Уй-жой ижараси шартномаси. Текин фойдаланиш шартномаси - Юриспруденция - Рефераты

Уй-жой ижараси шартномаси. Текин фойдаланиш шартномаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

53.8232421875 KB

Уй-жой ижараси шартномаси. Текин фойдаланиш шартномаси Режа: 1. Давлат уй-жой сиёсатининг асосий вазифалари 2. Уй-жой ижараси шартномасининг тушунчаси, ҳуқуқий белгилари 3. Уй-жой ижараси шартномасида тарафларнинг ҳуқуқ ва бурчлари 4. Давлат уй-жой фондининг биноларидаги уй-жойни ижарага олиш шартномаси ва унинг муддатлари

1. Давлат уй-жой сиёсатининг асосий вазифалари Ўзбекистон Республикаси ўз мустақиллигига эришгандан кейинги ўтган йиллар давомида кўп миллатли ўзбек халқининг турмуш фаровонлигини янада яхшилаш борасида амалга оширилаётган исло ҳотлар ўз самарасини бера бошлаганлигини жамиятимиз тараққиёти нинг барча жабҳаларида кузатиш мумкин. Инсонларнинг шахсий ҳуқуқ ва эркинликлари энг олий қадрият сифатида улуғланиб келгани боис, мустақилликнинг дастлабки йилларидан бошлаб мамлакатда қонун устуворлигини таъминлаш мақса дида жуда кўплаб муносабатларни ҳуқуқий тартибга солувчи янги қонунлар қабул қилинди. Мамлакатнинг бозор муносабатларига босқичма-босқич ўтиши ва уни дунё ҳамжамиятига интеграциялашувини янада жадаллаштириш борасида олиб борган сиёсатларининг бири давлат уй-жой сиёсатидир. Республикамиз аҳолисининг уй-жойга бўлган эҳтиёжини тўла қондириш бевосита давлат уй- жой сиёсатининг асосий вазифасига айланди. Буларнинг барчаси давлатимизнинг фуқароларни шинам тураржойлар билан таъминлаш ҳақидаги узлуксиз ғамхўрлигининг далилидир. Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати тураржой қурилиши масаласидаги вазифаларни амалга ошириш билан бирга, фуқароларнинг тураржойга бўлган ҳуқуқларини ҳам ҳимоя қилиб келмоқда. Кейинги йилларда мамлакатимизда қонунчиликни мустаҳкамлаш, фуқаролар нинг ҳуқукларига, шу жумладан, уларнинг уй-жойга бўлган ҳуқуқ ларига қатьий риоя қилинишини таъминлаш мақсадида дастлаб, 1998 йил 24 декабрда Ўзбекистон Республикасининг Уй- жой кодекси 1999 йил 15 апрелда “Уй-жой мулкдорларининг ширкатлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг қонуни қабул қилинди. Ўзбекистон Республикаси ўзининг давлат уй-жой сиёсатининг асосий вазифаларини қуйидагича белгилаб олди: ҳар бир фуқаро ўз эҳтиёжлари ва имкониятларига қараб уй-жой қуриши, уни мулк қилиб олиши, ижарага олиши мумкин бўлган шарт- шароитларни яратиш;

уй-жой фондини ривожлантириш ва асраш; уй-жой шароитларини яхшилашга муҳтож бўлганлар ҳисобида турувчи фуқароларга давлат муниципал уй-жой фондидан уй-жой бериш; фуқароларнинг ижтимоий жиҳатдан ҳимояланмаган, кам таъ минланган тоифаларини Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳка маси томонидан белгиланадиган рўйхат бўйича давлат аниқ мақсадли коммунал уй-жой фонди ҳисобидан уй-жой билан таъминлаш, шунингдек, уларга коммунал хизматларга ҳақ тўлаш ва уй-жойдан фойдаланишда компенсациялар бериш; уй-жой шароитларини яхшилашга мухтож бўлганлар ҳисобида турувчи фуқароларга уй-жой қуриш, уни қайта қуриш, таъмирлаш ҳамда сотиб олиш учун кредитлар ва ссудалар бериш; уй-жой шароитларини яхшилашга мухтож бўлган ёш оилаларга уй-жой қуриш ёки уй-жой олишда кўмаклашиш; уй-жой қуриш, уни қайта қуриш ва сақлашни давлат томонидан иқтисодий ва молиявий омиллар тизими орқали рағбатлантириш; қулай ва шинам уй-жойлар, қўрғонча шаклидаги кам қаватли тураржой бинолари барпо этиш кўламини кенгайтириш; аҳолига ижтимоий-маиший, маданий ва бошқа хизматлар кўрса тадиган зарур инфраструктураси бўлган қулай ҳаётий муҳит яратиш. Ҳозирда Ўзбекистон Республикаси уй-жой соҳасини янада кенг ривожлантиришга бағишланган ўзининг узоқ муддатли яхлит давлат дастурига эга. Уй-жой фондлари. Ў збекистон Республикаси Уй-жой кодексининг 8- моддасига кўра уй-жой фонди хусусий ва давлат уй-жой фондларига бўлинади. Хусусий уй-жой фондига қуйидагилар киради: фуқаролар мулки бўлган уй-жой фонди (якка тартибда қурилган уйлар, хусусийлаштирилган, қурилган ҳамда олинган квартиралар ва уйлар, уй-жой қуриш ҳамда уй-жой кооперативларига қарашли уйлардаги пай бадаллари тўлиқ тўланган квартиралар, фуқаролар томонидан қонун ҳужжатларида

назарда тутилган бошқа асосларда мулк қилиб олинган квартиралар ва уйлар); хўжалик ширкатлари ва жамиятлари, кооперативлар, жамоат бирлашмалари, жамоат фондлари ҳамда бошқа нодавлат юридик шахсларнинг мулки бўлган ва уларнинг маблағлари ҳисобидан қурилган ёки аукционда ёхуд қонун ҳужжатларида назарда тутилган бошқа асосларда олинган уй-жой фонди. Давлат уй-жой фондига қуйидагилар киради: маҳаллий давлат ҳокимияти органлари ихтиёрида бўлган, маҳал лий бюджетга тушган солиқлар, йиғимлар ва бошқа тўловлар, шунингдек қонун ҳужжатларида назарда тутилган асослар бўйича тушумлар ҳисобидан барпо этилган муниципал уй-жой фонди; давлат корхоналари, муассасалари ва ташкилотларининг тўла хўжалик юритишида ёки оператив бошқарувида бўлган идоравий уй-жой фонди; маҳаллий давлат ҳокимияти органлари ихтиёрида бўлган, ма ҳаллий бюджет маблағлари ҳисобидан барпо этилган, шунингдек хусусий, муниципал, идоравий уй-жой фондидан олиб уларнинг балансига берилган, фуқароларнинг ижтимоий жиҳатдан ҳимояланмаган, кам таъминланган тоифалари учун хусусийлаштириш ҳуқуқисиз ижара шартлари асосида фойдаланиш учун берилган аниқ мақсадли коммунал уй-жой фонди. давлат корхоналари, муассасалари ва ташкилотларининг тўла хўжалик юритишида ёки оператив бошқарувида бўлган идорага қарашли уй-жой фонди. 2. Уй-жойга бўлган мулк ҳуқуқи Уй-жой соҳасидаги кўчмас мулк хусусий мулк ёки давлат мулки бўлиши ҳамда қонун ҳужжатларида белгилаб қўйилган тартибда мулкчиликнинг бир шаклидан бошқа шаклига ўтиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси ҳудудида фуқаролар, юридик шахслар ва давлат уй-жойга бўлган мулк ҳуқуқининг субъекти бўлиб ҳисобла надилар.

Уй-жойга бўлган мулк ҳуқуқи муддатсиз бўлиб, юридик ва жисмоний шахсларнинг, давлатнинг ҳуқуқларини ҳамда қонун билан муҳофаза қилинадиган манфаатларини бузмаган ҳолда шахснинг ўзига тегишли уй-жой биносига ўз хоҳиши ва манфаатларига кўра эгалик қилиш, ундан фойдаланиш ва уни бошқариш, шунингдек ўзининг мулк ҳуқуқи бузилишини бартараф этишни талаб қилиш ҳуқуқидан иборатдир. Уй-жой биноларининг кўринишини ўзгарти ришга, уларни қайта қуриш ёки бузишга давлат ҳокимияти маҳаллий органларининг тегишли рухсатномаси бўлган такдирдагина йўл қўйилади. Уй-жой бинолари, квартиралар, бинонинг бир қисми, квартиранинг бир қисмининг хусусий мулклиги миқдор, ўлчам ва қиймат жиҳатидан чекланмайди. Фуқароларнинг хусусий мулки бўлган уй-жой бинолари, квартиралар олиб қўйилиши, мулкдор эса уй-жой биносига, квартирага эгалик ҳуқукидан маҳрум этилишига йўл қўйилмайди, қонунда белгиланган ҳоллар бундан мустасно. Уй-жой фақат қонунда белгиланган ҳолларда ва тартибда суднинг қарорига асосан мажбурий тарзда олиб қўйилиши мумкин. Таъкидлаб ўтилганидек, уй-жойнинг умумий мулк бўлиши ўз навбатида икки турга бўлинади. Биринчиси, уй-жой мулқдорлардан ҳар бирининг улуши аниқлаб қўйилган - улушли мулк, иккинчиси эса, улушлар аниқлаб қўйилмаган – биргаликдаги мулк ҳолида бўлади. Умумий улушли мулкда мустақил равишда бошқа шахсга берилиши мумкин бўлмаган объектлар қуйидагилардан иборат: уйларнинг умумий жойлари, устун ва тўсинлар, квартира ташқарисидаги ёки ичкарисидаги, биттадан ортиқ квартирага хизмат қилувчи механик, электр, санитария- техника, бошқа турдаги қурилмалари. Квартира миқдори тураржой биносининг умумий мол-мулки даги ўз улушини бошқа шахсга беришга, шунингдек бу улушнинг квартирага бўлган мулк ҳуқуқидан алоҳида тарзда бошқа шахсга ўтишига олиб келувчи ўзга ҳаракатларни амалга оширишга ҳақли эмас.

Шу ўринда яна бир ҳолатни эслатиб ўтиш жоиз бўладики, бунда қонунчилик мулкчилик турларининг ўзгариши муносабати билан уй-жойга нисбатан эгалик ҳуқуқи ҳам ўзгариши мумкинлигини назарда тутади. Қайсики бу: давлат корхоналари, муассасалари ва ташкилотларини мулкчиликнинг бошқа шаклига ўтказиш ёки тугатиш чоғида уларнинг тўла хўжалик юритишида ёки оператив бошқарувида бўлган уй-жой фонди ушбу корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар ҳуқуқий ворисларининг (агар улар қонун талабларига кўра аниқлан ган бўлсалар), бошқа юридик шахсларнинг тўла хўжалик юритишига ёки оператив бошқарувига ёхуд белгиланган тартибда фуқароларнинг барча уй-жой ҳуқуқларини, шу жумладан, уй-жойни хусусийлаштириш ҳуқуқини сақлаб қолган ҳолда маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг юритишига ўтказилиши лозим. Бундай ҳолатларда уй-жойнинг янги эгаси илгари тузилган ижара шартномаси шартлари асосида айнан шу уй-жойни ижарага берувчига айланади. Давлат уй-жой фондига қарашли уйлардаги уй-жой бинолари уй-жой шароитларини яхшилашга муҳтож бўлган фуқароларга ижара шартномаси бўйича уй-жой шароитларини яхшилаш учун тузилган мавжуд навбатга мувофиқ, маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг қарорига биноан берилади. Уй-жой шароитини яхшилашга муҳтож бўлган фуқароларга уй-жой бериш тартиби ва имтиёзлар рўйхатини Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси белгилайди. Уй-жой беришнинг бундай тартибга солиниши айнан шу соҳада адолат принципларининг янада мустаҳкамланишини тўла таъминлайди. Шахсга хусусий мулк сифатида қарашли бўлган уй, квартирани ижарага олиш шартномасининг шартлари тарафларнинг ўзаро келишувига мувофиқ белгиланади. Уй-жой биносини ижарага олиш ҳуқуқи давлат уй-жой фонди га қарашли уйлардан қонун ҳужжатларида белгиланган уй-жой майдонининг

ижтимоий нормаси доирасида уй-жой биноларини олувчи фуқароларга берилади. Давлат уй-жой фондига қарашли уйларда ижара шартномаси бўйича яшовчи фуқароларнинг бу уйларда яшайдиган бошқа фуқаро лар кўчиб кетган тақдирда уй-жой биносини эгаллаб турган майдонидан қатъи назар, ижарага олиш ҳуқуқи сақланади. Фуқароларда эса уй-жойни берган давлат ҳокимияти органларига ёки корхоналар, муассасалар, ташкилотларга ижтимоий нормадан ортиқча майдонга эга бўлган уй-жой биноларини ижтимоий норма доирасидаги уй-жой биноларига алмаштириб бериш тўғрисида илтимос билан мурожаат қилиш ҳуқуқи сақланиб қолинади. Уй-жой биноларини ижарага олиш шартномаси маҳаллий дав лат ҳокимияти органлари, давлат корхоналари, муассасалари, ташкилотлари томонидан уй-жой майдони олувчи фуқаролар билан қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда тузилади. 3. Уй-жой ижараси шартномасининг тушунчаси, ҳуқуқий белгилари Уй-жой ижараси деб шундай шартномага айтиладики, бунга асосан бир тараф – ижарага берувчи иккинчи тарафга – ижарага олув чига тураржойни яшаш учун ҳақ бараварига топшириш мабжуриятини олади. Уй-жой ижараси шартномасининг хуқуқий белгилари тўғрисида шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, бу шартнома икки тарафлама, консенсуал, ҳақ бараварига тузиладиган ва мулкдан фойдаланиш ҳуқуқинигина ўтказишга қаратилган шартнома бўлиб ҳисобланади. Уй-жой ижараси шартномасининг аҳамияти шундаки, давлат уй-жой фондига қарашли уйлардаги уй-жой бинолари уй-жой шароит ларини яхшилашга муҳтож бўлган фуқароларга маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг қарорига биноан бериладиган ордер ўз-ўзича бу мақсадга эришиш, яъни уй-жойдан фойдаланиш ҳуқуқини узил-кесил олиш учун кифоя қилмайди. Қолаверса, бунинг учун тарафларнинг ҳар томонлама ҳуқуқ

ва бурчларини назарда тутувчи алоҳида тузилиши лозим бўлган шартноманинг бўлиши ҳам талаб этилади. Бинобарин, бу уй-жой ижараси шартномаси ижарага олувчининг уй-жойдан фойдаланишга оид қатор ҳуқуқларини кўрсатувчи ва бу ҳуқуқларга яраша маълум бурчларини белгиловчи, шунингдек, шартнома шартларини бузувчиларга нисбатан мулкий жавобгарликни назарда тутган муҳим ҳужжат бўлиб ҳисобланади. Уй-жой ҳужжати (ордери). Муниципал, идоравий уй-жой фонди ва аниқ, мақсадли коммунал уй-жой фондининг уйларидан уй-жой бериш тўғрисидаги қарор асосида давлат ҳокимияти маҳаллий органи фуқарога ягона намунадаги ҳужжат (ордер) беради. У берилган уй-жойга жойлашиш учун асос бўлиб ҳисобланади. Ҳужжат (ордер) фақатгина бўш, алоҳида бўлган уй-жойга, янги қурилган уй-жой биноларида эса фақат давлат комиссиясининг уйни фойдаланишга қабул қилиш тўғрисидаги далолатномаси тасдиқлангандан кейин туман, шаҳар (шаҳар таркибига кирувчи туман) ҳокимининг қарори билан берилиши мумкин. Уй-жой ҳужжати (ордер)нинг шаклини белгилаш Ўзбекистон Республикаси Вазир- лар Маҳкамасининг ваколати доирасига киради. Ўзбекистон Республикаси Уй-жой кодексининг 53-моддасида уй-жой ҳужжатини (ордерини) ҳақиқий эмас деб топиш асослари ва тартиби белгиланган. Унга кўра, фуқаролар томонидан уй-жой шароитларини яхшилашга муҳтожлик тўғрисида ҳақиқатга тўғри келмайдиган маълумотлар тақдим этилганда, бошқа фуқаролар ёки юридик шахсларнинг ҳужжатда (ордерда) кўрсатилган уй-жойга нисбатан ҳуқуклари бузилганда, уй-жой бериш тўғрисидаги масалани ҳал этиш чоғида мансабдор шахслар томонидан ғайриқонуний хатти-ҳаракат лар қилинганда, шунингдек, уй-жой бериш тартиби ва шартларининг бошқача бузилишлари содир этилганда, муниципал идоравий уй-жой фонди ва аниқ мақсадли коммунал уй-жой фондининг биноларидаги уй-жойга берилган ҳужжат (ордер) суд тартибида ҳақиқий эмас, деб эътироф этилиши мумкин.

Ҳужжатни (ордерни) ҳақиқий эмас деб эътироф этиш тўғрисида ги талаб ҳужжат (ордер) берилган кундан бошлаб уч йил мобайнида кўтарилиши мумкин. Агарда шу уч йил мобайнида уй-жойдан фойдаланиш ҳужжати (ордери) суд тартибида ҳақиқий эмас, деб эътироф этилса, ғайриҳуқуқий хатти-ҳаракатлар оқибатида ҳужжатни (ордерни) олган шахслар уларга бошқа уй-жой берилмаган ҳолда яшаб турган уй-жойлардан кўчириб чиқариладилар. Агар ҳужжат (ордер)да кўрсатилган фуқаролар илгари давлат уй-жой фондининг биносидаги уй-жойдан фойдаланиб келган бўлсалар, улар илгари эгаллаб турган уй-жойга қайтарилиши ёки бўлмаса бошқа шунга тенг уй-жой билан таъминланиши зарур. Муниципал, идоравий уй-жой фонди ва аниқ мақсадли коммунал уй- жой фондининг биноларидаги уй-жойдан фойдаланаётган ижарага олувчи ундан белгиланган мақсадда ва шартнома шартларига мувофиқ фойдаланиши шарт. Агар ижарага олувчи уй-жойдан аниқ мақсадларга мувофиқ фойдаланмай келса, бу ҳақда ижарага берувчи томонидан ёзма равишда огоҳлантирилган бўлишига қарамай, яна шу ижарага олиш шартномаси шартларига номувофиқ равишда ундан фойдаланса, ижарага берувчи шартномани бекор қилишни ва номуво фиқ равишда фойдаланиш оқибатида етказилган зарар миқдорини тўлашни талаб қилишга ҳаклидир. 4. Уй-жой ижараси шартномасида тарафларнинг ҳуқуқ ва бурчлари Ижарага берувчи, ижарага олувчи ва унинг оила аъзолари ҳуқуқлари ҳамда бурчлари уй-жойдан фойдаланишга оид норматив актлар билан, шу жумладан, Уй-жой кодекси, типовой шартнома, уй-жойлардан фойдаланиш қоидалари ва ижара шартномалари билан белгиланади. Ижарага берувчи ижарага олувчига муниципал, идоравий уй-жой фонди ёки коммунал уй-жой фондининг биносидаги бўш уй-жойни доимий яшаш учун яроқли ҳолатда бериши шарт. Шунингдек, у ижарага топширилган уй-жой жойлашган бинодан тегишли равишда фойдаланишни

амалга ошириш, ижарага олувчига ҳақ тўлаш эвазига зарур коммунал хизматлар кўрсатишга ёки хизматлар кўрсатили шини таъминлашга, кўп квартирали уй-жой биноси даги умумий мол-мулкни ва уй-жойдаги коммунал хизматлар кўрсатиш қурилмаларини таъмирлашни таъминлашга мажбурдир. Ижарага олувчи оила аъзоларининг ҳуқуқ ва бурчлари тўғриси да шуни айтиш керакки, ижара шартномасидан келиб чиқадиган ҳуқуқ ва бурчлар тураржойни ижарага олувчи билан бир қаторда, унинг ўзи билан бирга яшовчи оила аъзолари учун ҳам баб-баравар тааллуқлидир. Ижарага олувчининг ўзи билан бирга яшовчи вояга етган оила аъзолари бу шартномадан келиб чиқадиган мажбуриятлар юзасидан баравар жавобгар бўладилар. Ижарага олувчи билан бирга яшовчи эри ёки хотини, уларнинг болалари ва ота-оналари ижарага олувчининг оила аъзолари бўлиб ҳисобланадилар. Ижарага олувчи қарамоғида бўлган меҳнатга лаёқат сиз шахслар, шунингдек, бошқа фуқаролар ижарага олувчи билан бирга яшасалар ва унинг билан бирга умумий хўжалик олиб борсаларгина ижарага олувчининг оила аъзолари бўлиб ҳисобланадилар. Ижарага олувчи оила аъзолари билан уй-жойдан шартномада кўрсатилгандай ички тартиб қоидаларига риоя қилган ҳолда фойдаланишга, жойлардаги уй бошқармаси (уй эгаси) уй-жойдан фойдаланганлик учун квартира ҳақини ва коммунал хизматлари учун белгиланган суммани ўз вақтида тўлашга мажбур. Агар қонунда ёки шартномада бошқача ҳол кўрсатилмаган бўлса, ижарага олувчи тураржойни ўз ҳисобидан жорий ремонт қилишга (таъмирлашга) мажбур бўлиб ҳисобланади. Бундай таъмирлаш квартира ичидаги ва умум фойдаланадиган жойларнинг деворини оқлаш, эшик-деразаларини ва полини бўяш, марказий иситиш қувурларидан, квартира ичидаги сув ва канализация қувурларидан, электр энергиясидан тежамли фойдаланишни таъминлашдан иборатдир.

Уй-жойни шартнома асосида ижарага олувчининг асосий бурчларидан яна бири квартира ҳақини ўз вақтида тўлашдир. Ижарага олувчи квартира ҳақини ўз вактида тўлашга мажбур. Квартира ҳақининг миқдори Ўзбекистон Республикаси қонун лари билан белгиланади. Квартира ҳақининг асосий ставкаси Ўзбе кистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади. Квартира ҳақи бевосита туриш учун фойдаланилаётган тураржой майдонига қараб белгиланади. Бинонинг барча бошқа майдони, чунончи, даҳлиз, ошхона, йўлаклар, ювиниш хоналари, табиий ёруғ лик тушмайдиган қоронғи хоналар тураржой бўлиб ҳисобланмайди. Муниципал, идоравий уй-жой фонди ёки аниқ мақсадли коммунал уй- жой фондининг биноларидаги уй-жойни ижарага олувчи ижарага берувчи олдида оила аъзолари ва ўзи билан доимий яшаётган фуқароларнинг уй- жойни ижарага олиш шартномаси шартларини бузганлиги учун жавобгар бўлиб ҳисобланади. Уй-жойни ижарага олиш шартномасига бошқа фуқароларни киритиш муниципал, идоравий уй-жой фонди ва аниқ мақсадли коммунал уй-жой фондининг биноларидаги уй-жойни ижарага олиш типовой шартномаси тўғрисидаги низомга мувофиқ амалга оширилади. Агар ижарага олиш шартномасига бошқа фуқароларни киритиш ва бу ерда яшаётганларнинг уй- жой шароитини яхшилашга муҳтож деб тан олинишига, шунингдек, мулк ҳуқуқида уй-жойи бўлган шахслар уй-жой майдонининг социал нормасидан кам бўлмаган майдонга эга бўлишига олиб келса, бундай фукароларнинг ижарага олиш шартномасига киритилишига йўл қўйилиши мумкин эмас Ҳар қандай ҳол ларда ҳам оила таркибининг ўзгариши ижарага олиш шартномасининг тегишли қисмини ўзгартириш учун асос бўлиб ҳисобланади. Юқорида кўрсатилган фуқаролар ижарага олувчининг оила аъзолигидан чиқиб қолган бўлсалар ва ижарага олинган уй-жойда яшайверсалар, ижарага олувчи ва унинг оила аъзолари билан бир қаторда

шартнома юзасидан ҳуқуқ ва бурчларга эга бўладилар. Чунончи, эр ва хотин никоҳларини бекор қилган (ажралишган) бўлсалар ҳам уй-жойдан фойдаланиш ҳуқуқини йўқотмайдилар. Уй-жой ижараси шартномаси бўйича ижарага олувчи уй-жойдан фойдаланиш ҳу қуқини йўқотган ҳолларда, шунингдек, бу уй-жойдан фойдаланувчилар ўзаро келишганларида, ижара шартномаси шу уй-жойни эгаллаб турган оиланинг бошқа вояга етган аъзоси билан тузилиши мумкин. 5. Давлат уй-жой фондининг биноларидаги уй-жойни ижарага олиш шартномаси ва унинг муддатлари Давлат уй-жой фондининг (муниципал, идоравий уй-жой фонди ва аниқ мақсадли коммунал уй-жой фонди) биноларидаги уй-жойни ижарага олиш шартномасига биноан бир томон уй-жой мулкдори ёки ваколат берган шахс (ижарага берувчи) иккинчи томонга (ижарага олувчига) уй-жойни ҳақ эвазига у ерда яшаш учун унинг эгалигига ва фойдаланишига бериш мажбуриятини олади. Ижарага олиш шартномасида томонларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ҳамда фуқаролик қо нун ҳужжатларида назарда тутилган бошқа шартлар белгилаб қўйи лади. Ижарага олиш шартномасида ижарага олувчи билан доимий яшовчи фуқаролар кўрсатилган бўлиши керак. Агар шартномада ана шундай қайдлар кўрсатилмаган тақдирда, бундай шахсларни кўчириб келиш фуқаролик қонун ҳужжатларида ва Ўзбекистон Республикаси Уй-жой кодексининг 58-моддасида назарда тутилган қоидаларга мувофиқ амалга оширилади. Муниципал, идоравий уй-жой фондининг аниқ мақсадли коммунал уй- жой фондининг биноларидаги уй-жойни ижарага олиш шартномасининг объекти бўлиб фуқароларнинг яшашлари учун яроқли бўлган алоҳида уй-жой биноси ёки квартиралар ҳисобланади. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, хонанинг бир қисми ёки битта умумий кириш жойи билан боғланган хона (туташ хоналар), шунингдек,

ёрдамчи хоналар (ошхона, йўлак, ҳужра ва шу кабилар) ижарага олиш шартномасининг мустақил объекти бўла олмайди. Кўп квартирали уй-жой биносидаги уй-жойни олувчи ана шу уй- жойдан фойдаланиш билан бир қаторда, умумий фойдаланишдаги мол- мулкдан (хона ташқарисида ёки ичкарисида жойлашган ҳамда бир неча хонадонларга хизмат кўрсатувчи кўтарилиш жойлари, зинапоялар, лифтлар, том, чиқиндилар тўпланадиган хона, шунингдек, механик, электр, санитария- техника ва бинонинг бошқа муҳандислик қурилмалари, белгиланган доиралардаги дов-дарахтлар ва бошқа қулайликларга эга бўлган ер участкалари, шунингдек, кўп квартирали уй-жой биноларидаги кўчмас мулкнинг ягона комплексига хизмат кўрсатишга мўлжалланган бошқа объектлардан) фойдаланиш ҳуқуқи га эга бўлиб ҳисобланади. Уй-жойни ижарага олиш шартномаси маҳаллий давлат ҳокимия ти органлари, давлат корхоналари, муассасалари, ташкилотлари ёки улар ваколат берган органлар билан уй-жойни олаётган фуқаролар ўртасида қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда ёзма шаклда тузилади. Уй-жойни ижарага олиш шартномасининг ёзма шаклда бўли шига риоя қилмаслик пировард-натижада шартнома ҳақиқий эмас деб топилиши учун асос бўлади. Ижарага олиш шартномасига биноан эгаллаб турилган уй-жойга бўлган мулк ҳуқуқининг бошқа шахсга ўтиши шартноманинг ўзгарти рилишига ёки бекор бўлишига олиб келмайди. Бундай пайтда янги мулкдор илгари тузилган уй-жойни ижарага олиш шартномаси шартлари асосида ижарага берувчи бўлиб қолади. Муниципал, идоравий уй-жой фонди ва аниқ мақсадли коммунал уй- жой фондининг биноларидаги уй-жойни ижарага олиш типовой шартномаси тўғрисидаги низом Узбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқланади. Мазкур турдаги шартнома узоғи билан беш йил муддатга тузилади. Агар шартномани тузиш вақтида томонлар шартноманинг амал қилиш муддатини аниқ қилиб кўрсатмаган бўлсалар,

айнан шу тузилган уй-жойни ижарага олиш шартномаси беш йил муддатга тузилган деб ҳисобланади. Шунинг билан бир қаторда, уй-жойни ижарага бериш шартно маси қисқа муддатга ҳам тузилиши мумкин. Бир йилгача муддатга тузилган уй- жой шартномаси қисқа муддатли шартнома бўлиб ҳисобланади. Уй-жой ижараси шартномасининг белгиланган муддати тугашига қарамасдан, ижарага берувчи томонидан уй-жойни ижарага олувчига нисбатан ҳеч қандай талаб ва эътирозлар билдирилмаган тақ дирда, шартнома қайта тузилган деб ҳисобланади. Муниципал, идоравий уй-жой фонди ва аниқ мақсадли коммунал уй- жой фондидаги бинолардан тураржойни ижарага олувчилар учун тураржой майдонининг нормаси Ўзбекистон Республикасининг Уй-жой кодексида белгиланган тураржой нормасига мувофиқ белгиланади, лекин у бир кишига 9 квадрат метрдан кам бўлмаслиги керак. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 28 июндаги «Давлат уй-жой фонди хусусийлаштирилиши муносабати билан норматив ҳужжатларни тасдиқлаш тўғрисида»ги 325-сонли қарорига 1-илова, «Ўзбекистон Республикаси коммунал уй-жой фонди тўғрисида»ги Низом талабларига кўра фуқароларнинг айрим тоифаларига нормадан ортиқча тураржой майдони бир хона сифатида ёки 10 квадрат метр ҳажмдаги қўшимча тураржой майдони берилади. Қўшимча тураржой майдони бериш тартиби ва шартлари, шунингдек, уни олиш ҳуқуқига эга бўлган фуқаролар тоифаларининг рўйхати Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан белгиланади. Аниқ мақсадли коммунал уй-жой фондининг биносидаги уй-жой олиш ҳуқуқига ижтимоий жиҳатдан ҳимояланмаган, кам таъминланган тоифадаги, уй-жой шароитларини яхшилашга муҳтож ва уй-жой олиш учун ҳисобда турган фуқаролар эгадирлар, яъни: - 1941–1945 йиллардаги уруш қатнашчилари, уларга тенглаштирилган шахслар ва байналминал жангчилар;

- захирага ёки истеъфога чиққан зобитлар ва муддатдан ташқари хизмат ҳарбий хизматчилари; - Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги тасдиқ лаган рўйхат бўйича сурункали касалликларнинг оғир кўринишлари га дучор бўлган фуқаролар; - ўн олти ёшга тўлмаган, етти ва ундан ортиқ болалари бўлган кўп болали оилалар; - ҳалок бўлган ҳарбий хизматчиларнинг оилалари; - ота-онасиз, ўн олти ёшга тўлган, ҳомийликка (васийликка) олинмаган етим болалар; - етим болаларни ҳомийликка (васийликка) олган оилалар; - боқувчисини йўқотган, уч ва ундан ортиқ меҳнатга лаёқатсиз оила аъзолари бўлган оилалар; - I ва II гуруҳ ногиронлари, - кекса ва ёлғиз пенсионерлар; - ногирон болалари бўлган оилалар; - биринчи марта оила қурган ёшлар, агар иккала томон яшаб турган жойда улар уй-жой шароитларини яхшилашга муҳтож деб эътироф этилсалар. Бундай шахсларни ҳисобга олиш маҳаллий давлат ҳокимияти органларида амалга оширилади. Шунингдек, уй-жой фондига эга бўлган ва уй-жой қурилишини олиб борувчи ёки уй-жой қурилишида улуш билан қатнашувчи давлат корхоналарида, муассасаларида, ташкилотларида яшовчи уй-жой шароитларини яхшилашга муҳтож фуқа роларни ҳисобга олиш иш жойида, уларнинг хоҳишига кўра эса, яшаш жойида ҳам амалга оширилади. Шу ўринда яна бир ҳолатни алоҳида таъкидлаб ўтиш лозим бўлади. Юқорида қайд қилиб ўтил ганлар билан тенг ҳолатда пенсияга чиқиши муносабати ушбу корхо налардан, муассасалардан, ташкилотлардан ишдан кетган фуқаролар, шунингдек, ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ҳодиса ёки касб касаллиги туфайли вафот этган шахснинг оила аъзолари, улар ушбу корхона,

муассаса ва ташкилотда ишлашидан қатъи назар, унинг иш жойида ҳисобга олинадилар. Оила аъзосининг ҳисобга олиниши оила бошқа аъзоларининг, уларнинг хоҳишига кўра, ўз иш жойида уй-жой шароитларини яхшилашга муҳтожлар ҳисобида туришига тўсқинлик қилмайди. 6. Уй-жойни иккиламчи ижарага бериш Муниципал ва идоравий уй-жой фондининг уйларида уй-жойни ижарага олувчи, ижарага берувчининг розилиги билан ҳамда ўзи билан бирга яшаётган вояга етган оила аъзоларининг, ўзи билан доимий яшовчи фуқароларнинг розилиги билан Ўзбекистон Республикаси Уй-жой кодексида белгиланган ҳолларда ва тартибда уй-жойни иккиламчи ижарага беришга ҳақли бўлиб ҳисобланади. Ижарага олувчи ўзи эгаллаб турган уй-жойнинг бир қисмини, вақтинча кўчиб кетаётганда эса, барча хоналарни (унинг фойдаланиш ҳуқуқи сақланадиган барча давр учун) иккиламчи ижарага топшириши мумкин. Бундай ҳолларда ижарага олиш шартномаси бўйича ижарага берувчи олдида ижарага олувчи бевосита жавобгар бўлиб ҳисобланади. Аммо ижарага олувчининг уй-жойида иккиламчи ижарага олиш шартномаси асосида яшаётган шахслар айнан ана шу уй-жойга нисбатан мустақил ҳуқуққа эга бўла олмайдилар. Ўзбекистон Республикасида уй-жой ижараси муносабатларини тартибга солувчи қонун ҳужжатлари талабига кўра, уй-жойни иккиламчи ижарага олиш шартномасининг муддати уй-жойни ижарага олиш шартномаси муддатидан ортиқ бўлиши мумкин эмас. Агарда уй-жойни ижарага олиш шартномаси муддати дан илгари тўхтатилса, бундай ҳолларда уй-жойни иккиламчи ижарага олиш шартномасининг амал қилиш муддати ҳам тўхтатилади ва уй- жойни иккиламчи ижарага олиш шартномасига нисбатан янги муддат учун шартнома тузишда имтиёзли ҳуқуқ тўғрисидаги қоида татбиқ этилмайди. Бундан ташқари, аниқ мақсадли коммунал уй-жой фондининг биноларида уй- жойларни иккиламчи ижарага топширишга йўл қўйилмайди.

7. Уй-жой ижараси шартномасининг бекор бўлиши Уй-жойни ижарага бериш шартномаси тарафларнинг ўзаро келишуви билан бекор қилинади. Агар уй-жойни ижарага олувчида шу шартномани бекор қилиш истаги пайдо бўлса, бундай ҳолларда у ўзи билан доимий яшайдиган бошқа фуқаролардан яшаб турган уй-жойни ижарага олиш шартномасини бекор қилиш тўғрисида келишиб олгандан кейин ижарага берувчини камида уч ой аввал ёзма равишда огоҳлантириб, исталган вақтда ижара шартномасини бекор қилишга ҳақли ҳисобланади. Аммо ижарага олувчи ҳеч қандай огоҳлантириш сиз шартномани бекор қилган тақдирда яна уч ойлик уй-жой ҳақини тўлаши шарт. Бундан ташқари, ижарага олувчи, унинг оила аъзолари ҳамда у билан доимий яшаб келаётган фуқаролар бошқа аҳоли пунктига доимий яшаш учун кўчиб кетган ёки шу аҳоли пунктидаги бошқа уй-жойга кўчаётганида, уй- жойни ижарага олиш шартномаси жўнаб кетган ёки кўчиб ўтган кундан бошлаб бекор қилинган, деб ҳисобланади. Уй-жойни ижарага олиш шартномаси исталган томоннинг талабига биноан суд тартибида қуйидаги ҳолларда бекор қилиниши мумкин: агар уй-жой доимий яшаш учун яроқсиз бўлиб қолса, шунингдек, у авария ҳолатига келиб қолса, агар уй-жой жойлашган бино бузилиши керак бўлса, амалдаги уй-жойлардан фойдаланишни тартибга солувчи қонун ҳужжатларида назарда тутилган бошқа ҳолларда ҳам уй-жой ижараси шартномаси бекор қилиниши мумкин. Ижарага олиш шартномаси ижарага берувчининг талабига би ноан суд тартибида қуйидаги ҳолларда бекор қилиниши мумкин: агар шартномада узоқроқ муддат белгиланмаган бўлса ва ижа рага олувчи олти ойдан кўпроқ муддат давомида уй-жой ҳақини узрсиз сабабларга кўра тўламасдан келса, қисқа муддатли ижарага олиш ҳолларида, шартномада белгиланган муддатли ижарага олиш ҳолларида эса шартномада белгиланган тўлов муддати ўтгач, икки мартадан кўпроқ ўз вақтида тўламаса (сурункали тўлов муддатига риоя қилмаслик); ижарага олувчининг ўзи ёки

бирон-бир хатти-ҳаракатлари учун ижарага олувчи жавоб берадиган фуқаролар уй-жойни бузган ёки шикастлантирган ҳолларда. Агар бундай ҳолларда уй-жойни ижарага олувчи ёки хатти-ҳаракатлари учун ижарага олувчи жавоб берадиган бошқа фуқаролар уй-жойдан ўзга мақсадларда фойдаланаётган бўлса ёхуд турмуш қоидаларини мунтазам бузаётган бўлсалар, ижарага берувчи ижарага олувчини огоҳлантириши мумкин ва бу талаблар бажарилмаганидан кейин уй-жойни ижарага олиш шартномасини суд тартибида бекор қилишга ҳақли бўлиб ҳисобла нади. Уй-жойни ижарага бериш шартномасини бекор қилиш учун асос бўлган қоидабузарликларга барҳам беришнинг чора-тадбирлари ва муддати Ўзбекистон Республикаси Уй-жой кодексининг 76-моддаси талабига кўра, қонун билан белгилаб қўйилади. ТЕКИН ФОЙДАЛАНИШ ШАРТНОМАСИ 1. Текин фойдаланиш шартномаси тушунчаси, ҳуқуқий белгалари ва предмети Текин фойдаланиш (ссуда) деб шундай шартномага айтилади-ки, унга кўра бир тараф (ссуда берувчи) иккинчи тараф (ссуда олувчи)га ашёни вақгинча текин фойдаланиш учун бериш мажбуриятини олади, иккинчи тараф эса бу ашёни қандай олган бўлса, нормал ейилишини ҳисобга олиб, худди шундай ҳолатда ёки шартномада назарда тутилган ҳолатда қайтариб бериш мажбуриятини олади (ФКнинг 617-моддаси). Шартноманинг предмети иккинчи тарафга вақгинча фойдаланиш учун топширилишига кўра, у мулк ижараси шартномасига ўхшаб кетади, айни пайтда, текин фойдаланиш учун топширилиши билан ундан фарқ қилади. Текин фойдаланиш шартномаси учун қуйидаги ҳуқуқий белгилар характерлидир: биринчидан, агар юридик шахс муайян мол-мулкни текин фойдаланиш учун топшириш мажбуриятини олган бўлса, бу тўғрисидаги шартнома мол-

мулкни фойдаланиш учун олувчининг юридик ёки жисмоний шахс бўлишидан қатъи назар, консенсуал характердаги шартнома бўлиб кўрилади; иккинчидан, шартнома текинга (ҳақсиз) тузилади; учинчидан, текин фойдаланиш бир томонлама шартномалар туркумига киради. Шартноманинг ўзига хос белгиларидан яна бири шундаки, шартнома бўйича текин фойдаланувчига мулкдорнинг фақат икки ҳуқуқи, яъни мулкка эгалик ва ундан фойдаланиш ҳуқуқи ўтади. Агарда бирон-бир фуқаро ашёни текин фойдаланиш учун топширишга ваъда қилса, унинг бундай ваъдаси юридик аҳамиятга эга бўлмайди. Айни вақгда ашёни текин фойдаланиш учун топширишга мажбур қилиб ҳам бўлмайди. Лекин ссуда олувчи ФКнинг 620-моддаси тартибида берилиши лозим бўлган ашёни олмаса (яъни ссуда берувчининг айби билан), у шартномани бекор қилиши ва етказилган ҳақиқий зарарнинг ўрнини қоплашни талаб қилишга ҳақлидир. Мол-мулкдан текин фойдаланиш шартномаси фуқаролик ҳуқу қининг турли субъектлари ўртасида қўлланилади. Фуқаролар ўртаси да ушбу шартнома бир-бирларига турли хилдаги маиший хизматлар кўрсатиш тартибида юзага келади. Шартнома текинга тузилганлиги туфайли тарафлар ўртасида ҳуқуқ ва бурчларни белгилашда ўзига хос хусусиятлар мавжуд. Текин фойдаланиш шартномаси мулкни топширувчи – ссуда берувчи шахсга нисбатан ҳеч қандай манфаатлар белгиламасдан, балки мулкни олувчига нисбатангина муайян манфаатлар белгилаб тузилади. Текин фойдаланиш шартномаси асосий хўжалик шартномаларидан бўлиб ҳисобланмаса-да, аммо бу шартнома баъзан муносабатларда муайян аҳамиятга эгадир. Жумладан, бу шартнома фуқаролар ўр тасида уларнинг бир-бирларига хизмат кўрсатишларида, кўмакла шишларида тузиладиган маиший битимдир. Баъзи ҳолларда бундай шартнома ташкилотлар ўртасида ҳам, масалан, давлат корхоналари бир-бирларига ўзларида фойдаланилмай

ётган ускуналарни вақгинча ҳақ олмасдан фойдаланиш учун топширишларида тузилиши мумкин. Юқорида айтганимиздек, текин фойдаланиш мулк ижарасига ўхшаб кетганлиги боис, унга нисбатан мулк ижарасига оид бир қатор қоидалар қўлланилади (ФК 617-моддасининг 2-қисми). Чунончи, шартноманинг объектлари, муддати, мол-мулкдан унинг вазифасига мувофиқ фойдаланилиши, шартномани муддатидан олдин бекор қилиш, шартнома муддати тамом бўлганидан кейин мулкдан фойдаланишни давом эттириш, мол-мулкни яхшилаш ҳақидаги қоидалар. Шартноманинг предмети истеъмол қилинмайдиган ашёлар, яъни ер участкалари, ер ости бойликлари жойлашган участкалар ва бошқа алоҳида табиий объектлар, мулкий комплекс сифатида корхоналар, бинолар, иншоотлар, ускуналар, транспорт воситалари ва шу кабилар бўлиши мумкин. 2. Ссуда шартномаси бўиича тарафлар, уларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари Ссуда шартномаси асосий хўжалик шартномаларидан бўлмаса-да, лекин айрим соҳаларда, масалан, маиший, маърифий соҳаларда, шунингдек, маҳалла аҳолиси ўртасида, қўни-қўшничиликда анча муҳим роль ўйнайди. Ссуда шартномасининг бу аҳамияти унда иштирок этишга томонлар ўртасида рағбатни оширади. Ссуда шартномаси бўйича фақат икки тараф субъект сифатида муносабатларга киришиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси ФКнинг 617-моддасига мувофиқ, ссуда шартномасида тараф сифатида ссуда олувчи ва ссуда берувчи иштирок этиши мумкин. Мол-мулкни текинга фойдаланишга мулк ҳуқуқи асосида муайян мол- мулки бўлган ҳар қандай шахс бериши мумкин. Шунингдек, ФКнинг 618- моддасига биноан ашёни текин фойдаланишга бериш ҳуқуқига унинг мулкдори бўлмаган, лекин қонун ёки мулкдор томонидан ваколат берилган бошқа шахслар ҳам эга бўлади. Айни пайтда, тижорат ташкилоти ўз муассиси, иштирокчиси (акциядори), раҳбари, ўз бошқарув ёки назорат

органларининг аъзоси бўлган шахсга ашёни текин фойдаланишга беришга ҳақли эмас (ФКнинг 618-моддаси 2-қисми). Ссуда шартномаси ссуда берувчининг манфаатларини кўзлаб тузилмайди, бинобарин, бу шартнома ижара шартномасидан фарқ қилган ҳолда, мулкдорнинг бирор манфаатларига жавоб бермайди ва мулкдорнинг ушбу шартномадан манфаат кўришига оид ҳуқуқтари бўлмасдан, фақат ссуда олувчининг манфаатларини кўзловчи мажбуриятларигина мавжуддир. Чунончи, ФКнинг 619-моддасига биноан, ссуда берувчи ашёни текин ҳамда вазифасига мувофиқ фойдаланиш шартларига жавоб берадиган ҳолатда барча мансуб ашёлари ва тегишли ҳужжатлари билан бирга топшириши шарт. Ушбу мажбурият ссуда берувчининг асосий мажбурияти бўлиб, бунда ссуда олувчининг манфаатлари кўзланган. Чунки ссуда олувчига зарур ашё топширилмаса, топширилса-да, у лозим даражада сифатли бўлмаса, бунда ссуда берувчи ФКнинг 620, 621-моддаларида белгиланган тартибда жавобгар бўлади, яъни агар ссуда берувчи ашёни ссуда олувчига бермаса, ссуда олувчи шартномани бекор қилиш ва етказилган ҳақиқий зарар ўрнини қоплашни талаб қилишга ҳақли бўлади (ФК 620-моддаси). ФКнинг 621-моддасига мувофиқ, ссуда берувчи текин фойдаланиш шартномасини тузиш пайтида қасддан ёки қўпол эҳтиётсизлик билан ашёнинг камчиликларини айтиб қўймаган бўлса, бу камчиликлар учун жавобгар бўлади. Ссуда берувчи ашёни топшираётган пайтда унинг камчиликларини айтиб, зарур бўлса, шартномада кўрсатиб, топшириши лозим. Агарда айтиб топширмаган бўлса, ссуда берувчи айбининг даражаси, етказилган зарардаги ҳақиқий иштироки, яъни ҳиссаси унинг бу ҳаракатни қасддан ёки эҳтиётсизликдан содир қилганлиги билан белгиланади. Бундай ҳолларда ссуда олувчи: 1) ашёдаги камчиликларни текин бартараф қилишни; 2) ашёнинг камчиликларини тузатиш учун қилинган харажатларни қоплашни;

3) шартномани муддатидан илгари бекор қилишни ва кўрилган ҳақиқий зарарни қоплашни талаб қилишга ҳақпи бўлади. Чунки ссуда берувчи камчиликлари бор бўлган ашёни бериши оқибатида ссуда олувчининг манфаатларига катта зарар етади. Жумладан, у ссуда олиш натижасида кўриши мумкин бўлган фойдани ололмай қолиши, шартномадан нисбатан тўлиқроқ фойдаланиш учун бошқа шахслар билан тузган турли соҳадаги шартномалардан воз кечиши натижасида улар кўрган зарарларни тўлаши, шартнома борасидаги низо бўйича ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилишни сўраб, суд, хўжалик судига мурожаат қилганида вужудга келадиган харажатлари натижасида катта маънавий ва моддий зарар кўриши мумкин. Бундай ҳолда ҳақиқий зарар деб ссуда олувчининг ололмай қолган фойдасидан ташқари, қилган барча харажатлари тушунилади ва у бу зарарни тўлиқ ҳолда қоплаш ни талаб қилиб, судда, хўжалик судида даъво қўзғатишга ҳакди. Бизга маълумки, шартноманинг реал ёки консенсуал характерда бўлиши тарафларнинг ҳуқуқ ва бурчларига боғликдир. Юқоридаги ҳуқуқ ва мажбуриятлар консенсуал характердаги шартномаларда вужудга келади. Булардан ташқари, тарафлар яна бир қатор ҳуқуқ ва мажбуриятларга эгадирлар. Бунда ҳам мажбуриятлар, асосан, ссуда берувчига тегишли бўлиб, бу мажбуриятларнинг у томонидан бажаршшаслиги ссуда олувчида маълум ҳуқуқларни вужудга келтиради. Ашёни ссудага топширишда яна шундай ҳолат ҳам борки, бу ҳолат ссудага топширилаётган ашёга нисбатан учинчи шахсларнинг ҳуқуқлари билан боғлиқ. Учинчи шахслар жумласига меросхўрлар, ашё гаровга қўйилган бўлса, кредиторлар, сервитут ҳуқуқи бўйича мол-мулкнинг бир қисмидан фойдаланаётган бошқа шахслар ва шу кабилар киради. Фуқаролик қонунчилиги талабларига биноан ашёни, мол-мулкни текинга фойдаланишга топшириш унга нисбатан учинчи шахсларнинг ҳуқукларига таъсир қилмайди. Ашёни, мол-мулкни текин фойдаланишга топшираётганда ссуда берувчи ссуда олувчига мол-мулкка нисбатан учинчи шахсларнинг ҳуқуқи

тўғрисида айтиб, топшириши лозим. Агарда ссуда берувчи томонидан бу ҳаракат ҳилинмаса, ашёдан фойдаланиш мобайнида унга нисбатан ушбу ҳуқуқпар мавжудлиги аниқяанса ва бу ҳолат шартнома бажарилишига салбий таъсир кўрсатадиган бўлса, бундай ҳолда ссуда берувчи жавобгар бўлади. Бунда ссуда олувчи ссуда берувчидан шартномани муддатидан илгари бекор қилишни ва кўрилган ҳақиқий зарарни қоплашни талаб қилиши мумкин. Юқоридаги ҳолатлар, асосан, ссуда олувчининг ҳуҳуқ ва қонуний манфаатларини кўзлаб ҳаракатда бўлади. Лекин шартноманинг текинга тузилиши унинг бир томонлама мажбуриятлар белгилаб тузилишини билдирмайди. Ссуда олувчининг ҳам мол-мулкни саклаш бўйича бир қатор мажбуриятлари мавжуддир. Хусусан, ФКнинг 623-моддаси мазмунига кўра, ссуда олувчи унга фойдаланиш учун топширилган ашёни нормал ҳолатда сақлаши шарт. Агар шартномада бошқача ҳолат назарда тутилмаган бўлса, ссуда олувчи ашёни жорий ва капитал таъмирлаши, уни сақлаш бўйича харажатларни ўз ҳисобидан амалга ошириши лозим. Бу норма мулкдор ҳуқуқларини ҳимоя қилишда муҳим роль ўйнайди ва шартнома бир томонлама характерда бўлишлигини инкор этади. Ашёни текинга фойдаланишга топшириш ссуда олувчида у юзасидан ҳамма ҳаракатларни амалга оширишга олиб келмайди. Ссуда олувчи унга топширилган ашёдан шартномада белгиланган шартларга мувофиқ, агар шартномада бу шартлар белгиланмаган бўлса, ашёнинг вазифасига мувофиқ фойдаланишга мажбурдир. Бу ҳолат ФКнинг 617- моддаси 2-қисмига биноан 545-моддага ҳавола қилинган бўлиб, бунда агар ссуда берувчининг ёзма огоҳлантиришига қарамай, ссуда олувчи мол- мулкдан шартнома шартларига ёки мол-мулкнинг вазифасига номувофиқ фойдаланса, ссуда берувчи шартномани муддатидан илгари бекор қилишни ва зарарнинг қопланишини талаб қилишга ҳақли. Келтирилган зарар ҳажмини аниқлашда фойдаланишга берилган мол-мулкнинг қиймати, аҳамияти, унга етказилган зарар микдори, низо бўйича ссуда берувчининг

қилган харажатлари ҳисобга олиниши, айбнинг қасддан ёки эҳтиётсизликдан содир этилганлиги муҳим аҳамиятга эгадир. Ссуда олувчининг яна бир мажбурияти ашёнинг тасодифан нобуд бўлиш ёки тасодифан бузилиши хавфи остида жавобгарлик унинг зиммасида бўлишидир. ФКнинг 624-моддасига мувофиқ, қуйидаги ҳолларда ушбу мажбурият бузилишвда жавобгарлик ссуда олувчи зиммасида бўлиши кўрсатилган: 1) ашёдан шартномага ёки унинг вазифасига номувофиқ ҳолда фойдаланиши натижасида ушбу хавф туғилса ёки амалга оширилган бўлса; 2) ашёни ссуда берувчининг розилигисиз учинчи шахсга бериши туфайли юқоридаги ҳол содир бўлса; 3) гарчи ссуда олувчи ўз ашёсидан воз кечиб, ссудага берилган ашёнинг нобуд бўлиши ёки бузилишини бартараф қилиш имкониятига эга бўлса ҳам ашёнинг тасодифан нобуд бўлиш ёки тасодифан бузилиш хавфи унинг зиммасида бўлади. Биринчи қисмда кўрсатилган қоидалар мулкка нисбатан хўжа - сизликнинг олдини олишга қаратилган. Чунки шартнома ҳақ эвазига тузилмаганлиги учун ссуда олувчининг ашёдан қайтарзда ва тартибда фойдаланишидан қатъи назар, ҳар қандай ҳолда ҳам фойда кўриш имконияти бўлганлиги сабабли, ссуда олувчи ашёдан ссуда берувчи манфаатларига зид ҳолда фойдаланиши хавфи анча реал ва амалиётда кўп учрайдиган ҳолдир. Шу маънода юқо-ридаги норма ушбу ҳолни бартараф қилишга қаратилган. Иккинчи норма ссуда берувчининг ашё эгаси сифатида уни тасарруф этиш ҳуқуқини ҳимоя қилишга қаратилган. ФКнинг 164-моддаси, «Ўзбекистон Республикасида мулкчилик тўғрисида»ги қонун 1 нинг 1-моддаси 2-қисмига мувофиқ, мулкдор ўзига тегишли мол-мулкка ўз ихтиёрига кўра эгалик қилади, ундан фойдаланади ва тасарруф этади. Шу Қонуннинг 1-моддаси 3-қисмида мулкдор ўзига қарашли 1 Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаши Ахборотномаси, 1990 й., 31-33-сон, 371-модда.

мол-мулкка эгалик қилиш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этиш ҳуқуқини бошқа шахсларга беришга фақат ўзи ҳақлидир, дейилади. Агарда ссуда олувчи юқоридаги ҳаракатни бажарса, яъни мулкдор (ссуда берувчи) розилигисиз уни (ашёни) учинчи шахсга фойдаланишга берса, бунда мулкдорнинг юқорида санаб ўтилган мутлақ мулкий ҳуқуқларини бузган бўлади. Иккинчидан, шу ҳаракати натижасида ашё бузилса ёки нобуд бўлса, ссуда олувчи ссуда берувчига мулкий зарар етказади ва мулқдорнинг мулкий ҳуқуқларига жиддий путур етказади (ҳам мулкий, ҳам шахсий номулкий, яъни маънавий). Бу ҳам шартнома мажбуриятларининг бажарилмаслигини билдиради, чунки одатда шартнома тарафларнинг манфаатларига зид ҳолда тузилмайди. Бинобарин, ссуда олувчининг юқоридаги ҳаракатлари ссуда берувчининг манфаатларига зиддир ва бу ўз-ўзидан ссуда берувчида бир қатор ҳуқуқлар вужудга келтиради. Юқоридагига мутаносиб равишда, қуйидаги ҳолларда ссуда берувчи ашёдан фойдаланиш натижасида учинчи шахсга етказилган зарар учун жавобгарликни ўз зиммасига олади: 1) агарда зарар ссуда олувчи томонидан ёки бу ашё ссуда берувчининг розилиги билан қўлига тушиб қолган шахслар томонидан қасддан ёки қўпол эҳтиётсизлик туфайли етказилганлигини ссуда берувчи исботлай олмаса; 2) агар зарар ссуда берувчининг розилигисиз ссуда олувчи ихтиёридан чиқиб кетган ашёдан фойдаланиб етказилганлигини ссуда берувчи исбот қила олмаса. Юқоридаги ҳуқуқ ва мажбуриятлар ссуда берувчи ва ссуда олувчиниш ҳуқуқий мақомини белгилайди ва ссуда шартномасининг мазмунини очиб беради. 3. Шартноманинг бекор бўлиши. Шартнома шартларини ўзгартириш тартиби

ФКнинг 630-моддаси мазмунига кўра, шартномада бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, ссуда олувчи фуқаро вафот этган ёки ссуда олувчи юридик шахс тугатилган ҳолларда текин фойдаланиш шартномаси бекор бўлади. Айни пайтда шартнома муддатидан илгари тугатилиши, бекор бўлиши ҳам мумкин. ФКнинг 627-моддасида шартноманинг муддатидан илгари бекор бўлиш асослари келтирилган бўлиб, улар ссуда берувчининг талабига кўра, қуйидагилардир. Агар ссуда олувчи: 1) ашёдан шартномага ёки ашёнинг вазифасига мувофиқ фойдаланмаса; 2) ашёни соз ҳолда сақлаш ва уни асраш мажбуриятини бажармаса; 3) ашёнинг ҳолатини анча ёмонлаштирса; 4) ссуда берувчининг розилигисиз ашёни учинчи шахсга берган бўлса. Ушбу асослар бўйича ссуда берувчи шартномани муддатидан илгари бекор этишни талаб қилиши мумкин. Ашёдан шартномага ёки ашёнинг вазифасига мувофиқ фойда- ланилмаслига деганда, ашёдан фойдаланиш тартиби ва қоидаларига, ундан тайинланиш мақсадларига риоя қилмаган ёки зид равишда фойдаланиш тушунилади. Бундай фойдаланиш натижасида ашё бузилади ёки бузилиш хавфи вужудга келади. Ссуда олувчи ашёни нормал ейилишини ҳисобга олган ҳолда соз сақлаши ва уни зарарли таъсирдан ёки тажовуздан асраши лозим. Ссуда олувчининг ушбу мажбуриятни бажармаслиги ссуда берувчининг мулкий ҳуқукларига путур етказади ва бу унга моддий зарар келтириши мумкин. Ашёнинг ҳолати анча ёмонлаштирилиши ашёдан фойдаланиш даврида уни капитал таъмирламаслик, жорий таъмирламаслик ва ташқи зарарли таъсирдан асрамаслик натижасида келиб чиқадиган салбий ҳолат бўлиб, бу

ерда ашёнинг нормал ейилиши, дастлабки ҳолати эътиборга олиниб, баҳо берилади. Ссуда берувчи шартнома муносабатларида ашёнинг мулқдори сифатида қатнашиб, унинг эгалик ҳуқуқи, мулкий ҳуқуқлари ҳимоя қилинади. Ссуда олувчининг ашёни ссуда берувчи розилигисиз учинчи шахсларга бериши, юқорида айтганимиздек, ссуда берувчининг «Мулкчилик тўғрисида»ги қонуннинг 1-моддасида белгиланган ҳуқуклари бузилишига олиб келади ва унда ФКнинг 231-моддасида белгиланган тартибда ўз ҳуқукларини ҳимоя қилиш ҳуқуқи, айни пайтда, шартномани мудцатидан илгари бекор қилиш йўли билан ўз ҳуқуқлари бузилишини бартараф қилиш ҳуқуқи пайдо бўлади. Ссуда олувчи ҳам шартномани қуйидаги ҳолларда муддатидан илгари бекор қилишни талаб этишга ҳақлидир: 1) ашёдан нормал фойдаланиш мумкин бўлмайдиган ёки қийинлаштирадиган нуқсонларни аниқлаган ва бу нуқсонлар ҳа- қида шартнома тузилаётганида билмаган ёки билиши мумкин бўлмаган тақдирда; 2) агар ашё унинг айбисиз фойдаланишга яроқсиз бўлиб қолса; 3) шартнома тузилаётган вақтда у ссуда берувчи томонидан ашёга нисбатан учинчи шахсларнинг ҳуқуқлари тўғрисида огоҳлантирил маган бўлса; 4) ссуда берувчи ашёдан фойдаланишда зарур бўладиган мансуб ашёларни ва тегишли ҳужжатларни бериш мажбуриятини бажармаган бўлса. Ҳар икки тарафнинг ссуда шартномасини бекор қилишга бўлган талаби ўзаро низони тинч йўл билан ҳал қилиш орқали ёки шартномани бекор қилиб беришни сўраб судга мурожаат қилиш орқали амалга оширилади. Худди шунингдек, шартнома шартларини ўзгартириш масаласи ҳам тарафларнинг ўзаро келишуви асосида ҳал қилинади. Шартномани бекор қилиш тартиби ФКнинг 384-модцасида белгилаб қўйилгани дек, агар қонун ҳужжатларида, шартномада ёки иш муомаласи одатларида бошқача тартиб

белгиланмаган бўлса, шартнома қандай шаклда тузилган бўлса, шундай шаклда ўзгартирилади. Ссуда шартномаси одатда ёзма шаклда тузилади, чунки амалиётда ссуда шартномаси кўп ҳолларда юридик шахслар ўртасида ёки юридик шахслар билан фуқаролар ўртасида вужудга келади. Шу сабабли шартномага ўзгар тириш киритиш ҳам ёзма шаклда бўлади. Тарафлар томонидан ваколат берилган икки вакил шартномани ўзгартираётганда, шартнома матнини қўшимча ва ўзгартиришлар билан янгйдан тузиб, тасдиқ - лаши ёки шартномага ўзгартиришлар киритилганлиги тўғрисида янга келишув тузиб, уни шартномага илова қилишлари мумкин. Ўзгарти ришлар тўгрисидаги ҳужжатларни тарафлар ўз имзолари ва мухрлари билан тасдиқлашлари зарур. Агарда ушбу масала тарафлар ўртасида ўзаро келишув билан ҳал этилиши мумкин бўлмаса, яъни тарафлардан бири шартнома шартларини ўзгартиришни рад этса ё таклифни қонунда ёки шартномада кўрсатилган муддат ичида асоссиз жавобсиз қолдирса, манфаатдор тараф шартномани ўзгартириш талабини судга такдим этишга ҳақли. Шунингдек, қонунчилик баъзан шартномадан мудцатидан ил-гари воз кечишни ҳам нормалайди. ФКнинг 617-моддаси ушбу ҳолат ни 540-моддага ҳавола қилади. Ушбу моддага ва 628-модданинг талабларига кўра, қуйидаги ҳолларда шартномадан воз кечилиши мумкин: 1) шартномада ашёдан текин фойдаланиш мудцати белгиланмаган ва бу ҳақца хабар қилишнинг бошқа мудцати назарда тутилмаган бўлса, ҳар қайси тараф иккинчи тарафни бир ой олдин (кўчмас мулклар бўйича 3 ой) хабардор қилиб, шартномадан хоҳ- лаган пайтда; 2) шартномада бошқача ҳол белгиланмаган бўлса, ссуда олувчи муддати кўрсатиб тузилган шартномадан ссуда берувчини бир ой олдин (кўчмас мулклар бўйича 3 ой) хабардор қилиб, шартномадан хоҳлаган пайтда воз кечиши мумкин. Мазкур ҳуқуқ текин фойдаланиш шартномаси ссуда олувчига нисбатан манфаатлар белгиланганлиги учун ҳам унга тегишлидир.

Воз кечиш шартномаларни бекор қилишнинг бир шакли бўлиб, тарафлар ўртасидаги ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг тугатилишига олиб келади.

Тавсия этиладиган адабиётлар: 1.Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т.: Ўзбекистон, 2014. 2.Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси. Т.: Адолат, 2014. 3. Муаллифлар жамоаси. Фуқаролик ҳуқуқи. Дарслик. Т.: 2008. 4. Ўзбекистон Республикаси фуқарлик кодекси шарҳ: Профессионал шарҳлар. Т 2. / Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги. – Тошкент: Baktria press, 2013, - 768 б.

Похожие

Мулк ижараси шартномасининг алоҳида турлари. Лизинг шартномаси

Умрбод таъминлаш шарти билан уй-жой (квартира)ни бошқа шахсга бериш шартномаси

Пудрат шартномаси. Маиший пудрат шартномаси

Суғурта шартномаси

Айирбошлаш шартномаси