амалга ошира бошлаганлар. Ўрта Осиё халқларидаги миллий ғурур ва мустақил давлатчиликка интилиш руҳини йўқ қилиш мақсадида, ерлик халқлар тарихи

сохта маълумотлар билан яратилган. Мустақиллик, озодлик учун курашган ота-боболаримиз миллатчилик, панисломизм, пантуркизм ҳаракати деб қораланган. Шунингдек, коммунистик партия олиб борган сиёсат туфайли миллионлаб бегуноҳ кишиларнинг қатағон қилинишига, қонунсиз, судсиз йўқ қилиб юборилишига шарт-шароитлар яратилган. Шунга қарамасдан, Ўзбекистон халқининг мустақиллик ва озодлик учун олиб борган курашини тўхтата олмаганлар. Ўзбекистон ўзининг мақсад ва тараққиёт йўлини белгилаб, 1991 йил 31 августдаги Олий Кенгаш йиғилишида қабул қилинган "Давлат Мустақиллиги асослари тўғрисида"ги конституциявий қонунни бутун дунёга эълон қилди. 1991 йил 21 декабрда Собиқ Иттифоқ республикалари раҳбарлари ўзаро ҳамкорликни тенглик асосида, халқаро ҳуқуқ нормаларига таянган ҳолда ташкил этишни йўлга қўйиш мақсадида ва собиқ Иттифоқ тақдирини узил- кесил ҳал этиш учун Олмаотада учрашдилар. Саккиз республикага Арманистон, Молдавия ва Озарбайжон Республикалари ҳам қўшилди. Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги декларациясига 11 республика раҳбарлари қўл қўйдилар: Шундай қилиб, 1922 йилда таъсис этилган СССР Иттифоқи барҳам топди ва Олмаотада 11 та Мустақил Давлатларнинг Ҳамдўстлиги вужудга келди. 2 - §. Ўзбекистон Республикаси давлат мустақиллигини нг эълон қилиниши ва янги Конституцияни қабул қилиш зарурияти Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаши, Иттифоқдаги вазиятни олдиндан кўра билганлиги ва унга тўғри баҳо бера олганлиги, шунда кўринадики, СССР таркибига киритилган республикалар ичида биринчилардан бўлиб у 1990 йил 20 июнда " Мустақиллик декларацияси"ни қабул қилди. Ўша даврда Иттифоқни тиш-тирноғи билан сақлаб қолишга интилаётган қора кучлар миллий низоларни авж олдириш учун барча

имкониятларини ишга солган. Бунинг мисоли сифатида Фарғона билан Ошдаги воқеаларни келтиришимиз мумкин. Ўзбекистонни Мустақиллигининг эълон қилиниши ва унинг тинчликсевар мамлакатлар томонидан тан олиниб қўллаб-қувватланганлиги Ўзбекистоннинг тинч йўл билан ўз ҳуқуқини мустаҳкамлаб олишида жуда катта ёрдам берди. Ўзбекистоннинг давлат мустақиллигига эришишида, аввало, 1990 йил 24 март куни Собиқ Иттифоқ республикалари ичида биринчи бўлиб Президентлик лавозимининг жорий этилиши муҳим аҳамиятга эгадир. Ўзбекистон Республикасида Президентлик лавозимининг жорий этилиши мустақиллик ғояларини тезкорлик билан амалга ошиши учун шарт- шароитлар яратиб берди. Ўзбекистон Республикасининг биринчи Президенти И.А.Каримов ташаббуси билан 1990 йил 20 июнда Олий Кенгаш йиғилиши чақирилиб, "Мустақиллик Декларация"си қабул қилинди. Бу ҳужжатнинг тарихий аҳамияти шундан иборатки, у ўзбек давлатчилиги тарихидаги биринчи тинч йўл билан ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқи тўғрисидаги ҳужжат эди. Унга кўра, ўзбек халқи давлат бошқарувида ҳар бир миллатнинг ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқини ва фаровон ҳаёт кечиришини таъминлашни олий мақсад деб ўз зиммасига олган ҳолда, халқаро ҳуқуқ қоидаларига асосланиб ўзининг "Мустақиллик Декларация"сини эълон қилди. Ва бундан буён Ўзбекистон ўзининг ташқи муносабатларида, давлат ҳокимияти масалаларини ҳал этишда танҳо ҳокимлигини, унинг чегаралари ва ҳудуди дахлсиз эканлиги, ўз тараққиёт йўлини, ўз номини, давлат рамзларини (герб, байроқ, мадҳия) ўзи таъсис этиши ва демократик ҳуқуқий давлат ташкил топганлигини бутун дунёга маълум қилди. Ўзбекистоннинг давлат мустақиллигига эришиши унинг ижтимоий- иқтисодий, сиёсий, маданий ва маърифий янгиланиш истиқболлари режаларини белгилаб берди. Батамом мустақилликни қўлга киритиш учун маълум бир вақт талаб қилинар эди. Чунки Собиқ Иттифоқ м арказида бунга қарши жуда катта кучлар тайёр бўлиб турар эди. Мана шундай оғир бир вазиятда: "тақдир И.А.Каримов зиммасига жамиятнинг мураккаб ички ва

ташқи сиёсий шароитларида ижтимоий-иқтисодий, сиёсий ва давлат ҳуқуқи масалаларини ҳал қилишга даъват этилган, унинг қайта ўзгартирувчиси бўлишдек ниҳоятда оғир вазифани юклади. Шундай вазиятда ҳам И.А.Каримов ўзини буюк раҳбар сифатида кўрсатди." 5 Давлат ва жамият ҳаётидаги муаммоларни тезкорлик билан ҳал этиш кечиктириб бўлмас аҳамиятга эга эди. Чунки ўша вақтларда СССРнинг тақдири ҳал бўлаётган эди. "марказ" раҳбарлари халқни ҳар хил сиёсий йўллар ва куч билан қўрқитиб, Иттифоқни сақлаб қолишга ҳаракат қилаётган эдилар. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаши, Иттифоқдаги вазиятни олдиндан кўра билганлиги ва унга тўғри баҳо бера олганлиги, шунда кўринадики, СССР таркибига киритилган республикалар ичида биринчилардан бўлиб у 1990 йил 20 июнда "Ўзбекистон Республикасининг Мустақиллик декларацияси"ни қабул қилди. Ўша даврда Иттифоқни тиш- тирноғи билан сақлаб қолишга интилаётган қора кучлар миллий низоларни авж олдириш учун барча имкониятларини ишга солган. Бунинг мисоли сифатида Фарғона билан Ошдаги воқеаларни келтиришимиз мумкин. Шунга қарамасдан 1991 йил 31 август куни Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг сессияси чақирилиб, "Давлат Мустақиллиги тўғрисида Олий Кенгаш Баёнот"и эълон қилинди: "Ўтмишдан сабоқ чиқариб Иттифоқнинг сиёсий ҳамда ижтимоий ҳаётидаги ўзгаришларни эътиборга олиб, халқаро-ҳуқуқий ҳужжатларда қайд этилган ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқига асосланиб, Ўзбекистон халқларининг тақдири учун бутун масъулиятни англаб, шахснинг ҳуқуқ ва эркинликлари, мустақил давлатлар ўртасида чегараларнинг бузилмаслиги тўғрисидаги Хельсинки шартномаларига қатъий садоқатни баён этиб, миллати, диний эътиқоди ва ижтимоий мансублигидан қатъий назар, республика ҳудудида яшовчи ҳар бири кишининг муносиб ҳаёт кечиришини шаъни ва қадр-қимматини таъминлайдиган инсонпарвар, демократик, ҳуқуқий давлат барпо этишга интилиб, "Мустақиллик Декларация"сини амалга ошира бориб, Ўзбекистон 5 Ўразаев Ш.З. Мустақил Ўзбекистон Конституцияси.- Т.: "Адолат", 1994, 12-бет

Совет Социалистик Республикаси Олий Кенгаши Ўзбекистоннинг давлат мустақиллигини ва озод суверен давлат – Ўзбекистон Республикаси ташкил этилганлигини тантанали равишда эълон қилди". 6 Шу куни Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаши Ўзбекистон Республикасининг "Мустақилли к Декларацияси"га ва "Давлат мустақиллиги тўғрисидаги Олий Кенгаш Баёноти"га асосланиб, "Ўзбекистон Республикасининг Давлат мустақиллиги асослари тўғрисида"ги конституциявий қонунни қабул қилди. Ушбу қонун Ўзбекистоннинг давлат муста қ иллигига эришганлигини узил-кесил мустаҳкамлади. Унда, жумладан "Ўзбекистон Республикаси ўз таркибидаги Қорақалпоғистон Республикаси билан бирга, мустақил демократик давлатдир" дейилади. Ушбу қонунда Ўзбекистон Республикаси халқининг северенлиги, давлат ҳокимияти унинг хоҳиш-иродасига мувофиқ вакиллик органлари тизими орқали амалга оширилиши, ҳудуди ва чегаралари дахлсиз ва бўлинмаслиги, у Ўзбекистон халқининг розилигисиз ўзгартирилиши мумкин эмаслиги принциплари мустаҳкамланди. Шунингдек, давлат ҳокимияти идораларининг тизими, ҳокимиятнинг қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятига бўлиниши тартибига асосланиши белгилаб берилди. Ўзбекистон Мудофаа ишлари вазирлигини тузиш, Миллий гвардия ва муқобил хизматни ташкил этиш мустақил давлатнинг асосий белгиси сифатидаги ҳуқуқи эканлиги кўрсатилди. Унинг ҳудудидаги барча моддий ва маънавий бойликлар умуммиллий бойлик эканлиги, ишлаб чиқариш воситалари ва бошқа ноишлаб чиқариш фондлари, транспорт, алоқа ва энергетика тизимлари республика мулкидир, деб мустаҳкамланди. Дастлабки бозор муносабатларини ривожлантиришда мулк шакллари бундан буён тўлиқ такомиллаштирилиши ва бунинг тегишли қонунлар асосида кафолатланиши белгилаб берилди. Чет давлатлар билан дипломатик, консуллик, савдо алоқалари, мухтор вакиллар билан айрибошлаш, халқаро шартномалар тузиш, халқаро ташкилотларга аъзо бўлиш унинг ажралмас ҳуқуқидир деб 6 Давлат мустақиллиги тўғрисидаги Олий Кенгаш баёноти. Халқ сўзи, 1991 йил 2 сентябр.

кўрсатилди. Шулар билан бирга, Ўзбекистон Республикаси ўз ҳудудида ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий муносабатларни ривожлантириш ва тартибга солишда И нсон ҳуқуқлари У мумжаҳон декларациясига мувофиқ, инсон қадр- қиммати улуғланишини доимо назарда тутишини, ўз тараққиёт йўлини, ўз давлат рамзлари ва давлат тилини ўзи белгилашини деб эълон қилди. "Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси дунёга келишига асосан иккита омил сабаб бўлди. Шулардан бири жамиятнинг бозор муносабатлари томон тутган йўли, янги тараққиётдаги умумий қонуниятлар ва йўналишларга мувофиқ равишда Ўзбекистоннинг жаҳон ҳамжамиятига кириб бориши бўлди… Ўзбекистоннинг давлат мустақиллиги Ўзбекистон Республикаси Конституциясини ишлаб чиқиш ва қабул қилинишини тақозо этган иккинчи омил бўлди." 7 Республиканинг янги Конституциясини ишлаб-чиқиш зурурлиги тўғрисидаги ғоя XII чақириқ Олий Кенгашнинг 1990 йил мартида бўлиб ўтган биринчи сессиясидаёқ янграган эди. Олий Кенгашнинг 1990 йил июнда бўлиб ўтган иккинчи сессияси республика Президенти И.А.Каримов раислигида 64 кишидан иборат Конституция комиссиясини ташкил этди. Комиссия таркибига вилоятлар, Қорақалпоғистон Республикаси вакиллари, хўжаликлар, корхоналарнинг раҳбарлари, давлат ва жамоат идоралари раҳбарлари, олимлар ва халқ хўжалиги мутахассислари кирди. Комиссия аъзоси бўлган академик Ш.З.Ўразаевнинг "Мустақил Ўзбекистон Конституцияси" номли рисоласида қуйидагилар баён қилинган: ...Шундай қилиб, Президент И.А.Каримовнинг зиммасида иккита энг муҳим муаммони ҳал этиш вазифаси турган эди. Бу-республиканинг давлат мустақиллигини таъминлаш ва унинг Конституциясини қабул қилишдир. Мазкур вазифалар кечиктириб бўлмас, биринчи даражали мазмун касб этиб турган ижтимоий муаммоларни ҳал этишга эътиборни сусайтирмаган ҳолда амалга оширилиши лозим эди. 7 Ш.З.Ўразаев Ш.Х. Мустақил Ўзбекистон Конституцияси. Т.: "Адолат", 1994, 7-бет.

Давлат мустақиллигиíèнг Ўзбекистон Конституциясида мустаҳкамлаб қўйилганлиги бутун бир давр мазмунига эга воқеаларíè ўз ичига олиб, буíäà Президент давлат фаолиятининг гултожи ҳисобланади. 1991 йил 12 апрелда И.А.Каримов бошчилигида Конституция комиссиясининг биринчи мажлиси бўлиб ўтди. Конституция лойиҳасини ишлаб чиқишга тайёргарлик соҳасидаги бутун ишни марказлаштириб туриш мақсадида Конституция комиссияси аъзоларидан ҳамда таниқли олимлар ва мутахиссислардан 32 кишидан иборат ишчи гуруҳи тузилди. Унинг таркибига Олий Кенгашнинг қатор қўмиталарининг, вазирликлар, прокуратура, суд органларининг раҳбарлари, олимлар, Республика Президенти девони ва Олий Кенгаш идорасининг масъул ҳодимлари кирдилар. Конституция комиссисиясининг раиси ишчи гуруҳи олдига аниқ вазифа қўйди: жаҳон тажрибаси ўрганилсин, бошқа мамлакатларнинг инсон ҳуқуқлари борасида, демократия ва қонунчилик соҳасида қўлга киритган ютуқлари асосида тушунарли сиёсий ва юридик хужжат яратилсин. Конституция бу м а ҳобатли асар, бутун қонунчиликнинг умуртқа поғанаси. Қандай бўлиши лозимлигини олдиндан билмай туриб, унинг Конституция комиссиясининг топшириғига биноан, ишчи гуруҳи, энг аввало бўлажак Конституциянинг концепциясини ишлаб чиқишга киришди. Учта концепция тайёрланди. Фалсафа ва ҳуқуқ институтининг концепцияси (у Фанлар академияси раёсати томонидан мухокама қилинди ва тасдиқланди). Сиёсатшунослик институти концепцияси ва Президент девонининг давлат шў ъ баси тайёрлаган концепция. Ишчи комиссиясининг бир гуруҳ аъзолари бу концепцияларнинг ғояларини умумлаштириб, улардан битта асос ишлаб чиқдилар. Сўнгра Конституция комиссияси раиси томонидан тасдиқланган ана шу концепция асосида иш бошлаб юборилди. Лойиҳанинг 158 моддадан иборат дастлабки варианти 1991 йил ноябргача тайёрлаб берилди. И.А.Каримов бу лойиҳа билан танишиб чиқиб, кам иш қилинганлиги тўғрисида гапирди ва йўлланма бериб, бўлғуси лойиҳанинг шакл-тамойилларига ойдинлик киритиб берди.

Лойиҳанинг иккинчи ишчи варианти 149-моддадан иборат бўлди. Республика Президенти яна қўлига қалам олиб, матнни яхшилаб кўриб чиқди. Шу тариқа Конституция комиссия раисининг нигоҳидан ўтгач, лойиҳа лўнда ва ифодали бўлиб борди. Учинчи қилинган вариант 137-моддани ташкил қилар эди. Матбуотда эълон қилиниши олдидан яна бир бор диққат билан ўрганилиб, 127-моддадан иборат тартибда, мазмундор қилиб тузилди. Конституция комиссиясининг қарори билан лойиҳа 1992 йил 26 - сентябрда умумхалқ муҳокамаси учун матбуотда эълон қилинди. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси лойиҳасининг мухокамаси барча меҳнат жамоаларида, корхоналар, ўқув юртларида, идоралар ва вазирликларда, туманлар, вилоятлар, Қорақалпоғистон Республикаси фаолларининг йиғилишларида, матбуотда, телевидение ва радиода, халқ демократик партиясининг Марказий Кенгашлари ва маҳаллий ташкилотларда, касаба уюшмалари ҳамда хотин-қизлар, фахрийлар ва ёшлар ташкилотларида, ижодий уюшмаларда, олимларнинг бирлашмаларида ва бошқа ташкилотларда бўлиб ўтди. Конституция комиссиясига келган фикрлар, таклиф ва мулоҳазаларни ҳисобга олган ҳолда муҳокамани давом эттириш учун 1992 йил 21 ноябрда яна бир бор матбуотда эълон қилинди. Республика фуқаролари лойиҳага киритилган ўзгартиришлар ва аниқликлар билан танишиш имкониятига эга бўлдилар. «Янги Конституциямизнинг ижобий жиҳатлари, яъни томонлари, аввалги Конституциялардан фарқлари нималардан иборат?» Авваломбор бу Конституция ўзининг туб моҳияти фалсафаси, ғоясига кўра янги ҳужжатдир. Унда коммунистик мафкура, синфийлик, партиявийликдан асар ҳам йўқ. Жамийки дунёвий неъматлар орасида энг улуғи-инсон деган фикрни илгари сурдик ва шу асосида «фуқаро-жамият-давлат» ўртасидаги ўзаро муносабатлар оқимида ҳуқуқий ечимни топишга интилдик.

Лойиҳа инсон ҳуқуқлари ва давлат мустақиллиги ғояларига содоқат, ҳозирги ва келажак авлодлар олдидаги юксак масъулиятни англаш, ўзбек давлатчилигининг тажрибасига таяниш, демократия ва қонунийликни ҳурматлаш, халқаро ҳуқуқнинг жаҳонда эътироф этилган қоидаларини тан олиш, Ўзбекистон фуқароларининг муносиб ҳаёт кечиришларини таъминлаш, инсонпарвар ҳуқуқий жамият барпо этиш ва ниҳоят, фуқаролар тинчлиги ва миллий ҳамжиҳатликни кафолатлаш каби олижаноб мақсадларни кўзлади" 8 Шундай қилиб, Конституция лойиҳаси матбуотда икки марта эълон қилинди ва умумхалқ му ҳ окамасидан ўтди. Бунинг якунлари бўйича комиссия яна бир бор лойиҳани кўриб чиқиб Олий Кенгаш сессиясида кўриб чиқишга тавсия этди. Лойиҳа Олий Кенгашнинг сессиясида моддама-модда мухокама қилиниб узоқ тортишувлар, хилма-хил фикрлар билдирилган ҳолда қабул қилинди. «Табиийки, ҳар қандай давлатнинг юзи, обрў-эътибори унинг Конституцияси ҳисобланади. Зотан, Конституция давлатни давлат, миллатни миллат сифатида дунёга танитадиган Қомусномадир. Шу маънода асосий қонунимиз халқимизнинг иродасини, руҳиятини, ижтимоий онги ва маданиятини акс эттиради. Чунки уни ишлаб чиқиш ва муҳокама этишда бутун халқ иштирок этди. Бир сўз билан айтганда, Конституциямиз том маънода халқимиз тафаккури ва ижодининг маҳсулидир». 9 Асосий қонунимизни баҳолашда АҚШ, Буюк Британия, Франция Бирлашган Миллатлар Ташкилоти, Европа Хавфсизлик ва ҳамкорлик Кенгаши каби нуфузли давлат ва халқаро ташкилотларнинг олимлари фаол қатнашдилар. Лекин ҳеч ким, ҳаттоки, бизни хуш кўрмайдиган кишилар ҳам унинг демократик моҳиятини инкор эта олмади. 10 Ўзбекистон Республикасининг Асосий Қонуни ўзининг тузилиши, мазмуни жиҳатидан Ўзбекистон тарихида амал қилиб келган 8 И.А.Каримов: Ўзбекистон келажаги буюк давлат. Т.: «Ўзбекистон» 1992, 36-37 бетлар . 9 Каримов И.А: «Биздан озод ва обод Ватан қолсин»..Т.: «Ўзбекистон», 1996, 93-бет 10 Каримов И.А: Шу асаридан 93-бе т .

Конституциялардан тубдан фарқ қилади. 1990 йил 20 июнда ҳали Собиқ Иттифоқи мавжуд бўлган даврда, Ўзбекистон ўз Мустақиллигини дунёга маълум қилиб, Конституциявий ислоҳотларни бошлаб юборган эди. 1978 йилги ЎзССР Конституциясига кўплаб ўзгартиришлар киритилди. Чунки, бу қонун замон талабларига жавоб бермай қолган эди Республиканинг янгича яшашга бўлган хоҳишини бўғиб, турар эди. Ўта мафкуралашган бу Конституцияга вақтинча қўшимча ва ўзгартиришлар киритилиб, янги Асосий қонун лойиҳасини яратишга киришилди. Бу жараён яъни унинг лойиҳаси устида икки йил давомида ишладик, деган , эди Ўзбекистон Республикасининг биринчи Президенти И.А.Каримов: "У икки ярим ой мобайнида умумхалқ мухокамасидан ўтди, халқнинг фикр хазинаси дурдоналари билан бойитилди, сайқал топди» 11 1992 йил 8 декабрда Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаши íèíã XI сессиясида қабул қилинган Конституцияси мустақил Ўзбекистон демократик суверен давлатининг биринчи Конституцияси бўлди, мустақил давлат омилларидан келиб чиқиб яратилганлиги бу Конституциянинг ўзига хос ҳусусияти деб ҳисоблаш лозим. Дастлабки, моддасидан тортиб то охирги 128 моддасигача у мустақиллик ғояси билан суғорилган. 12 «Биз сўнгги етмиш йил ичида давлатга қарамлик ва сиғиниш ҳолатида яшадик, мамлакатнинг ундаги барча бойликларнинг, мулкнинг эгаси давлат деб ҳисоблаб келдик. Ана шу масалада ҳам Конституцияда туб бурилиш ясалган. Яъни «давлат унинг идоралари ва мансабдор шахслар жамият ҳамда фуқаролар олдида масъулдирлар». Собиқ тоталитар давлат шароитида бундай фикрни ҳеч ким ҳаёлига ҳам келтира олмасди. Эндиликда инсон, унинг ҳаёти, эрки, шаъни, қадр-қиммати ва бошқа ажралмас ҳуқуқ ҳамда эркинликлари муқаддас саналиб, улар давлат томонидан кафолатланади» 13 Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг асосий хусусиятларини, у тартибга соладиган муҳим йўналишлари бўйича ўрганишимиз мумкин. 11 Каримов И.А.: «Ўзбекистон келажаги буюк давлат» Т.: «Ўзбекистон» 1992, 37-бет. 12 Ўразаев Ш.З.: «Муста қ ил Ўзбекистон Конституцияси» Т.: «Адолат» 1994, 32-бет. 13 Каримов И.А.: «Ўзбекистон келажаги буюк давлат» Т.: «Ўзбекистон» 1992, 38-бе т.

Бизга маълумки, ҳар қандай давлат ўзида ўрнатилган тартиб-қоидаларни сиёсий, ижтимоий-иқтисодий, маънавий соҳалар билан белгилаб ўз ҳокимиятини амалга оширади. Шунинг учун ҳам унинг Асосий қонун сифатида сиёси é , ижтимоий, иқтисодий, маънавий соҳалари, миллийлик руҳи билан суғорилиб яратилди: Сиёсий йўналиши ; Ўзбекистоннинг мустақил демократик республика эканлиги, ҳокимиятни амалга оширишда, халқнинг яккаҳокимлиги таъмиланганлиги, унинг ҳудудида бирорта қоида унинг розилигисиз ўрнатилмаслиги, ўзга давлатлар билан халқаро ҳуқуқ нормалари асосида муносабат юритиш è белгиланган: Ижтимоий муносабатларда; ҳамма демократик давлатлар ҳисобланган, эркин миллатлар жамиятларида бўлгани каби, ўзбеклар юртида ҳам бундай жамиятни тузилиши , уму ì инсоний қадриятлар миллатларнинг қонун олдида тенглиги, давлат ўзининг ҳар бир фуқароси учун хизмат қилиши, шахс-давлат ва жамият ўртасидаги ўзаро мунособатларга асосланади. «Авваламбор бу Конституция ўзининг туб моҳияти, фалсафаси, ғоясига кўра янги ҳужжатдир. Унда коммунистик мафкура, синфийлик, партиявийликдан асар ҳам йўқ. Жамийки дунёвий неъматлар орасида энг улуғи инсон деган фикрни илгари сурдик ва шу асосда “фуқаро – жамият - давлат” ўртасидаги ўзаро муносабатнинг оқилона ҳуқуқий ечимини топишга интилдик.» 14 Иқтисодий йўналишида; давлатнинг ишлаб чиқиш қуроллари ва унинг неъматлари қай асосларда яратилиши, тақсимланиши, мулк шакллари, эгалик қилишнинг турлари мужассамлашган. Шунингдек уни амалга оширувчи давлат органлари, корхоналар ва ташкилотлар, юридик ва жисмоний шахслар íèíã ҳуқуқий кафолатлари белгиланган. Маънавий камол топишида; давлат ҳокимиятини амалга оширишда унинг келиб чиқиши, миллийлиги, анъаналарига қатъий риоя этилиши 14 И.А.Каримов: «Ўзбекистон келажаги буюк давлат» Т.: «Ўзбекистон» , 1992, 37-бе т .

таъминланади, тарихий давлат бошқарувига, ўтган улуғ ота-боболар руҳиятига таянган ҳолда, инсон учун энг муҳим бўлган эркинлик ғояларини улуғлантиради. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг мана шу юқорида кўрсатиб ўтилган омилларга асосланганлиги, унинг келажак авлодлар учун умрбод хизмат қилишини мустаҳкамлади. Давлатимизнинг виждони ҳисобланган бу ҳужжат, табиат ва жамиятнинг ривожланиш қонуниятлари асосида яратилган, унда сунъийлик йўқ, бу унинг энг муҳим ҳ усусияти ҳисобланади. Яна бир муҳим ҳусусияти, бошқа бир давлат тузумига ўтишга йўл қ ўймайди. «Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ҳокимият ва муҳолифат ўртасидаги ўзаро муносабатлар асосида келиб чиқиши эҳтимоли бўлган барча масалаларни жой-жойига қўйиб берди.» 15 Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 7, 10, 12, 29, 31, 57, 61- моддаларида Конституциявий тузумни, ўзбекларнинг давлатини ҳар қандай йўллар билан ўзгартириш мумкин эмаслиги, фақат халқининг ҳоҳиши ва иродаси билан ҳар қандай давлат бошқарувини ўрнатиш мумкин эканлиги белгиланган. Масалан: Конституциянинг 7-моддасида шундай дейилади: «Халқ давлат ҳокимиятининг бирдан-бир манбаидир.» Ўзбекистон Республикасида давлат ҳокимияти халқ манфаатларини кўзлаб ва Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ҳамда унинг асосида қабул қилинган қонунлар ваколат берган идоралар томонидангина амалга оширилади. Конституцияда назарда тутилмаган тартибда давлат ҳокимияти ваколатларини ўзлаштириш, ҳокимият идоралари фаолиятини тўхтатиб қўйиш ёки тугатиш, ҳокимиятнинг янги, мувозий таркибларини тузиш Конституцияга хилоф ҳисобланади ва қонунга биноан жавобгарликка тортишга асос бўлади. Шунингдек, жамият ва давлат ҳаётининг энг муҳим 15 Ўразаев Ш.З: «Муста қ ил Ўзбекистон Конституцияси», Т.: «Адолат» , 1994, 36-бе т .

масалалари халқ муҳокамасига қўйилиши (референдумда) мустаҳкамланган. 16 Конституциявий тузум-инсоният ижтимоий турмушининг буюк ғалабаси, умум эътироф этган ҳаёт шакли ҳисобланади. 17 Ўзбекистон Конституцияси унинг халқи эришган ҳуқуқ ва эркинликларини, давлат ҳокимиятини ташкил этишдаги ўз хоҳиш истакларини қонуний тартибда расмийлаштириб, мустаҳкамлади. "Ўзбекистон Республикасининг Давлат мустақиллиги асослари тўғрисида"ги конституциявий қонун эълон қилинган кундан бошлаб то янги Конституция қабул қилингунга қадар 15 ой вақт ўтди, ана шу давр ичида давлат бошқарувини қайта ташкил этишда ғоят катта амалий ишлар тажрибаси тўпланди. Унда яшовчи халқларнинг янгича яшашга ва ўз давлат тузумини барпо қилишга бўлган интилишлари ва уларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ривожлантиришнинг энг муҳим кафолати эканлиги унда мустаҳкамлаб қўйилди. Шу давр мобайнида демократик ижтимоий ва давлат тузумининг асослари, олий ва маҳаллий давлат ҳокимияти ва идора органларининг тизими таркиб топди, умуминсоний демократия принциплари ўрнатилди. Ўзбекистон Конституциясининг асосий принциплари маромига етказилди. Бу принциплар халқ оммасининг ҳам мамлакат ичида, ҳам бутун жаҳонда мустақиллик учун олиб борган курашлари натижасини ўзида мужассамлаштирди. Шу тариқа, мустақил Ўзбекистоннинг конституциявий тузуми асосларини, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини, давлат ҳокимияти органларининг ташкил этилиши ҳамда фаолияти принципларини ва бошқа ижтимоий муносабатларни белгилаб берадиган Конституция қабул қилиш зарурияти пайдо бўлди. 3 - §. Ўзбекистонда конституциявий ислоҳотнинг ўзига хос хусусиятлари ва босқичлари 16 Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 9-моддаси: Т.: «Ўзбекистон» 2003й . 17 Ўразаев Ш.З: «Муста қ ил Ўзбекистон Конституцияси», Т.: «Адолат» 1994 , 36-бе т .

Агар амалдаги Конституция ўз моҳияти талабларига жавоб бермай қўйса, конституциявий ислоҳот учун зарурат туғилади. Ўзбекистоннинг 1978 йилги Конституцияси ҳам давлатимизнинг XX асрнинг сўнгги ўн йиллигидаги мақомига, шахс билан давлат ва жамият ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг халқаро ҳуқуқ талаб ва меъёрларига жавоб бермай қўйган эди. Чунки у жаҳон конституциявий амалиётида эътироф этилган ва Конституцияга қўйиладиган талабларга жавоб берма й қолган эди. У ўзининг марксча ва ленинча ғоялари асосида ўта мафкуралаштирилганлиги, сиёсий чақириқ ва баландпарвоз иборалар билан тўлиб-тошганлиги билан ажралиб турар эди. Умуман, жамият тараққиёти эҳтиёжлари ва истиқлол йўлларини ўзида акс эттирмас эди. Шунинг учун ҳам Собиқ Иттифоқда биринчи бўлиб 1990 йилнинг июнида Республика Олий Кенгашининг иккинчи сессиясида янги Асосий Қонун лойиҳасини тайёрлаш учун 64 кишидан иборат Конституциявий Комиссия тузилди. Янги Асосий Қонун лойиҳасини тайёрлаш фаол амалий конституциявий ислоҳот жараёни билан узвий боғлиқликда олиб борилди. 1990-1992 йилларда Ўзбекистоннинг 1978 йилги Конституциясига 100 дан ортиқ ўта муҳим ўзгартириш ва қўшимчалар киритилди. Булар жумласига, биринчидан, сиёсий соҳада: президентлик бошқаруви ва юқоридан то қуйигача тубдан янги ижро этиш ҳокимияти тизимини таъсис этиш, конституциявий назоратни жорий қилиш, сайлов тизими ва судларни сайлашдаги ўзгартиришлар, бир партияликдан кўп партиявийликка ўтишга қаратилган қўшимчалар киради. Иккинчидан, иқтисодий соҳада: янги жамиятнинг иқтисодий асосларини давлат ва колхоз-кооператив мулкчилиги эмас, балки бозор муносабатлари сари ижтимоий жиҳатлари йўналтирилган турли мулкчилик шакллари ва уларнинг ҳуқуқий тенглиги ташкил этиши ҳақидаги конституциявий қоида ўрнатилди. Учинчидан, маънавият соҳасида: ягона ҳукмрон марксизм-ленинизм мафкурасидан ва фақат синфийликка асосланишдан воз кечилиб,

умуминсоний қадриятларга таяниб, кўп фикрлилик, виждон эркинлиги ва бошқа шахсий ҳуқуқларнинг қонуний амалий эътироф этилишидир. Бу соҳалардаги ҳар бир конституциявий ўзгартириш ҳаёт синовидан ўтди. Шунинг учун ҳам Коснтитуциявий комиссия тараққиётимизнинг талабларига жавоб берадиган, ҳаёт синовларидан ўтган, 1990-1991 йилларда жорий қилинган қатор янги конституциявий қоидаларни Асосий Қонун лойиҳасига киритди. Жамият сиёсий ва ҳуқуқий тизимини тубдан ўзгартиришнинг муҳим таркибий қисми бўлган конституциявий ислоҳот бир қатор ўзига хос хусусиятларга эга. Биринчидан , агар илгарилари қонунчиликни ўзгартириш одатда янги Конституцияни қабул қилишдан бошланиб, кейин тармоқ жорий қонунларини аста-секин ўз ичига ола борса, эндиликда у бутунлай бошқача амалга оширилди. Гарчи муайян ўзаро боғлиқлик шубҳасиз сақланиб қолган бўлсада Конституция ва амал қилаётган қонунларга киритилаётган тузатишлар билан қўшимчалар ўртасидаги илгаригидек қатъий боғлиқлик йўқ эди. Шу жиҳатдан олиб қаралганда Конституциянинг қабул қилиниши бутун ҳуқуқий ислоҳотнинг энг юқори нуқтаси бўлиб ҳисобланади. Иккинчидан , агар илгариги икки Конституция ислоҳоти вақтида (1936- 1937 ва 1977 –1978 йиллар) республиканинг Асосий Қонунини бирон-бир жиддий муқобил ечимни истисно этган ҳолда СССР Конституциясига мувофиқлаштириш уларнинг асосий мазмунини ташкил этган бўлса, эндиликда бу принцип ҳеч қандай аҳамиятга эга бўлмади. Чунки Ўзбекистон суверен давлат сифатида ўзининг Конституциясини ўзи мустақил ишлаб чиқди. Бунда мезон бўлиб, миллий ҳуқуқий мерос, халқаро ҳуқуқ меъёрлари ва умумбашарий қадриятлар хизмат қилди. Учинчидан , Ўзбекистондаги бир қатор конституциявий ўзгаришлар собиқ Иттифоқдаги ўзгаришлардан ҳам олдин амалга оширилди. Чунончи, Президентлик лавозими, Министрлар Совети ўрнига Вазирлар Маҳкамаси биринчи бўлиб Ўзбекистонда таъсис этилиб, ижро этувчи ҳокимиятнинг

тизими бевосита республика Президентига бўйсундирилди. Кейинчалик собиқ Иттифоқда ҳам, бир қатор республикаларда ҳам, биринчи навбатда Ўрта Осиё республикаларида бизнинг конституциявий тажрибамиз ҳисобга олинди ва эътироф этилди. Тўртинчидан , конституциявий йўл билан тартибга солиш кўламининг кенгайиши жараёни кўзга ташланди. Бунга ўзбек тилига давлат тили мақоми берилишини Конституция йўли билан мустаҳкамлаш, Конституциявий назорат қўмитасини таъсис этиш, Ўзбекистон Олий Кенгаши томонидан республика прокурорининг тайинланиши ва ҳакозолар мисол бўлади. Бу барча муҳим конституциявий ўзгартиришлар Ўзбекистон ҳали собиқ Иттифоқ таркибида эканлигида амалга оширилди. Булар конституциявий ислоҳотнинг биринчи босқичи мазмунини ташкил этди. Конституциявий ислоҳотнинг иккинчи босқичи 31 август 1991 йилдан то 8 декабр 1992 йилгача бўлган даврни ўз ичига олади. Бу босқичнинг ўзига хос хусусияти "Ўзбекистон Республикаси давлат мустақиллигининг асослари тўғрисида"ги конституциявий қонун билан белгиланади. Бу ҳажми бўйича 17 моддадан ташкил топган, ниҳоятда ихчам ва кичик ҳужжат Ўзбекистоннинг мустақил давлат сифатида қўйган илк қадамларининг конституциявий- ҳуқуқий асосини ташкил этди. Ўз мазмун-моҳияти бўйича уни «Муваққат кичик Конституция» деб таърифлаш мумкин. Иккинчи босқич мобайнида Конституция лойиҳаси тайёрланиб, уму м халқ муҳокамаси учун эълон қилинди. Лойиҳа икки ярим ой мобайнида матбуотда, барча оммавий ахборот воситаларида, шунингдек, Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар, шаҳарлар, туманлар фаолларининг йиғилишларида, минг-минглаб меҳнат жамоаларида чуқур ва атрофлича муҳокама қилинди. Мамлакатнинг чинакам мустақиллигини, унинг ижтимоий ва давлат қурилишидаги реал демократизмни, унинг ижтимоий-сиёсий йўлини белгилашда умуминсоний қадриятларнинг шак- шубҳасиз устуворлигини тасдиқловчи бу Конституция – мустақил

Ўзбекистоннинг биринчи Конституция лойиҳасининг ниҳоятда улкан, чинакам тарихий аҳамияти муҳокама даврида алоҳида таъкидланди. Айни вақтда умумхалқ муҳокамаси давомида лойиҳани яхшилашга доир кўплаб таклиф ва мулоҳазалар билдирилди. Конституция комиссиясининг ўзигагина 6 мингдан ортиқ таклиф ва мулоҳаза тушди. Тушган таклиф ва мулоҳазаларнинг ҳаммаси атрофлича пухта ўрганилди ҳамда лойиҳа устидаги ишларни давом эттириш чоғида улардан фойдаланилди. Натижада 60 дан ортиқ моддага аниқлик ва тузатишлар киритилди. Дастлабки таҳрирдаги тўртта модда чиқариб ташланди, бир неча янги модда яратилиб, лойиҳа матнига қўшимча равишда киритилди. Тушган таклиф ва мулоҳазаларни инобатга олган ҳолда Конституция лойиҳаси матбуотда иккинчи марта эълон қилинди. Конституциявий комиссия умумхалқ муҳокамаси якунларини кўриб, лойиҳани маъқуллади. Лойиҳа Олий Кенгаш сессиясида ҳам моддама-модда қизғин муҳокама этилди ва қабул қилинди. Мустақил Ўзбекистоннинг биринчи Конституцияси халқчил қомусдир. Сабаби–унинг лойиҳаси устида, И.А.Каримов таъкидлаганидек, тахминан икки йил давомида ишладик. У икки ярим ой мобайнида умумхалқ муҳокамасидан ўтди, халқнинг фикр хазинаси дурдоналари билан бойитилди, сайқал топди. 18 Асосий Қомусимизда фуқароларнинг аҳллиги, халқимизга хос одамийлик, умуминсоний қадриятларга ихлос каби яхши сифатлар ўз аксини топган. Юртимизга хос қардошлик ва дўстлик анъаналари, ўзининг бой ва теран тарихига эга бўлиши, халқларнинг ўзаро тотувлиги ва қўшничилиги принциплари ҳам Конституциямизда муҳим ўрин тутади. Конституциямизнинг яратилишида, муҳокама қилинишида ва қабул қилинишида Конституциявий комиссиянинг Раиси, Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг ролини алоҳида таъкидлаш лозим. У киши нафақат Конституция ишлаб чиқиш ташаббускори, нафақат лойиҳа тайёрлаш ишларига раҳбар, балки Асосий Қомуснинг туб моҳияти, 18 Каримов И.А. Ўзбекистон – келажаги буюк давлат. –Т.: Ўзбекистон, 1992, 36-37 бетлар.

фалсафаси, асосий ғояларининг муаллифидир. И.А.Каримов Конституциянинг ҳар бир моддасини ақли ва юраги билан ҳис этди, уни пишитди ва такомиллаштирди. 19 Ўзбекистондаги конституциявий ислоҳотнинг ва тараққиётнинг учинчи босқичи Республикамизнинг биринчи Конституцияси қабул қилиниши билан бошланади. Чунки, Конституция Асосий Қомус сифатида барча қонунчиликнинг, ҳуқуқий тизимимизнинг ўзагидир. Мустақил Конституциямиз кўзи-назари билан барча қонунларимиз бошқатдан кўриб чиқилди. Мустақил Ўзбекистоннинг биринчи Конституцияси Асосий Қонун сифатида давлатни давлат қиладиган, миллатни миллат қиладиган қонунларга асос бўлиши муқаррар. 20 4 - §. Президент – Конституциянинг ташаббускори, яратувчиси ва кафили Ўзбекистон давлат мустақиллигига эришгач, янги суверен давлат мақомини конституциявий жиҳатдан мустаҳкамлаб қўйиш муаммоси юзага келди. Ўзбекистон Президенти мамлакатни ўзининг ривожланиш йўлини конституциявий асосда белгилаб олиши зарурлигини бир неча бор таъкидлаганди. "Давлатимизнинг келажаги, халқимизнинг тақдири кўп жиҳатдан Конституциямиз қандай бўлишига боғлиқ " 21 , – деган эди юртбошимиз. Бизга янги мустақил давлатимизнинг хусусияти, ички ва ташқи сиёсатининг асосий қоидалари, умуминсоний қадриятларга, инсон ҳуқуқларига, давлат мустақиллиги принципларига, демократия ва ижтимоий адолат идеалларига содиқлиги акс этган Конституция керак эди. 19 Ўразаев Ш. З. Мустақил Ўзбекистоннинг Конституцияси қандай яратилди //Инсон ва демократия. 1993 . № 2, 8-бет. 20 Каримов И.А. Ўзбекистон – келажаги буюк давлат. –Т.: Ўзбекистон, 1992, 44 - бет 21 Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т. 1 – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 124-б.

Янги Конституцияни ишлаб чиқиш зарурлиги ҳақидаги ғоя Республикамизнинг 1990 йил март ойида бўлиб ўтган ў н иккинчи чақириқ Олий Кенгашнинг биринчи сессиясидаёқ айтилган эди. Ўзбекистон Олий Кенгашининг 1990 йил 20 июнда эълон қилинган " Мустақиллик декларацияси "нинг мамлакатимиз янги Конституциясини ишлаб чиқишга асос бўлиши таъкидланган эди. Ўша куниёқ Олий Кенгаш Ўзбекистон Президенти бошчилигида конституциявий комиссия туз ган эди . 1991 йил 31 августда Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллиги эълон қилинди ва "Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллиги асослари тўғрисида"ги конституциявий қонун қабул қилинди. Унда белгиланган қоидалар амалиётда бир ярим йил мобайнида синовдан ўтди, сўнгра Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг лойиҳасига киритилди. Ундаги қоидалар Ислом Каримов ифодалаб берган ғоя ва принципларни мустаҳкамлади. Конституция лойиҳаси ўзининг тузилиши билан Ўзбекистон Президентининг улкан яратувчилик ва ислоҳотчилик фаолияти натижаси эканлигини кўрсатиб турарди. Шунингдек унинг зиммасига жамиятни янгилаш, ўтиш даврининг мураккаб шароитида давлатимизни ижтимоий-иқтисодий, сиёсий, давлат-ҳуқуқий ва маънавий жиҳатдан ривожлантиришнинг пишиб етилган муаммоларини ҳал қилиш каби тарихий вазифани юклади. Ушбу вазифаларни амалга оширишда Президентимиз буюк давлат ва жамоат арбоби, истеъдодли сиёсий етакчи сифатида намоён бўлди. Юртбошимиз икки ўзаро боғлиқ муаммони – Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллигини қарор топтириш ва унинг Конституциясини қабул қилиш муаммоларини муваффақиятли ҳал этди. Айни пайтда мазкур вазифалар бошқа ижтимоий муаммоларни ҳам мунтазам равишда ҳал қилиш билан баравар бажарилди. Давлат мустақиллигига эришилиши ва бунинг Конституцияда қонун йўли билан мустаҳкамланиши – оламшумул воқеа, Президент И .А. Каримов бошчилигида давлатчилик ва ҳуқуқ соҳасида амалга оширилган фаолиятнинг

энг катта ғалабаси бўлди. Юртбошимизнинг ҳар томонлама ҳисоб-китоб қилинган, мантиқий изчил, мукаммал стратегияси тараққийпарвар ўзгаришлар қилишга қаратилган. Конституция лойиҳасини тайёрлаш борасидаги барча ишлар И .А. Каримовнинг бевосита раҳбарлигида амалга оширилди. Президент Конституциявий комиссия иш бошлаши билан республикамизнинг ўзига хос жиҳатларини ва хусусиятини муносиб равишда акс эттирадиган, халқаро стандартларга тўлиқ жавоб берадиган, жаҳон тажрибасини, демократия ва энг ривожланган мамлакатлар конституциявий қонунчилиги эришган ютуқларни инобатга оладиган Асосий Қонун лойиҳасини тайёрлашга йўналтирилишини таъминлашга ҳаракат қилди. Лойиҳани тайёрлаш чоғида Европа, Осиё, Америка мамлакатларининг конституциялари ўрганиб чиқилди. У инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси ва инсон ҳуқуқларига оид бошқа халқаро ҳужжатларни инобатга олган ҳолда тайёрланди 22 . Конституциявий комиссиянинг аъзоси академик Ш. З. Ўразаев шундай сўзларни ёзган: «Президентимиз шунда ҳам жуда тақчил вақтидан фурсат ажратиб, Конституция лойиҳасини тайёрлаш бўйича тузилган ишчи гуруҳнинг аъзоларини қабул қилар, лойиҳани қайта-қайта ўқиб чиқар, унинг матнини чуқур мушоҳада қилар ва унга тузатишлар киритарди. Бу кишининг ғоят ажойиб таҳлил қобилияти, келажакни олдиндан кўра олиши, нозик ҳис этиш истеъдоди бизни ниҳоятда ҳайратга соларди. У меҳнатга доимо тайёр, ҳамиша изланишда, ишнинг моҳиятини тушунишга ва у бўйича энг мақбул қарор чиқаришга интиларди. Конституциявий комиссиянинг раиси лойиҳанинг ҳар бир тафсилотига эътибор берар, унга ўз қўли билан тузатишлар ва аниқликлар киритарди, ишга астойдил ёндашиш, ишбилармонлик ва билимдонлик намунасини кўрсатар эди. Президент – ўзига нисбатан жуда талабчан шахс. Кўпинча, назаримизда унинг бу талабчанлиги ўзига нисбатан шафқатсизликка яқинлашиб кетарди. У ярим тунгача ишлар ва ишнинг жуда катта қисмини ўз зимммасига оларди. Кунлар 22 Қаранг: Саидов А. Х. Жаҳон конституциявий амалиёти ва Ўзбекистон Республикасининг Асосий Қонуни. – Т.: Билим, 1992.

кетидан кунлар, шанба ва якшанба дам олиш кунлари ҳам шу тариқа ўтарди . » 23 Юртбошимиз киритган аниқликлар, тузатишлар ва қўшимчаларнинг ҳаммаси жуда муҳим эди. Улар давлат раҳбари ижодий тафаккурининг маҳсули бўлиб, унинг сиёсий донолигидан, ҳуқуқ соҳасини чуқур билишидан яққол далолат берарди. Ислом Каримов Конституция лойиҳасини аёллар ва эркакларнинг тенг ҳуқуқлилиги, давлатнинг маданий ёдгорликлар, оналик ва болаликни муҳофаза қилиш ҳақидаги моддалар билан тўлдиришни таклиф қилди, асосий эътиборни Конституциянинг инсон ва фуқаролар эркинликлари ва бурчларини қонуний мустаҳкамловчи моддаларига қаратди. Президент Конституция лойиҳасини биринчи марта эълон қилгунча тўрт марта, кейинги эълон қилингунича эса яна икки марта таҳрир қилди. Фуқароларнинг аниқ таклифлари ва мулоҳазаларини ўрганиб чиқиб, Олий Кенгаш сессиясидан аввал лойиҳани қўлида қалам билан яна бир бор кўриб чиқди. 24 Шундай қилиб, Конституция лойиҳаси давлатимиз раҳбари томонидан етти марта текшириб чиқи лган дан кейингина, республикамиз Олий Кенгашининг сессиясига сўнгги муҳокама учун тақдим этилди. Конституциявий комиссия раисининг қаттиқ туриб ҳимоя қилган нуқтаи назари кўп ойлик изланишларнинг давлат ва сиёсат соҳасида тўпланган тажриба билан тасдиқланган натижаси бўлди. Ислом Каримовнинг Конституцияда ўз аксини топган ғоялари унинг 1992 йил ёзида чоп этилган "Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли" асарида ифодалаб берилди. У шундай деб ёзган эди: " Мустақил Ўзбекистоннинг биринчи Конституцияси янги жамиятнинг ишончли ҳуқуқий кафолатларини шакллантиради ва мустаҳкамлайди. Бу Асосий Қонун ҳар томонлама ва чуқур ўйланган умумхалқ муҳокамасидан кейин демократик йўл билан қабул қилинади. Умумий ғоясиз бизнинг кўп миллатли мамлакатимизда 23 Қаранг: Уразаев Ш. З. Как готовился проект Конституции Республики Узбекистан // Народное слово. 1992. 26 декабря. 24 Ўша жойда.

мустаҳкам маънавий маконни яратиш мумкин эмас. Конституция бизга инсон ҳуқуқлари, озодлик, барқарорлик ва тараққиёт мажмуини ифодалайдиган демократик, ҳуқуқий ва адолатли давлатни қандай қилиб қуриш йўлларини очиб беради " 25 . Ушбу асар Ўзбекистон Конституциясининг лойиҳасини тайёрлашга асос бўлди. Буларнинг ҳаммаси юртбошимиз Конституция лойиҳасига ўзининг меҳнати билан қандай ҳисса қўшганлиги ҳақида хулоса чиқариш имконини беради. Айнан унинг ҳаракатлари билан кўпгина моддалар янада сайқал топди, ифодаланган қоидалар эса аниқ, равшан ва тушунарли бўлди. 1992 йил 8 сентябрда Конституциявий комиссия бажарилган ишни маъқуллади ва Конституция лойиҳасини умумхалқ муҳокамаси учун эълон қилишга қарор қилди. Ушбу йиғилишда лойиҳани охирига етказиш ва таҳрир қилиш учун ишчи гуруҳ тузилди. 1992 йил 26 сентябрда Конституция лойиҳаси матбуотда эълон қилинди. Асосий Қ онун лойиҳасининг умумхалқ муҳокамаси жуда кенг тус олди. У 1992 йил сентябрь ойи охиридан декабрь бошларигача фуқароларнинг сиёсий фаоллиги, ижодий кўтаринкилиги руҳида ўтди ҳамда Ўзбекистонда демократия ривожининг самарали ва амалий мактаби бўлди. Муҳокамада мамлакатимиз катта ёшдаги аҳолисининг деярли ҳаммаси иштирок этди. Матбуотда, радиоэшиттириш ва телекўрсатувларда қизғин баҳс-мунозаралар бўлди, кўплаб учрашувлар ўтказилди, Конституция лойиҳасига доир масалалар бўйича баҳс-мунозаралар ташкил қилинди. Лойиҳа эълон қилингач, Конституциявий комиссияга фикр- мулоҳазалар билдирилган 600 тага яқин хат келиб тушди. Республика матбуотининг ўзида Конституция лойиҳасига бағишланган юздан ортиқ материаллар эълон қилинди. Келиб тушган таклифларнинг сони 5 мингдан ошиб кетди. Конституция лойиҳаси тушган таклифларни инобатга олган ҳолда анча тузатилди, қайта ишланди ва 1992 йил 21 ноябрда муҳокамани давом эттириш учун газеталарда қайта чоп эттирилди. 25 Каримов И. А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т. 1. –Т.: Ўзбекистон, 1996.–85- бет.

Шундай қилиб, ҳуқуқий прецедент – икки босқичли умумхалқ муҳокамаси юз берди. Ушбу ҳолат муҳокама иштирокчиларини фаоллаштириш учун қудратли рағбат вазифасини бажарди. Бунинг натижасида умумхалқ фикр алмашуви янгича тус олди. Мазкур акциянинг маъноси шунда эдики, фуқаролар Конституциянинг қайта ишланган вариантида Конституция лойиҳасини муҳокама қилишдаги ўз иштироклар и нинг натижасини кўра олдилар. Янги вариантда умумхалқ муҳокамасининг дастлабки босқичида келиб тушган кўплаб фикр- мулоҳазалар ва таклифлар ўз ифодасини топди. Одамлар Конституциявий комиссия уларнинг овозини эшитганлигига, таклифларининг тегишли равишда кўриб чиқилиб, инобатга олинганлигига ишонч ҳосил қилдилар. Конституция лойиҳасининг умумхалқ муҳокамаси Ўзбекистон халқининг хоҳиш-иродасини аниқлаш, жуда бой материал тўплаш имконини берди. Ушбу материал чуқур ва ҳар томонлама ўрганиб чиқилди, умумлаштирилди ва халқнинг умумий иродаси шаклида ўн иккинчи чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ўн биринчи сессияси муҳокамасига киритилди. И .А. Каримов сессияда Конституцияни " халқчил қомус " деб атаб, унинг лойиҳаси устида тахминан икки йил давомида ишлангани, икки ярим ой мобайнида умумхалқ муҳокамасидан ўтганлиги ва шу вақт мобайнида у халқнинг фикр хазинаси дурдоналари билан бойитилганлигини, сайқал топганлигини таъкидлади 26 . Республика Олий Кенгашининг сессиясида муҳокама қилиш учун киритилган Конституция лойиҳасига 80 га яқин ўзгартишлар, қўшимчалар таклиф этилди ва аниқликлар киритилди. Уларнинг айримлари муҳим аҳамиятга эга эди. Парламент сессиясининг иши давомида депутатлар ҳам Конституция лойиҳасига бир қатор ўзгартишлар киритдилар. Конституцияни ишлаб чиқиш, муҳокама қилиш ва қабул қилиш жараёни И.А.Каримовнинг "Конституция давлатни давлат, миллатни миллат 26 Ўша жойда. 124-бет.

сифатида дунёга танитадиган Қомуснома" бўлганлиги, у "халқимизнинг иродасини, руҳиятини, ижтимоий онги ва маданиятини" акс эттириши, унинг "халқимиз тафаккури ва ижодининг маҳсули..." 27 эканлиги ҳақидаги хулосасининг тўғрилиги ва асосланганлигини тасдиқлайди. Ўзбекистон Конституциясини тайёрлашда Президентнинг катта хизматлари ҳақида Н. Мишин шундай ёзади: «Каримов Асосий Қонунда инсон ҳуқуқлари ва давлат мустақиллиги ғояларига содиқлик, ҳозирги ва келажак авлодлар олдида чуқур масъулиятни ҳис этиш, ўзбек давлатчилигининг тарихий тажрибаларига таяниш, демократия ва қонунийликка ҳурмат, халқаро ҳуқуқнинг умум халқ эътироф этган нормаларини тан олиш, Ўзбекистоннинг муносиб ҳаётини таъминлаш, инсонпарвар ҳуқуқий давлат яратиш ва ниҳоят, мустаҳкам фуқаровий тинчлик ҳамда миллий келишувни таъминлаш каби эзгу ниятларни мужассамлаштиришга ҳаракат қилди» 28 . Ўзбекистонда конституциявий қурилишнинг асосини Ўзбекистон Республикаси Президенти ўз асарлари, чиқишларида ифодалаб берган беш асосий принцип ташкил қилади. Бу асос бўлувчи ғоялар ва қоидалар Ўзбекистон тараққиёти ва миллий мафкурасининг тамал тошидир. "Дарҳақиқат, – деб ёзади Ўрта Осиё бўйича таниқли мутахассис профессор Л. Левитин, – Ўзбекистон Республикасининг 1992 йил 8 декабрда қабул қилинган Конституциясида ҳозирги замон жамиятларига уларнинг сиёсий-ҳуқуқий ташкил этилиши нуқтаи назаридан зарур бўлган деярли барча нарса мавжуд. Шахснинг мустақиллиги, ҳокимиятларнинг тақсимланиши, мулкдорлик шаклларининг хилма-хиллиги, мафкуравий ранг- баранглик, ижтимоий, иқтисодий ва сиёсий плюрализм, бошқариладиганларнинг розилигига асосланган ҳукумат сингари ва кўплаб бошқа демократик қадриятлар конституциявий тузумнинг принциплари сифатида тасдиқланади. Узоқ йиллар давомида тоталитар-мустабид 27 Каримов И. А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Т. 2. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 93-бет. 28 Мишин Н. Взгляд из Москвы. Ислам Каримов – первый Президент Республики Узбекистан. Штрихи к портрету // Ислам Каримов. Стабильность и реформы. Статьи и выступления. – М.: Палея, 1996. – С. 19–20.

тартиботнинг хомхаёл-демократик ниқоби бўлиб келган турли кўринишдаги "шўрочиликлар" барҳам топтирилган" 29 . Америкалик профессор Дональд С. Карлайлнинг "Ўзбекистон ва Ўрта Осиё: истиқболдаги ўтмиш ва ҳозирги кун" китобида "Каримов Конституцияси" деб номланган бўлим бор" 30 . Ҳақиқатан ҳам Президент И. А. Каримов мустақил Ўзбекистон Конституциясининг ташаббускори, илҳомчиси ва асосий муаллифидир. Конституциянинг 93-моддаси 1-қисмига мувофиқ, Ўзбекистон Республикасининг Президенти Конституциянинг кафили ҳисобланади. "Конституциянинг кафили" тушунчаси, кўплаб Европа мамлакатлари ва АҚШ конституцияларида қўлланилмаганидек, илгари амалда бўлган совет конституцияларида ҳам ишлатилмаган эди. Нима учун мамлакатимиз Конституциясида айнан Президент Конституциянинг кафили сифатида белгилаб қўйилган? Ўзбекистон Республикасининг Конституциясини ишлаб чиқиш ва қабул қилиш жараёни фақат унинг кафилинигина эмас, балки конституциявий нормаларнинг кафолатланиш даражаси ва шаклларини ҳам белгилаб берди. Президент Конституциянинг кафили сифатида белгилаб қўйилар экан, Конституция Президентлик институтининг бутун давлат тизимини муҳофаза қилувчи ролини тавсифлайди. Конституциянинг кафили функцияси Президентнинг давлат бошлиғи сифатидаги алоҳида ўрнини таъкидлайди ва кўп қирралидир. Конституцияни кафолатлар экан, Президент унинг нормаларига барча давлат органлари, фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари, жамоат ташкилотлари ва фуқаролар риоя қилишларини талаб қилиши мумкин ва шарт. Президент Конституциянинг кафили сифатида унга риоя қилинишининг эталони ҳисобланади ва шу нуқтаи назардан ўзи раҳбарлик қилаётган органлар ва мансабдор шахсларнинг фаолиятига баҳо беради. У 29 Қаранг: Ислом Каримов – янги Ўзбекистон Президенти. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 89–90-б. 30 Ўша жойда. 90-б.

Конституциянинг кафили сифатида фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш, Ўзбекистон Республикасининг давлат суверенитетини, унинг мустақиллиги ҳамда ҳудудий яхлитлигини муҳофаза қилиш, давлат органларининг ўз вазифаларини бажаришларини ва мувофиқлашган ҳамкорлигини таъминлаш, конституциявий тузумни мустаҳкамлаш бўйича барча шароитларни яратиш учун зарур чора-тадбирларни кўради. Конституциядан келиб чиққан ҳолда, И.А.Каримов ўзининг фундаментал асарларида Ўзбекистон тараққиётининг стратегик йўналишларини белгилаб берди. Конституцияни кафолатлар экан, давлат раҳбари бевосита ҳамда давлат органлари орқали ҳаракат қилади. Конституциянинг кафили сифатида Президент умуман Конституцияни ҳимоя қилиш механизми таъсирининг самарадорлиги учун шахсан жавобгарлик намуналарини кўрсатмоқда. У давлатнинг миллий манфаатларини ҳимоя қилиш, бутун мамлакат ҳудудида тинчлик, барқарорлик ва қатъий конституциявий тартибни кафолатлаш бўйича ўз мажбуриятини бажарар экан, халқ ишончини муносиб оқламоқда. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2001 йил 4 январда эълон қилинган "Ўзбекистон Республикасининг Конституциясини ўрганишни ташкил этиш тўғрисида"ги фармони Конституцияни кафолатлаш ва бу мақсад учун зарур шарт-шароитларни яратишга қаратилган. Шундай қилиб, И. А. Каримовнинг Конституция ҳақидаги фикрлари, таъкидлари ва хулосалари рўй бераётган конституциявий жараёнларни, Ўзбекистоннинг ижтимоий-сиёсий ривожланишининг тарихий шарт- шароитларини, унинг ҳозирги ҳолатини ва истиқболларини, бой имкониятларини ўрганиш, чуқур таҳлил ва синтез қилиш натижаларига асосланган 31 . Юртбошимизнинг Конституция ҳақидаги ғоялари конституциявий назария, жаҳон конституциячилиги тажрибаси ва конституциявий 31 Ислом Каримов Конституция т ўғрисида. Тошкент, 2000 , 156 б .

нормаларни жорий этиш амалиётининг уйғунлашиб кетганлигини намоён қилади. 5 - §. Ўзбекистон Республикаси Конституция си ни тузилиши Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси Муқаддима, 6 бўлим, 26 боб ва 128 моддадан иборат. Ўз ички тузилиши билан Ўзбекистон Конституцияси жаҳон конституциявий амалиётига тўла мос келади. Асосий Қонун Муққадимаси жуда қисқа ва кўтаринки руҳда ёзилган. Унинг моҳияти Конституцияни халқ, яъни давлатнинг ҳақиқий соҳиби қабул қилганлигида ва унда ўз иродасини ифода этганлигидадир. Конституциянинг асосий мантиқий йўналиши қуйидагича: инсон - жамият-давлат. Биринчи бўлимда мустақил Ўзбекистон давлатининг асосий конституциявий принциплари кўрсатилган. Бундай принциплар қаторига давлат суверенитети, халқ ҳокмиятчилиги, Конституция ва қону н нинг устунлиги ҳамда ташқи сиёсатимиз тамойиллари киради. Биринчи бўлим конституциявий тузумнинг асосий принциплари йиғиндисидан иборат бўлса, иккинчи бўлим инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги ўзбек харт а сидир. Бошқача қилиб айтганда, инсон ҳуқуқларининг яхлит ва кенг тизимидир. Инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги бўлимнинг давлат ҳокимияти тўғрисидаги бўлимларидан олдин берилганлиги ҳам маълум бир мантиққа асослангандир. Ҳуқуқларни инсонга давлат инъом қилмайди, балки фуқаро ўзига берилган ажралмас табиий ҳуқуқлар мажмуидан онгли равишда ва маъсулиятни ҳис этган ҳолда фойдаланади. "Жамият ва шахс" деб номланган учинчи бўлим одатдагидек эмас, жаҳоннинг биронта Конституциясида бундай бўлим йўқ. Бу бўлимнинг асосий мақсади, фуқаролик жамиятининг анъаналарини тиклаш, ижтимоий уюшмалар ва муносабатларни ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солиб, уларнинг ривожланишини таъминлаш дан иборат. Бу бўлим ни к онституцияга киритилишининг сабаби нима? Биринчидан, совет тузуми ҳукмронлик қилган йилларда ўта давлатлаштириш сиёсатининг натижаси ўлароқ, жамиятнинг барча

жабҳалари давлат назорати остида эди. Айни вақтда давлат тушунчаси жамият тушунчасидан тор бўлиб, жамиятнинг бир таркибий қисмидир, холос. Иккинчидан, жамият институтлари билан давлатнинг ўзаро муносабатлари авваламбор Конституция даражасида белгиланмоғи даркор. Учинчидан, давлат таркибига кирмаган жамиятнинг иқтисодий негизлари, жамоат бирлашмалари, оила, оммавий ахборот воситалари ўзининг конституциявий мақомини топган. Конституциянинг тўртинчи бўлими маъмурий-ҳудудий ва давлат тузилишига бағишланган. Ўзбекистон вилоятлар, туманлар, шаҳарлар, шаҳарчалардан иборат маъмурий-ҳудудий тузилишига эгадир. Республика таркибига Қорақалпоғистон Республикаси ҳам киради. Бу суверен давлатнинг конституциявий мақомига ва Ўзбекистон билан ўзаро муносабатларига махсус 17-боб бағишланган. Бешинчи бўлим давлат ҳокимияти органларини ташкил этиш ҳақида бўлиб, унда ҳокимият ваколатларини тақсимлаш принципи ўзининг амалий ифодасини топган, яъни қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимияти органлари конституциявий мақоми муайян тартибда мустаҳкамланган. Давлатимизнинг марказий идоралари Олий Мажлис, Президент, Вазирлар Маҳкамаси, Конституциявий, Олий ва Хўжалик Судлари, Прокуратура, маҳаллий давлат ҳокимияти орган ларининг конституциявий мақоми белгилаб берилган. Сайлов тизимининг принциплари, молия ва кредит, хавфсизлик ва мудофаа масалалари ҳам конституциявий тартибга солиш доирасига кирган. Сўнгги, олтинчи бўлим Конституцияни ўзгартириш муаммосига бағишланган бўлиб, ҳуқуқий нуқтаи назардан Асосий Қонуннинг барқарорлигини таъминлашга қаратилгандир. Ўзбекистон Республикаси Конституцияснинг тузилиши унинг: б иринчидан, фуқаролар тинчлигига, яъни миллий ва ижтимоий т отувликка ;

и ккинчидан, шахс эркинлигига ва сайлов эркинлигига ; у чинчидан , сиёсий барқарорликка ; тўртинчидан , фаровонлик ва иқтисодий ўсишга ; бешинчидан, давлатнинг одамлар олдидаги ўз бурчини бажаришига эришишга қаратилган. 6 - §. Ўзбекистон Республикаси Конституциясига ўзгартириш киритиш тартиби Конституцияни нг давлатдаги Асосий қонун сифатида эътироф этилиши дунёда унинг аҳамияти ва мавқеини нг ошиб бориши билан уйғунлашиб, Конституция вийчи лик ғоясини ривожлантиришда муҳим талаблардан бири ҳисобланади. Бизнинг мамлакати миз тарихида бир нечта Конституциялар қабул қилинган бўлиб, уларнинг мазмун ва моҳияти ўша давр шарт- шароитлари билан ўлчанади. Конституция ва қонунларнинг қабул қилиниши ва ўзгартирилиши жараёнларида давлат органлари, мансабдор шахслар, фуқаролар ва бизнинг ҳудудимизда яшаб турган чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар ўзларининг таклиф мулоҳазалари билан иштирок этишлари мумкин. Шунингдек, дунё мамлакатлар и нинг ҳаётий тажрибаси шуни кўрсатадики, Конституциялар турли хил усуллар асосида қабул қилиниши мумкин: б иринчидан, Конституция ҳокимиятнинг Олий органи томонидан ишлаб чиқилади ва халқ муҳокамасидан ўтгандан сўнг қабул қилинади (Ўзбекистонда Олий Мажлис , Украинада Олий Рада, АҚШда Конгресс палаталари томонидан қабул қилинади) ; и ккинчидан, Конституция махсус таъсис этилган давлат органи томонидан ишлаб чиқилади ва қабул қилинади. ( Хитой, Мозамбик, Вьетнам ва Грузияда алоҳида таъсис этилган Конституцион йиғилиш томонидан) ; у чинчидан, Референдум йўли билан бевосита халқ томонидан қабул қилинади (Франция, Белорусия, Алжир, Швецария ва Филиппинда).

Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси олий юридик кучга эга бўлган давлатнинг Асосий Қонуни бўлиб, халқ манфаатларига мувофиқ тарзда янги демократик давлатнинг вужудга келиши натижасида Олий Мажлис томонидан қабул қилинган. Агар унга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш зарурати туғилса, бу масала кенг жамоатчиликнинг фикрига таянган ҳолда амалга оширилади. Бу ҳақда Конституциянинг ўзида аниқ меъ ё рлар белгиланган. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси тегишли таклиф киритилгандан кейин 6 ой мобайнида Конституцияга ўзгартиришлар ҳамда тузатишлар киритиш тўғрисида кенг ва ҳар тарафлама муҳокамани ҳисобга олган ҳолда қонун қабул қилиши мумкин. Агар Олий Мажлис Конституцияга ўзгартириш киритиш тўғрисидаги таклифни рад этса, таклиф бир йил ўтгандан кейингина қайта киритилиши мумкин. Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига ўзгартиришлар Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси қонунчилик палатаси депутат лари ва Сенат аъзолари умумий сони нинг учдан икки қисмидан иборат кўпчилиги томонидан қабул қилинган қонун ёни Ўзбекистон Республикасининг референдуми билан киритилади (127-модда). Конституциянинг айрим меъёрларини кўриб чиқишга мамлакатда амалга ошириладиган ислоҳотларнинг чуқурлашиш ёки давлат ҳокимият и олий органлари тузилишини янада такомиллаштириш зарурияти сабаб бўлиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси давлат органлари тизими ва фоалиятининг доимо такомиллаштириб бориши, давлатимиз сиёсатининг асосий мазмунини ташкил этмоқда. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 8 3 - моддасига мувофиқ, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисида Ўзбекистон Республикаси Президенти қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эгадир. 2000 йил 25 май куни, Ўзбекистон Республикаси Президенти, Олий Мажлиснинг иккинчи чақириқ, иккинчи сессиясида : " М ен доимий асосда ишлайдиган икки палатали парламент тизимига ўтиш таклифини киритмоқчиман яъни,

биз 2004 йилда бўладиган сайловларда парламентни икки палатали қилиб, ташкил этишимиз лозим. Бунда қуйи палата – Олий Мажлис партиялар вакиллари ва мустақил депутатлардан сайланади. Сиёсий партиялар ва аҳоли йиғилишлари унга ўз вакилларини ўтказади, улар парламентда доимий равишда ишлайди. Юқори палата таркибини вилоят, шаҳар ва туманлардан маҳаллий кенгашларга сайланган депутатларнинг вакиллари ташкил этади. Мисол учун Қашқадарё вилоят кенгашига сайланган депутатлар шаҳар ва туманл а рда сайланган ноиблар ҳисобидан вилоят миқёсидаги йиғил и шларда ана шу кенгашларнинг олти-етти нафар энг ишончли вакили мамлакат парламентининг юқори палатасига сайланади. Улар юқори палатада шу вилоятнинг манфаатларини ҳимоя қилади ” деб таъкидла ди. Ю қори палатага сайланган вакилларнинг асосий вазифаси қуйи палата тайёрланган қонунларни кўриб чиқиш ва шунга мос равишда ўзларининг қарорларини қабул қилиш лиги, мамлакатимизнинг барча ҳудудларига тенг кўз билан қараб, ана шу ҳудудларнинг вакиллари орқали халқи нинг манфаатларини бир хилда ҳимоя қилиши зарурлиги ҳақида тўхталди. Шундан сўнг бу таклиф юзасидан, депутатларнинг фикр ва мулоҳазалари ўрганиб чиқилиб, 2001 йил 6 декабр куни Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг иккинчи чақириқ, еттинчи сессиясида депутатлар бир овоздан Ўзбекистон халқининг фикрини аниқлаш мақсадида рефендум ўтказиш тўғрисида қарор қабул қилди, 2002 йил 27-январ кунини умумхалқ референдуми куни деб эълон қилди. Референдумда овоз бериш бюллетенига қуйидаги мазмундаги саволлар киритилди; 32 1. Сиз келгуси чақириқ Ўзбекистон Республикаси Парламентини икки палатали қилиб, сайланишига розимисиз? 2. Сиз Ўзбекистон Республикаси Президентининг Конституциявий ваколат муддатини беш йилдан етти йиллик қилиб, ўзгартиришга розимисиз? Ўзбекистон халқи, Олий Мажлис ва Президент фаолиятини такомиллаштиришни бир овоздан тасдиқлади. Эндиги вазифа Ўзбекистон 32 "Халқ сўзи" 2001 , 7 декабр

халқининг ҳоҳишини 2004 йилга қадар тадбиқ этилишининг ҳуқуқий асосларини яратиш лозим. Ҳозирги кунларда бу масаланинг ҳамма учун маъқул бўлган ечимини топиш учун Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси раҳбарлигида жуда кўп илмий-ўқув муасасалари, давлат ва нодавлат ташкилотлари бош қотирмоқдалар. Ҳар бири ўз салоҳиятидан келиб чиқиб миллийлигимизга мос бўлган референдум натижалари талабаларини ҳал этиш имкониятига эгадирлар. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг навбатдаги саккизинчи сессиясида бу масаланинг ҳал этилишини дастлабки, муҳокамаси бўлиб: 2002 йил 4 апрелда Ўзбекистон Республикасининг "Референдум якунлари ҳамда давлат ҳокимияти ташкил этилишининг асосий принциплари тўғрисида"ги Конституциявий Қонуни қабул қилинди. Бизга маълумки, 1993 йил 28 декабрда биринчи бор Конституциямизга ўзгартириш ва қўшимча киритилган бўлиб, "Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига ўзгарти ри шлар ва қўшимчалар киритиш тўғрисида" ги Ўзбекистон Республикасининг Қонунида шундай дейилган эди: “Ўзбекистон Республикаси Конституцияси 77-модда 1-қисмидаги “150 нафар депутатдан” деган сўзлар “депутатлардан” деган сўз билан алмаштирилсин” 33 Юқоридаги Конституциявий қонун асосида 2003 йил 24 апрелдаги "Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига ўзгарти ри шлар ва қўшимчалар киритиш тўғрисида" ги Ўзбекистон Республикасининг Қонунига мувофиқ Конституциянинг XVIII , XIX , XX , XXIII бобларига ўзгартиришлар ва қўшимчалар киритил ди . Жумладан, Конституциямизнинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси деб номланган XVIII боби илгари бир палатали парламентга бағишланган бўлса эндиликда мазкур бобда икки палатали парламент Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси (қуйи палата) ва Сенати (юқори палата) га бағишланган. 33 Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаши Ахборотномаси, 1994. №1, 5-модда

Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси 76-моддасида илгари “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси олий давлат вакиллик органи бўлиб, қонун чиқарувчи ҳокимиятни амалга оширади” деб номланган қоида мавжуд эди. 2003 йил 24 апрелда киритилган ўзгартириш ва қўшимчалар киритилганидан сўнг ҳозирда мазкур 76-моддада қуйидагича қоида мавжуд: “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси олий давлат вакиллик органи бўлиб, қонун чиқарувчи ҳокимиятни амалга оширади. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси икки палатадан-Қонунчилик палатаси (қуйи палата) ва Сенатдан (юқори палата) иборат. Ўзбекистон Республикаси Ол ий М ажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенат и ваколат муддати-беш йил ”. Конституциямизнинг Ўзбекистон Республикасининг Президенти боби яъни XIX бобига ҳам ўзгартириш киритилди. Хусусан, илгари Конституциямизнинг 89-моддасида қуйидаги норма мавжуд эди: “Ўзбекистон Республикасининг Президенти Ўзбекистон Республикасида давлат ва ижро этувчи ҳокимият бошлиғидир.”. 2003 йил 24 апрелда мазкур моддага ўзгартириш киритилиб, “Ўзбекистон Республикасининг Президенти айни вақтда Вазирлар Махкамасининг Раиси ҳисобланади” қоидаси чиқариб ташланди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг айрим ваколатлари Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси юқори палатаси Сенатга ўтказилди. 93-модда 6-бандига кўра, Ўзбекистон Республикаси чет давлатлардаги дипломатик ва бошқа вакилларини тайинлаш учун номзодларни Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатига тақдим этади; 93-модда 23-бандига кўра эса, “амнистия тўғрисидаги ҳужжатларни қабул қилиш ҳақида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенатига тақдимнома киритади ва Ўзбекистон Республикаси судлари томонидан ҳукм қилинган шахсларни афв этади”. Илгари Ўзбекистон Республикаси чет давлатлардаги дипломатик ва бошқа вакилларини тайинлаш ва амнистия

тўғрисида хужжатларни қабул қилиш бевосита Президент ваколатига киритилган эди. Конституциямизнинг Вазирлар Махкамаси яъни XX бобига киритилган ўзгартириш ва қўшимчаларга тўхталадиган бўлсак, илгари 98-моддада кўра, “Вазирлар Маҳкамаси таркибини Ўзбекистон Республикаси Президенти тузади ва у Олий Мажлис томонидан тасдиқланади” деган қоида мавжуд бўлган бўлса, ҳозирда 98-модда иккинчи қисмида “Вазирлар Маҳкамаси таркиби Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан шакллантирилади. Ўзбекистон Республикаси Бош вазири номзоди Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг палаталари томонидан кўриб чиқилади ва тасдиқланади. Вазирлар Маҳкамасининг аъзолари Ўзбекистон Республикаси Бош вазири тақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан тасдиқланади” деган қоида мавжуд. Шунингдек Ўзбекистон Республикаси Бош вазири ваколатлари кенгайтирилиб, 98-модда 5-қисмига “Ўзбекистон Республикаси Бош вазири Вазирлар Маҳкамаси фаолиятини ташкил этади ва унга раҳбарлик қилади, унинг самарали ишлаши учун шахсан жавобгар бўлади, Вазирлар Маҳкамасининг мажлисларига раислик қилади, унинг қарорларини имзолайди, Ўзбекистон Республикаси Президентининг топшириғига биноан халқаро муносабатларда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси номидан иш кўради, Ўзбекистон Республикаси қонунларида, Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонлари, қарорлари ва фармойишларида назарда тутилган бошқа вазифаларни бажаради. Ўзбекистон Республикаси Президенти ушбу Конституциянинг 89- моддаси ва 93-моддасига асосланган ҳолда Вазирлар Маҳкамаси мажлисларида раислик қилишга, Вазирлар Маҳкамаси ваколатига кирувчи масалалар юзасидан қарорлар қабул қилишга, шунингдек Вазирлар Маҳкамаси қарорлари ва фармойишларини, Ўзбекистон Республикаси Бош вазири фармойишларини бекор қилишга ҳақли” деган қоида киритилди.

Шунингдек, мазкур киритилган ўзгартириш ва қўшимчалардан сўнг Ўзбекистон Республикаси Бош Вазирига Ўзбекистон Республикаси Президентига Вазирлар Маҳкамаси аъзоларини тасдиқлаш учун тақдим қилиш ваколати берилди. Конституциямизнинг сайлов тизими деб номланадиган XXIII бобига ҳам ўзгартириш ва қўшимчалар киритилди. Илгари 117-модда 2-қисмида “Ўзбекистон Республикасида Президент сайлови, ҳокимиятнинг вакиллик органлари сайлови умумий, тенг, тўғридан-тўғри сайлов ҳуқуқи асосида яширин овоз бериш йўли билан ўтказилади. Ўзбекистон Республикасининг 18 ёшга тўлган фуқаролари сайлаш ҳуқуқига эгадирлар” деган қоида мавжуд эди. Ҳозирда 117-модда 2-қисмида “Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининнг қонунчилик палатасига ҳамда Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгесига, вилоятлар, туманлар, шаҳарлар давлат ҳокимияти вакиллик органларига сайлов тегишинча уларнинг конституциявий ваколат муддати тугайдиган йилда-декабрь ойи учинчи ўн кунлигининг биринчи якшанбасида ўтказилади. Сайловлар умумий, тенг, тўғридан-тўғри сайлов ҳуқуқи асосида яширин овоз бериш йўли билан ўтказилади. Ўзбекистон Республикасининг 18 ёшга тўлган фуқаролари сайлаш ҳуқуқига эгадирлар. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати аъзолари Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгесига, вилоятлар, туманлар, шаҳарлар давлат ҳокимияти вакиллик органлари депутатларининг тегишинча қўшма мажлисларида мазкур депутатлар сайланганидан сўнг бир ой ичида улар орасидан яширин овоз бериш йўли билан сайланадилар” деган қоида мавжуд. Шунингдек, 2003-йил 24-апрелда Конституциямизнинг Конституцияга ўзгартириш киритиш тартиби 6-бўлимига ҳам ўзгартириш киритилди. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг дастлабки 127-моддаси “Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига

ўзгартиришлар Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси жами депутатларнинг учдан икки қисмидан иборат кўпчилиги томонидан қабул қилинган қонунлар билан киритилади” деб белгиланган эди. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг мазкур моддасига киритилган тузатиш ва қўшимчалардан сўнг “Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига ўзгартиришлар тегишинча Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси депутатлари ва Сенати аъзолари умумий сонининг камида учдан икки қисмидан иборат кўпчилиги томонидан қабул қилинган қонун ёки Ўзбекистон Республикасининг референдуми билан киритилади“ деб ўз ифодасини топди. Ўзбекистон Республикасида давлат ҳокимиятининг бўлиниш принципи асосида, давлат органлари тизими ва уларнинг ташкил этилиш тамойиллари, жумладан, Ўзбекистон Республикаси Президенти ва Олий Мажлиси Палаталари ваколатлари мажбуриятлари, вазифаларини ва бунинг баробарида бошқа давлат органлари тизимидаги фаолият йўналишларини ўзида белгилаб берган алоҳида конституциявий қонуннинг қабул қилиниши ва ундан кейин Конституция ва тегишли қонунларни қабул қилиш ёки ўзгартириш, тузатишлар киритиш масалаларини ҳал этиш тартибининг белгиланганлиги, Олий Мажлис олдида турган мақсадни режа асосда мукаммаллигини таъминланган ҳолда, амалга ошириш учун шароит яратиб беради. Шундай қилиб, Конституцияга ўзгартириш ҳамда тузатишлар киритиш заруриятининг пайдо бўлиши давлат ва жамиятнинг ривожланишида давлат бошқаруви тизимини такомиллаштириш борасидаги ҳуқуқий ислоҳотларнинг амалий натижаси бўлиб ҳисобланади.

Адабиётлар: 1. Kayumov R.K. Uzbekiston Respublika- sining Konstitutsiyaviy xukuki. T.: Adolat, 1998 y. 2. Inson xukuklari (mualliflar jamoasi). T.: Adolat, 1997 y. 3. Xusanov O.T. Uzbekiston Respublikasi davlat organlari. T.: Shark, 1996 y. 4. Xusanov O.T. Mustakillik va maxalliy xokimiyat. T.: Shark, 1997 y. 5. Uzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga sharx. T.: Uzbekiston, 2001 y. 6. Uzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini urganish (mualliflar jamoasi). T.: Uzbekiston, 2001 y. 7. Jaxon Konstitutsiyalari. U.Tadjixanov va A.Saidovlar taxriri ostida. T.: Adolat, 2001 y. 8. Yuridik ensiklopediya. U. Tadjixanov umumiy taxririda. T. Shark. 2001 y. 9. G. Sirojov. Inson xukuklari umumjaxon deklaratsiyasiga sharxlar. T. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

Узбекистон республикаси конституциясининг асосий принциплари

Узбекистон Республикаси Конституциясининг давлат ва жамият хаётида тутган урни ва аҳамияти

Узбекистон Республикаси бюджет тузилиши

Узбекистон Республикаси Давлат Мадхияси

Ўзбекистон республикаси конституциясининг ишлаб чиқилиши ва қабул қилиниши