Мулк ижараси шартномасининг алоҳида турлари. Лизинг шартномаси - Юриспруденция - Рефераты

Мулк ижараси шартномасининг алоҳида турлари. Лизинг шартномаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

71.9580078125 KB

Мулк ижараси шартномасининг алоҳида турлари . Лизинг шартномаси Режа: 1. Транспорт воситалари ижараси шартномаси тушунчаси 2. Шартнома бўйича тарафларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари 3. Ижарага берувчининг ҳуқуқ лари. 4. Шартнома юзасидан тарафларнинг жавобгарлиги 5. Бино ва иншоот ижараси тушунчаси ва ҳуқуқий белгилари 6. Ижарачи (ижара олувчи)нинг ер участкасига бўлган ҳуқуқи 7. Корхонани ижарага бериш шартномаси тушунчаси ва ҳуқуқий белгилари 8. Ижарага олувчининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари 9. Лизинг шартномаси субъектларининг жавобгарлиги

Транспорт воситалари ижараси шартномаси тушунчаси Транспорт воситалари ижараси мулк ижараси шартномасининг турларидан биридир. Унинг ижара шартномаси тури сифатида алоҳида кўрсатилиши унинг предметидан келиб чиқади. Транспорт воситалари ижараси шартномасининг предметини ҳар қандай транспорт воситаси ташкил қилади, яъни юклар, йўловчилар ва багаж ташиш бўйича маконда ҳаракатланадиган техник қурилмалар ташкил этади. Транспорт воситаси, мураккаб техник қурилма бўлиб, у айни вақт нинг ўзида атроф учун ошиқча хавф манбаси ҳам ҳисобланади. Айнан шунинг учун ҳам, яъни шу икки сифатнинг мавжудлиги бу шартномани ижара шартномаларининг алоҳида тури сифатида ажратишга сабаб бўлади. Фуқаролик кодексининг 564- моддасининг 1-2-қисмла рида транспорт воситасини ижарага бериш шартномаси назарда тутилган. Унга кўра: Транспорт воситасини экипажи билан ижарага бериш шартномаси бўйича ижарага берувчи транспорт воситасини вақтинча эгалик қилиш ва фойдаланиш учун ҳақ эвазига ижарага олувчига беради ва ўз кучи билан уни бошқариш ҳамда техник фойдаланиш бўйича хизмат кўрсатади (ФКнинг 564- моддаси 1-қисми). Транспорт воситасини экипажсиз ижарага бериш шартномаси бўйича ижарага берувчи транспорт воситасини бошқариш ва техник фойдаланиш бўйича хизмат кўрсатмаган ҳолда вақтинча эгалик қилиш ва фойдаланиш учун ижарага олувчига ҳақ эвазига беради (ФКнинг 564-моддаси 2-қисми). Мулк ижарасининг бошқа турлари учун қўлланиладиган айрим қоидалар жумладан, ижара шартномасини номуайян муддатга қайта тузиш ва ижарага олувчининг ижара шартномасини янги муддатга қайтадан тузишга имтиёзли ҳуқуқи транспорт воситасини ижарага бериш шартномасига нисбатан қўлланмайди. Ушбу ҳолат тарнспорт воситаларини ижарага бериш шартномасининг ўзига хос хусусиятини ифода этади. Агар ижарага олувчида транспорт воситаларини қайтадан ижа рага олиш истаги пайдо бўлса, умумий асосларга кўра шартнома тузиши мумкин.

Тарнспорт воситалари ижараси шартномасига қуйидаги ҳуқуқий белгилар хосдир. Биринчидан, шартнома икки томонлама характерга эга, яъни шартнома тарафларининг ҳар бирида ҳам ҳуқуқ, ҳам мажбурият мавжуд. Иккинчидан, шартнома ҳақ бараварига тузилади. Шартномада албатта муқобил ижро яъни ҳақ тўлаш назарда тутилиши лозим. Учинчидан, шартнома консенцуал характерга эга. Шартнома натижасида ижарага берувчидан ижарага олувчига мулк ҳуқуқининг фақат икки эълементи, эгалик қилиш ва фойдаланишгина ўтади. Тасарруф қилиш эса мулкдор қўлида сақланиб қолади. Юқорида шартномага берилган таърифдан кўриниб турибдики, транспорт воситалари ижараси шартномасининг икки тури мавжуд: 1. Транспорт воситасини экипажи билан ижарага бериш. 2. Транспорт воситасини экипажсиз ижарага бериш. Транспорт воситасини экипажи билан ижарага бериш ҳақи да сўз юритганда, аввало экипаж деганда нима назарда тутилишини ва унинг таркибига кималар киришини англаб олиш зарур. Экипаж сўзи рус тилидан таржима қилинганда шахсий таркиб деган маънони англатади. Яъни, темир йўл, автотранспорт воситалари, сув, ҳаво, космик ва шунга ўхшаш маконда мустақил ҳаракатлана оладиган техник қурилмаларни бошқариш учун тайинланадиган шахслар жамоасидир. Уларнинг таркибига: ҳайдовчи, меҳаник, инженери, экспедитор ва шу кабилар киради. Транспорт воситаларини экипажи билан ижарага бериш шартномасининг ўзига хос хусусияти мавжуд бўлиб, улар қуйидагилар дир: 1. Шартнома предмети ҳар қандай турдаги транспорт воситалари: темир йўл, автомабиль, сув, ҳаво, космик ва шунга ўхшаш маконда мустақил ҳаракатлана оладиган техник қурилмалар; 2. Транспорт воситалари бошқариш ва улардан техник фойдаланиш бўйича ижарага берувчи ўз кучи билан, яъни экипаж ёрдамида ёки айнан

ижарага берувчи билан меҳнат ёки ишларни бажаришга доир бошқа муносабатларда бўлган, масалан, пудрат шартномасига асосланган ходимлар орқали хизмат кўрсатади; 3. Транспорт воситасини ижарага олувчига эгалик қилиш ва фойдаланиш ҳуқуқи ўтади. Ижарага берувчи шартнома предметига эгалик қилишни ўзади сақлаб қола олмайди, бироқ транспорт воситасини бошқаришни ижарага берувчининг ходимлари давом эттирадилар ва одатда тегишли мулкка эгалик қиладилар. Шунинг учун ҳам вақтинча ходимлар транспорт воситаларини бошқара туриб, иш бажарувчининг эмас, балки бегона шахсларнинг манфаатларини кўзлаб ҳаракат қилишлигини назарда тутиш керак бўлади. 4. Транспорт воситасини экипажи билан ижарага бериш шартномасининг мазмунидан унда ижарага берувчининг икки турдаги мажбурияти бирлаштирилганлигини англаш мумкин: а) мулкдор ўзига тегишли бўлган транспорт воситасини вақтин ча эгалик қилиш ва фойдаланиш учун ҳақ эвазига ижарага олувчига беради; б) ўз кучи билан уни бошқариш ҳамда техник фойдаланиш бўйича хизмат кўрсатади. Транспорт воситаларини экипажи билан ижарага бериш шартномаси ўзида ижара ва хизмат кўрсатиш (пудрат) шартномаларининг хусусиятларини ифодалаган, чунки ижарага берувчи ижарага олувчига транспорт воситаларини бошқариш ва техник фойдаланиш бўйича хизмат кўрсатади. Шартнома тузилиши ҳам тегишли равишда жойлаштирилган (564- модданинг 1-қисми). Бироқ бу шартномани аралаш деб айтиш мумкин эмас, чунки у кодекс билан алоҳида тартибга солинади. Шунинг учун ҳам транспорт воситаларини экипажи билан ижарага бериш шартномасига ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш ёки пудрат тўғрисидаги нормаларни фақат аналогия бўйича қўллаш мумкин бўлади.

Транспорт воситаларини экипаж билан ижарага бериш шартномасининг ўзига хос хусусиятлари ижарага берувчининг зиммасида кўпроқ мажбуриятлар мавжудлигини билдиради. Транспорт воситалари ижарасининг иккинчи тури транспорт воситаларини экипажсиз ижарага бериш бўлиб, унга қуйидаги хусусиятлар хосдир: 1. Шартнома предмети ҳар қандай турдаги транспорт воситалари: темир йўл, автомабиль, сув, ҳаво, космик ва шунга ўхшаш маконда мустақил ҳаракатлана оладиган техник қурилмалар; 2. Транспорт воситасини бошқариш ва техник хизмат кўрсатиш ижарага олувчининг ўзи томонидан ёки учинчи шахс ёрдамида амалга оширилади. Шартноманинг ушбу турида транспорт воситасини бошқариш ва техник фойдаланиш бўйича хизмат кўрсатиш ижарага берувчи томонидан амалга оширилмайди. 3. Шартномага мувофиқ транспорт воситаси ижарага олувчининг эгалиги ва фойдаланишига ўтади. Ижарага берувчи эгаликни ўзида сақлаб қолмайди. Шартноманинг мақсади – транспорт воситасини ўз эгалиги ва фойдаланишга олиш, уни мустақил, техник ва тижорат хизмати учун ишлатиш. Бундан ташқари, айрим турдаги транспорт воситаларини ижарага беришнинг хусусиятлари Фуқаролик кодексида ва бошқа қонун ҳужжатлари билан белгилаб қўйилган. Шартноманинг шакли. Фуқаролик кодексининг 565-моддасига кўра, транспорт воситасини ижарага бериш шартномаси унинг муддатидан қатъи назар, ёзма шаклда тузилиши шарт. Бундай шартномага Фуқаролик кодексининг 539-моддаси иккин чи қисмида назарда тутилган ижара шартномаларини рўйхатдан ўтказиш тўғрисидаги қоидалар қўлланилмайди. Бироқ, ҳаво, денгиз ва ички сув транспортларини ижарага бериш (чартер ҳамда каботаж) шартномасига нисбатан бу қоидалар қўллани лади, чунки ушбу транспорт воситалари кўчмас мулк тоифасига киритилган.

Қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда давлат рўйхатидан ўтказилиши лозим бўлган автомототранспорт воситаларини ижарага бериш шартномаси нотариал тасдиқланган бўлиши керак (ФКнинг 565-моддаси 2- қисми). Шартнома бўйича тарафларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари Транспорт воситаларини ижарага бериш шартномаси бўйича тарафларнинг ҳуқуқ ва бурчлари қуйидагича. Фуқаролик кодексининг 566-моддасида транспорт воситаси уни сақлаш, бошқариш ва техник фойдаланиш бўйича хизмат кўрсатган ҳолда ижарага берилганда ижарага берувчининг мажбуриятлари назарда тутилган бўлиб, унга кўра: Ижарага берувчи шартнома амал қилиб турган бутун муддат давомида ижарага берилган транспорт воситасини тегишли ҳолатда сақлаши, шу жумладан жорий ва капитал таъмирлаши ҳамда зарур асбоб-ускуналарни бериши шарт. Ижарага берувчининг транспорт воситасини бошқариш ва техник фойдаланиш бўйича ижарага олувчига кўрсатадиган хизматлари ҳажми транспорт воситасининг шартномада кўрсатилган ижара мақ садларига мос равишда нормал ва хавфсиз ишлатилишини таъминлаши шарт. Ижара шартномасида ижарага олувчига кўрсатиладиган хизматларнинг янада кенгроқ доираси назарда тутилиши мумкин. Транспорт воситаси экипажининг таркиби ва унинг малакаси тарафлар учун мажбурий бўлган қоидаларга ва шартномада белгиланган шартларга, борди-ю, тарафлар учун мажбурий бўлган қоида ларда бундай талаблар белгилаб қўйилмаган бўлса, - шундай турдаги транспорт воситасини ишлатишнинг одатдаги амалиёти талаблари ва шартнома шартларига жавоб бериши лозим. Экипаж аъзолари ижарага берувчи билан меҳнат муносабатларини сақлаб қоладилар. Улар ижарага берувчининг транспорт воситасини бошқариш ва техник фойдаланишга доир кўрсатмаларига ва ижарага

олувчининг транспорт воситасини тижорат мақсадида ишлатишга доир кўрсатмаларига бўйсунадилар. Агар транспорт воситасини ижарага бериш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, экипаж аъзоларининг хизматига ҳақ тўлаш, шунингдек уларни сақлаш харажатлари ижарага берувчи зиммасида бўлади. Агар транспорт воситасини ижарага бериш шартномасида бош қача тартиб назарда тутилган бўлмаса, транспорт воситасини суғурта қилиш ва (ёки) унинг томонидан ёки уни ишлатиш муносабати билан етказилиши мумкин бўлган зарар учун жавобгарликни суғурталаш мажбурияти, бундай суғурталаш қонун ёки шартномага мувофиқ мажбурий бўлса, ижарага берувчи зиммасига юклатилади. Ижарага берувчининг ҳуқуқ лари. Ушбу шартнома юзасидан тарафларнинг (ижарага берувчи ва ижарага олувчи) ҳуқуқлари кўпроқ талаб қилишдан иборат бўлиб, зиммаларига юклатилган мажбуриятларни тегишли ёки лозим даражада бажармаганликлари натижасидан келиб чиқади. Жумладан, ижарага берувчи ижарага олувчидан транспорт воситасидан фойдаланганлик учун шартномада белиганган ҳақни ўз вақтида тўлашни, транспорт воситасини экипажсиз ижарага берилганда ижарага олувчидан шартнома амал қилиб турган бутун муддат давомида ижарага олинган транспорт воситасини тегишли ҳолатда сақлаб туришини, транспорт воситасидан унинг фаолият мақсадига мос равишда фойдаланишни, уни жорий таъмирлашни, шунингдек, агар шартномада бошқача ҳол назарда тутилган бўлмаса, капитал таъмирлашни ҳам амалга оширишни ҳамда шартномада назарда тутилган муддат тугаши билан ижарага берилган тарнспорт воситасини ўзига қайтариб беришини талаб қилишга ҳақли. Транспорт воситаси экипажи билан ижарага берилганда, ижарага берувчи транспорт воситасини тижорат мақсадида ишлатиш муносабати билан ёнилғи ва фойдаланиш жараёнида сарфланадиган бошқа материаллар ҳақини, йиғимлар ва бошқа чиқимларни тўлашни талаб қилишга ҳақли.

Фуқаролик кодексининг 567-моддасида гарчи транспорт воситаси экипажи билан ижарага берилган бўлсада, бироқ ушбу транспорт воситасидан тижорат мақсадларида фойдаланганлик учун сарф қилинадиган харажатлар кимнинг зиммасида бўлишлиги назарда тутилган. Унга кўра: а гар транспорт воситасини ижарага бериш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, транспорт воситасини тижорат мақсадида ишлатиш муносабати билан ёнилғи ва ишлатиш жараёнида сарфланадиган бошқа материаллар ҳақини тўлаш, йиғимлар ва бошқа чиқимларни тўлаш ижарага олувчи зиммасида бўлади. Фуқаролик кодексининг 568-моддасида транспорт воситаси уни сақлаш, бошқариш ва техник фойдаланиш бўйича хизмат кўрсатмаган ҳолда ижарага берилганида ижарага олувчининг мажбуриятлари кўрсатиб ўтилган. Унга кўра: и жарага олувчи транспорт воситасини ижарага бериш шартномаси амал қилиб турган бутун муддат давомида ижарага олинган транспорт воситасини тегишли ҳолатда сақлаб туриши, жумладан уни жорий таъмирлашни, шунингдек, агар шартномада бошқача ҳол назарда тутилган бўлмаса, капитал таъмирлашни ҳам амалга ошириши шарт. Ижарага олувчи ижарага олинган транспорт воситасини ўз кучи билан бошқаради, шунингдек ундан тижорат мақсадида ва техник фойдаланишни амалга оширади. Агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ижарага олувчи ижарага олинган транспорт воситасини сақлаш, уни суғурталаш, шу жумладан ўз жавобгарлигини суғурталаш, транспорт воситасини ишлатиш билан боғлиқ харажатларни амалга оширади. Шунингдек, шартнома юзасидан ижарага олувчи шартномада назарда тутилган тарнспорт воситасидан фойдаланганлик учун белгиланадиган ижара ҳақини ўз вақтида тўлаб туриш, ижара шартномасида назарда тутилган транспорт воситаларидан унинг мақсадларига мувофиқ равишда фойдаланиш ҳамда шартномада кўрсатилган муддат тугаши билан ижарага олувчи

ижарага олинган транспорт воситасини нормал эскириш даражасини ҳисобга олган ҳолда ижарага берувчига қайтариб бериши мажбуриятларини олади. Ижарага олувчининг ҳуқуқлари. Агар ижара шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ижарага олувчи ижарага олинган транспорт воситасини экипаж билан ёки экипажсиз ижара шартномаси шартлари асосида ижарага берувчининг розилиги билан қўшимча ижарага беришга ҳақли (ФКнинг 5 69-модда 1- қисми) Ижарага олувчи ижарага берувчининг розилигисиз ўз номидан, агар ижара шартномасида назарда тутилган транспорт воситаларидан фойдаланиш мақсадларига, борди-ю бундай мақсадлар белгилаб қўйилган бўлмаса, транспорт воситасининг вазифасига хилоф бўлма са, учинчи шахслар билан ташиш шартномаларини ва бошқа шартномаларни тузишга ҳақли (ФКнинг 569-модда 2-қисми ). Шунингдек, ижарага олувчи шартномада белгиланган шартларга ва талабга жавоб берадиган тарнспорт воситасини ўзига топширилишини, агар тарнспорт воситаси экипажи билан ижарага олинадиган бўлса, экипаж таркибини юқори малакали ва етарли тажрибага эга бўлишлигини, тарнспорт воситасидан шартномада белгиланган ва тарнспорт воситасининг мақсадларига мос равишда, эркин фойдаланишга бирон-бир тарзда тўсиқ қўймаслигини талаб қилишга ҳақли. Шартнома юзасидан тарафларнинг жавобгарлиги Тарнспорт воситалари ижараси шартномасида икки турдаги жавобгарлик назарда тутилган: 1. Т ранспорт воситасига етказилган зарар учун жавобгарлик. 2. Транспорт воситаси билан етказилган зарар учун жавобгарлик.

Т ранспорт воситасига етказилган зарар учун жавобгарлик Фуқаролик кодексининг 570-моддасида қуйидагича баён этилган. Ижарага берилган транспорт воситаси ҳалокатга учраган ёки шикастланган тақдирда, агар ижарага берувчи транспорт воситаси қонун ёки шартномага мувофиқ ижарага олувчи жавобгар бўладиган ҳолатларда ҳалокатга учраганини ёки шикастланганлигини исбот қилса, ижарага олувчи етказилган зарарни ижарага берувчига тўлаши шарт. Транспорт воситаси билан етказилган зарар учун жавобгарлик. Экипаж билан ижарага берилган транспорт воситаси, унинг механизмлари, қурилмалари, жиҳозлари ва шу кабилар билан учинчи шахсларга етказилган зарар учун жавобгарлик, Фуқаролик кодекснинг 57-боби қоидаларига мувофиқ, ижарага берувчи зиммасида бўлади. Ижарага берувчи зарар ижарага олувчининг айби билан етказилганлигини исботласа, учинчи шахсларга тўланган пул суммасини қоплашни ижарага олувчидан регресс тартибида талаб қилишга ҳақли. Транспорт воситаси сақлаш, бошқариш ва техник фойдаланиш бўйича хизмат кўрсатмаган ҳолда ижарага берилганида транспорт воситаси, унинг механизмлари, қурилмалари, жиҳозлари ва шу кабилар билан учинчи шахсларга етказилган зарар учун Фуқаролик кодексининг 57-боби қоидаларига мувофиқ ижарага олувчи жавобгар бўлади. Шартноманинг бекор бўлиши. Тарнспорт воситаси ижараси шартномаси қуйидаги ҳолларда бекор қилиниши мумкин. 1. Шартномада белгиланган муддатнинг тугиши билан. Юқорида айтиб ўтганимиздек, ижара шартномасини номуайян муддатга қайта тузиш ва ижарага олувчининг ижара шартномасини янги муддатга қайтадан тузишга имтиёзли ҳуқуқи транспорт воситасини ижарага бериш шартномасига нисбатан қўлланмайди. 2. Қонун ҳужжатларида кўрсатилган бошқа ҳолларда. МУАММОЛИ САВОЛЛАР

1. Мулк ижараси шартномасининг алоҳида турлари. 2. Транспорт воситаси ижараси шартномасининг турлари, шакли ва муддатлари. 3. Экипаж билан ва экипажсиз транспорт воситалари шартномаларининг ўзига хусусиятлари. 4. Тарафларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари. 5. Шартнома шартларини бузганлик учун тарафларнинг жавобгарлиги. БИНО ВА ИНШООТ ИЖАРА ШАРТНОМАСИ Бино ва иншоот ижараси тушунчаси ва ҳуқуқий белгилари Бино ёки иншоотни ижарага бериш шартномаси бўйича ижарага берувчи ижарага олувчига бино ёки иншоотни вақтинча эгалик қилиш ва фойдаланиш ёхуд вақтинча фойдаланиш учун топшириш мажбуриятини ўз зиммасига олади. (ФКнинг 573-моддаси, 1-қ.). Аввал кўриб чиқилган прокат, ижара, транспорт воситалари ижараси шартномасидаги фарқли ўлароқ бу шартнома ўзининг хусусиятларига кўра, мулк ижараси шартномасининг алоҳида шакли сифатида киритилган. Бино ва иншоотни ижарага беришда махсус белгиланган тартиби ва бундай ҳуқуқий муносабатларни регламентловчи (белгиловчи) қоида муҳим ўрин эгаллайди. Ҳар қандай кўчмас мулк ижарасига тегишли махсус қоидалар бевосита ижара тўғрисидаги умумий қоидада ўз аксини топган, Масалан, ер участкаларини ижарага бериш тартиби қонун билан ўрна тилиши мумкин, кўчмас мулк ижара шартномаси Давлат рўйхатидан ўтказилиши лозим (ЎзР ФКнинг 539-м., 2-қ.). Ижарага берувчи агар қонун ҳужжатларида ёки шартномада бошқача тартиб белгиланган бўлмаса, ўз ҳисобидан ижарага берилган мулкни капитал таъмирлаш мажбуриятини олади. Ижарага олувчининг вафот этиши унинг кўч мас мулкка бўлган ҳуқуқ ва

мажбуриятлари агар қонун ҳужжатларида ёки шартномада бошқача тартиб белгиланмаган бўлса ижара шартномаси бўйича унинг ворисларига ўтади. Юқорида келтирилган қоида лар кўчмас мулк ижараси шартномасининг барча турларига тегишли бўлиб, агар қонун ҳужжатларида ёки бошқа қоидаларда ўзгача тартиб белгиланган бўлмаса, улар бино ва иншоотни ижарага шартномасининг махсус қоидаларига ҳам киради. Шундай қилиб, бино ва иншоот ижараси билан боғлиқ ҳуқуқий муносабатлар биринчи навбатда ФКнинг 34-боб 4-парагрифда белгиланган қоидалар билан ва бошқа махсус қоидалар билан тартибга солинади. Бино ва иншоотлар ижараси шартномасининг ҳуқуқий белгилари: Бириничидан, ушбу шартнома тарафларининг ҳар иккисида ҳам ҳуқуқ ва мажбуриятлар бўлганлиги сабабли икки томонлама характерга эга. Иккинчидан, ҳақ бараварига тузиладиган шартномалар таркибига киради. Учинчидан, ҳуқуқ ва мажбуриятнинг вужудга келиш пайтига кўра шартнома консенсуал характерга эга. Мазкур шартномада мулк ҳуқуқининг бир ёки икки эълементи ижарага берувчидан ижарага олувчига ўтиши мумкин. Ижарага берувчи бино ёки иншоотни эгалик қилиш ва фойдаланиш учун ёки фақат фойдаланиш учунгина ижарага бериши мумкин. Бино ва иншоотларни ижарага бериш шартномасининг объекти бўлиб, бино ва иншоот ҳисобланади. Улар кўчмас мулкнинг объекти бўлиб ҳам ҳисобланади, чунки бино ва иншоот ер участкасида жойлашган бўлиб, уни бир жойдан бошқа жойга кўчиришда унинг хусусиятлари йўқолиши, шакли ўзгариши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексида бино билан иншоот тушунчалари ўртасидаги фарқ кўрсатилмаган. Бу сўзларнинг умум фойдаланишдаги маъносидан келиб чиқадиган бўлсак, «бино» одамларнинг яшаш ёки ишлаш мақсадида унда доимо бўлишлари учун фойдаланилса, «иншоот» кўпгина ҳолларда техник мақсадларга хизмат қилади ва унда

одамлар вақтинча бўлишади. Бино ва иншоотга хос бўлган юридик жиҳатларни белгилаш кўчмас объектларни тўғри талқин этиш имконини беради: Биринчидан, инсон томонидан сунъий тарзда қурилган бино ва иншоотлар (масалан, тоғлар, қир-адирлар, улардаги ғорлар ва бошқа жойлар). Икинчидан, ерга фундаментал тартибда мустаҳкамланган (масалан, ер остида жойлашган муҳандислик иншоотлари, кўмир конлари). Учинчидан, ер участкасига мустаҳкам ўрнатилган бўлиши керакки, уни бир жойдан кўчиришда ўзининг хусусиятларини ва шаклини йўқотиши мумкин бўлиши керак. Бундай белги бино ва иншоотни айрим қурилиш ёки бошқа объектлардан фарқлаш имконини беради (масалан, палатка, лоток, киосклар булар сирасига кирмайди). Тўртинчидан, бино ва иншоот ўзининг бошқа қурилиш объектларидан алоҳида туриши билан фарқланади. Бешинчидан, фақат қурилиши тугалланган ва ўзининг белгиланган мақсадида фойдаланиш имконини объектлар киради. Шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, айрим кўчмас мулк объектига кирадиган бино ва иншоотлар маълум бир хусусиятга эгаки, улар ижарага бериш-ҳуқуқий муносабатини тартибга солишда алоҳида ўринни эгаллайди. Масалан, кўчмас мулкнинг махсус объекти сифатида қонунчилик томонидан турар-жой фондига кирувчи бинолар, инсонлар яшайдиган уй-жойлар ҳам киради. Ўзбекистон Республикасининг амалдаги Уй-жой кодексига кўра, турар-жой ва одам яшамайдиган бинолар инсонларнинг доимий яшашлари учун мўлжалланади ҳамда улардан белгиланган тартибда хизмат хоналари, ётоқхона сифатида фойдаланиш мумкин, лекин тураржой биноларидаги хоналарни ишлаб чиқариш характеридаги фаолият учун бериш тақиқланади. Инсон яшаши мумкин бўлган давлатга ва жамоага қарашли бўлган уй ва тураржойларни одам яшамайдиган ҳолатга келтиришга йўл қўйилмайди. Мазкур шартномани ҳуқуқий тартибга солишда Фуқаролик кодексининг 535-557-моддалари ва 573-578-моддалари ҳамда Ўзбе кистон

Республикасида «Ижара», «Ер» тўғрисидаги қонунлар, ижара тўғрисидаги умумий қоидалар ва махсус қоидалар тўлиқ қўлла нилади. Бино ёки иншоотни ижарага бериш шартномасининг шакли. Бино ёки иншоотни ижарага бериш шартномаси тарафлар имзолайдиган битта ҳужжат тарзида ёзма шаклда тузилади. Бино ёки иншоотни ижарага бериш шартномасининг шаклига риоя этмаслик унинг ҳақиқий бўлмаслигига олиб келади. Бир йилдан кам бўлмаган муддатга тузилган бино ёки иншоотни ижарага бериш шартномаси давлат рўйхатидан ўтказилиши лозим ва рўйхатдан ўтказилган пайтдан бошлаб тузилган ҳисобланади (ФКнинг 574- моддаси). Бино ва иншоот шартномаси кўчмас мулк билан боғлиқ барча битимларга мажбурий шарт сифатида нотариал йўл билан гувоҳлан тиришни умумий тартиб қилиш муаммоси мақсадга мувофиқ (ёки мақсадга номувофиқ) лигини инобатга олиб, қуйидаги фикрларни билдириш мумкин: Биринчидан, кўчмас мулк билан боғлиқ битим ва кўчмас мулкка бўлган ҳуқуқни Давлат рўйхатидан ўтказишнинг мажбурий шартига нотариал шарти тасдиқлашнинг қўшилиши мулкий муносабатлар иштирокчиларга қўшимча тарзда мажбурият юклайди. Бунда гап ўзини оқламайдиган вақт ва ортиқча маблағларни сарфлаш ҳақида бормоқ да. Бу борадаги битимларни нотариал йўл билан гувоҳлантиришнинг мажбурий тартиби функционал вазифаси ва юридик мазмунига кўра кўчмас мулкни Давлат рўйхатидан ўтказишнинг тизими бу борада шундай масалаларни ҳал қилиш учун қаратилганлигини, нотариал тартибда битимлар учун қўйиладиган талаблар: тузилаётган битимларнинг қонунийлигини текшириш, уларнинг оммавий ҳақиқийлиги ни таъминлаш ва бошқалар. Бошқача қилиб айтадиган бўлсак, кўчмас мулк билан боғлиқ битимларни мажбурий нотариал йўл билан гувоҳ лантириш мақсади Давлат рўйхатидан ўтказишнинг олдида турган мақсадлари билан тўла мос келади. Иккинчидан, кўчмас мулкка бўлган ҳуқуқни ва кўчмас мулк билан боғлиқ битимларни Давлат рўйхатидан ўтказиш тизимини нотариал йўл

билан гувоҳлантиришга алмаштириб бўлмайди, чунки Давлат рўйхатидан ўтказиш тизими орқали кўчмас мулк объектларини ягона давлат реестрига киритиш имкониятини беради. Учинчидан, Давлат рўйхатидан ўтказиш ёрдамчи функцияларга эга эмас ва бу адвокатларни жалб этишни талаб этади. Бу эса кўчмас мулк билан боғлиқ битимларни нотариал йўл билан гувоҳлантириш ни киритишга асос бўла олмайди. Агар мулкий муносабатлар иштирокчилари нотариусдан (адвокатдан эмас) ҳуқуқий ёрдам олишни хоҳламасалар, улар ҳеч қандай тўсқинликсиз нотариусдан олишлари мумкин. Ўз.Р. ФКнинг 574-моддаси 3-қисмида шартнома Давлат рўйха тидан ўтказилган пайтдан бошлаб тузилган ҳисобланади. Бундан ташқари ФКнинг 357-моддасида шартномаси тузилган пайтдан кучга киради, дейилган ва тарафлар учун ҳуқуқ ва мажбуриятлар келтирилади. Шунинг учун бино ва иншоот ижара шартномаси фақатгина давлат рўйхатидан ўтказилган вақтдан бошлаб кучга киради, давлат рўйхатидан ўтказиш унга қадар бўлган даврда у ҳеч бир аҳамиятга эга бўлмайди. Кўчмас мулк билан боғлиқ битим ва шартномалари Давлат рўйхатидан ўтказиш ҳуқуқини вужудга келтирувчи асл нусха ҳужжатида, яъни ижара шартномасида гувоҳлантирувчи регистрация- қайд қилиш штамп ёзуви қўйилади. Бино ва иншоот ижара шартномасининг давлат рўйхатидан ўтказилиши бир вақтнинг ўзида ижарага берувчининг мулкка ёки бошқа ижарага берилаётган мулкий ҳуқуқларга, ижарага берилаётган объектга ҳуқуқларини чекланишини англатади. Бино ва иншоот ижара шартномаси ҳақидаги маълумотлар давлат рўйхат реестрининг III бўлимига киритилган. Бу бўлимда махсус боб мавжуд бўлиб, у ижара ҳақидаги маълумотларни жамлайди. Ижара ҳақидаги маълумотларга «ижара предметлари» графасига ижарага олинаётган кўчмас мулк объекти ёки уни қисми ҳақида маълумотлар «муддат» графасига ижарага бериш муддатининг боғланиш куни ва тугалланиш куни ёки ижарага бериш муддатининг бошланиши ва унинг узайтирилганлиги агар муддат чегараси белгиланган бўлмаса, узайтирилган

ижара деган жойга «муддатсиз» деб ёзилади. Бино ва иншоотни ижарага бериш шартномаси тугаганда бундай ёзувлар устига штамп қўйилиб, ижарага берувчининг мулкка ёки бошқа ижарага берилаётган мулкий ҳуқуқларга қўйилаётган чекловлар олиб ташланиб, у ўша ҳуқуқларга тўлиқ эга бўлади. Ижарачи (ижара олувчи)нинг ер участкасига бўлган ҳуқуқи Айтиб ўтилганидек, бино ва иншоотлар кўчмас мулк объектларига киради. Улар ерга ажралмас-узилмас боғланган ва уларнинг кўчирилишида унинг хусусияти ва шаклига зарар етказилмаслик мумкин эмас. Ижарачи томонидан бундай объектларга эгалик қилиш ва фойдаланиш унда бино, иншоот жойлашган ер участкасига нисбатан маълум бир ҳуқуқлар мавжудлигини билдиради. Бундай ҳуқуқ ларни тўлиқ белгилаш ФКнинг 575- 576-моддаларида ўз аксини топган. Белгиланган қоидалар икки ҳолатга нисбатан: бино, иншоотни ижарага берувчи ер участкасининг эгаси, мулкдори ва бино, иншоот жойлашган ер участкаси ижарага берганнинг мулкдори бўлганда ўрнатилган. Биринчи ҳолат бўйича бино, иншоот ижара шартномасида бир вақтнинг ўзида ижарага олувчига ер учусткасига (бино ёки иншоот жойлашган жойга) бўлган ҳуқуқни ўтказиш масаласи ҳал қилинади. Ижарага олувчига шартномада назарда тутилган объект билан бирга ер участкасига бўлган ҳуқуқ бошқа тартибда берилиши ҳам мумкин. Ижарага олувчига топшириладиган тегишли ер участкасига бўлган ҳуқуқ шартномада белгилаб қўйилган бўлмаса, ер участкасининг бино ва иншоот жойлашган ва улардан ўз вазифасига мувофиқ фойдаланиш учун зарур бўлган қисмидан фойдаланиш ҳуқуқи бино ёки иншоот ижарага берилган муддатга ижарага олувчига ўтади (ФКнинг 575-моддаси 3-қ.). Ижарага берувчига мулк ҳуқуқи асосида қарашли бўлмаган ер участкасида жойлашган бино ёки иншоотни ижарага беришга агар бундай участкадан фойдаланишнинг қонунда ёки ер участкасининг мулкдори билан тузилган шартномада белгиланган шартларига зид бўлмаса, ушбу участка мулкдорининг розилигисиз йўл қўйилади (ФКнинг 575-моддаси 4-қ.). Бундан

кўри ниб турибдики, бундай ҳолатда ижарачига ижарага берувчидан бино ёки иншоот жойлашган ер участкасидан фойдаланиш ҳуқуқи ҳам ўтади ва улардан мақсадга мувофиқ фойдаланиш учун зарур бўлган қисмига тегишли бўлади. Ижара муносабатларини мустаҳкамлашда ва ижарага олувчиларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида қонуншунос айрим масалаларга аниқлик киритиб ўтган. Ижарага олинган бино ёки иншоот жойлашган ер участкаси бошқа шахсга сотилган ҳолларда ер участкасининг бино ёки иншоот жойлашган ва ундан фойдаланиш учун зарур бўлган қисмдан фойдаланиш учун ушбу ер участкаси сотилгунига қадар амалда бўлган шартлар билан ана шу бино ёки иншоотни ижарага олувчи шахс сақланиб қолади (ФКнинг 576-моддаси). Бино ва иншоотлар ижараси шартномасида ҳақ. Бино ва иншоот ижара шартномасида бошқа турдаги мулк ижара шартномаларидан фарқли равишда ижара ҳақи миқдори ортиб боради. Шуниси муҳимки, ижара тўғрисидаги қоиданинг умумий тартиби, агарда шартномада ижара ҳақининг миқдори, шакли, тўлаш муддати, нархи белгиланмаган бўлса ва бошқа қоидалар кейинчалик белгиланиши мумкин бўлса, бино ва иншоот шартномасида бу тартиб қўлланилмайди. Умумий тартибга кўра, бундай ҳолатда тарафлар ижара тўғрисидаги қоидаларга амал қилиб, бундай мулкларни ижара ҳақи билан белгилайдилар (ФКнинг 544-моддаси). Бино ёки иншоотни ижарага бериш шартномасида ижара ҳақининг миқдори назарда тутилиши лозим. Ижара ҳақининг миқдори тўғрисида тарафлар ёзма шаклда келишган шартлар бўлмаган тақдирда бино ёки иншоотни ижарага бериш шартномаси тузилмаган ҳисобланади (ФКнинг 577-моддаси). Бино ёки иншоотни ижарага бериш шартномасига бундай талаб қўйиш ижара ҳақининг аниқ белгиланиши уни ижара шартномаларидан алоҳида турига ажратиш учун асос бўла олмайди. Бино ва иншоотни ижарага беришдан муносабатни тартиблашда бундай махсус қоиданинг мазмуни шундан иборатки, бундай ҳуқуқий

муносабатга диспозитив меъёрларни қўллаб бўлмайди. Тарафлар имзолаган ҳужжатда ижара ҳақи кўрсатилган бўлмаса, шартнома ҳақи қий эмас деб топилиши мумкин ва унга тенглаштирилган ижара ҳақлари белгилаб қўйилганлиги ҳақидаги ҳам бунга киради. Бино ва иншоотни ижара шартномасининг ижара ҳақини тўлаш шарти ушбу шартнома тури учун мажбурий бўлса-да, ФКнинг 577-моддасида ушбу ҳақни тўлашнинг шартлари ва шакллари: тўлаш муддати, тўлов шакли кўрсатилмаган. Шунинг учун бу борада ижара тўғрисидаги умумий қоидалар қўлланилади. Бино ёки иншоот ижара шартномаси қўлланилаётган ижара ҳақи тўғрисидаги умумий қоидалар ижара ҳақини қатъий суммада, бўлиб-бўлиб ёки бир йўла тўлиқ тўлаш шарти мажбурий ҳисобланмайди. Тарафлар ижара ҳақи тўлашни ўзаро келишиб олишлари мумкин. Масалан, бино ёки иншоотдан фойдаланиш натижасида ижарачига тушадиган фойдадан қисман улуш олиш шаклида  ижара олувчи томонидан ижарага берувчига кўрсатилади ган хизматлар шаклида  ижарага олувчига бино ёки иншоотни тўлиқ таъмирлаш харажатларини ўтказиш шаклида ва бошқаларни бунга мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Энг асосийси ижарага берувчи ва ижарага олувчи томонидан ўзаро розилик асосида ижара ҳақи сифатида амалга оширилаётган ҳисобқкитоб ижара шартномасида пул қийматига эга бўлиши ва у тарафлар ижара ҳақи белгилаганлик ҳақидаги келишувини билдириши керак. Шартномани бажариш. Бино ва иншоот ижара шартномасининг махсус қоидалар билан тартибга солишнинг ўзига хос хусусиятларидан бири шартномани бажаришдир ФКнинг 578-моддаси 1-қисми. Бино ёки иншоотни ижарага берувчи томонидан топшириш ва ижарага олувчи томонидан қабул қилиб олиш тарафлар имзолайдиган топшириш далолатномаси ёки топширишга доир бошқа ҳужжат бўйича амалга оширилади. Бино ёки иншоотни топшириш далолатномаси имзолангунга қадар амалий жиҳатдан қабул қилинмаган ва шартнома бажарилмаган ҳисобланади. «Агар қонунда ёхуд бино ёки иншоотни ижарага бериш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ижарага берувчининг бино ёки иншоотни ижарага

олувчининг эгалигига ёки фойдаланишига топширилганидан ва тарафлар топшириш тўғрисидаги тегишли ҳужжатни имзолаганларидан кейин бажарилган ҳисобланади. Тарафлардан бирининг бино ёки иншоони шартномада назарда тутилган шартларда топшириш тўғрисидаги ҳужжатни имзоладан бош тортиши тегишли бўлишлигига қараб, ижарага берувчининг мол-мулкни топшириш бўйича ўз мажбуриятларини, ижарага олувчининг эса, мол- мулкни қабул қилиб олиш бўйича ўз мажбуриятларини бажаришдан бош тортиш деб қаралади. (ФКнинг 578-м., 2-3-қисмлари). Ижарага берувчи томонидан ижарага топшириш мажбуриятини бажармаслик унга нисбатан ноқулай вазиятни келтириб чиқаради, шунингдек, унга умумий мажбуриятлардан ташқари мажбуриятни бажармаганлиги натижасида етказилган зарарни қоплаш мажбуриятини юклайди. Агар ижарага берувчи ижарага олувчига ижарага берилган мол-мулкни шартномада кўрсатилган муддатда башарти шартномада бундай муддат кўрсатилган бўлмаса, оқилона муддатда топширилган бўлса, ижарага олувчи ФКнинг 331-моддасига мувофиқ бу мол-мулкни ундан талаб қилиб олиш ва шартномага мувофиқ ижронинг кечикканлиги туфайли етказилган зарарни қоплашни талаб қилиш ёки шартномани бекор қилиш ва унинг бажарилмаганлиги сабабли етказилган зарарни қоплашни талаб қилиш ҳуқуқига эга (ФКнинг 541-м., 4-қ.). Кредитор мажбурият нарсаси бўлган ашёни ўзига топширишни талаб қилиш зарарнинг қопланишини талаб қилиш ҳуқуқи га ҳақли (ФКнинг 331-м. 2-қ.). Ижарага олувчи томондан ижарага берилаётган бино ёки иншоотни қабул қилиш мажбуриятини бажармаслик унга нисбатан маълум бир оқибатларни бир оқибатларни и. ФКнинг 34-боби 4-парагрифда бундай ҳолатни тартибга солувчи қоидалар бўлмаса ҳам, ижарага олувчи қонунни ёки бошқа ҳуқуқий ҳужжатларни ёхуд ижара шартномасини бузиб ижарага олинган мулкни қабул қилмаса ёки қабул қилишдан бош тортса, ижарага берувчи ижарага олувчидан ижара объектини қабул қилишни талаб қилиши ёки шартномани бажаришдан бош тортиши

мумкин. Бино ёки иншоотни ижарага бериш шартномасининг муддати тугаганда ёки бекор қилинганда, ижарага олинган бино ёки иншоот ФКнинг 578-моддада назарда тутилган қоидаларга риоя этган ҳолда ижарага берувчига қайтарилиши лозим. Мана шу мулоҳазалар билан бино ва иншоот ижара шартномаси ҳақидаги фикрларга якун ясасак бўларди, чунки ФКда белгиланган қоидалар ва бу турдаги шартноманинг ўзига хос хусусиятлари тўлиқ очиб берилди, лекин бу турдаги ҳуқуқий муносабатларнинг юридик адабиётларда яна бир хусусияти тўғрисида турли фикрлар мавжуд. Бино ва иншоот ижара шартномаси хусусиятлари ҳақидаги қизғин фикрлардан бири бундай шартномаларни тузишда субъектлар доираси маълум бир вақтда ўзгача, яъни ижарага берувчи томонидан айнан мулкдор эмас, балки оператив бошқарув ёки хўжалик юритиш ҳуқуқи бўйича тасарруфида бўлган балансида турувчи мулкдор ижарага берувчи бўлиши мумкин. Хулоса қиладиган бўлсак бино ва иншоатларни ижарага бериш шартномаси ўзига хос хусусиятга эга эканлигига ҳеч қандай шубҳа йўқ лекин жуда кўп ҳуқуқшунос олимлар ва мутахасисларда кўплаб ижобий фикрлар, мулоҳазалар борлигини юқорида ўзингиз гувоҳи бўлдингиз. Ҳақиқатдан ҳам ушбу муносабат долзарб бўлган ва долзарб бўлиб келмоқда. Сабаби, бозор муносабатлари ривожланиб бораётган бир вақтда ҳар бир тадбиркор ёки ишбилармон субъектларга бинолар ва иншоатлардан ижара асосида фойдаланиш зарурати туғилади. Шунинг учун хозирда ҳаракатда бўлган қонун хужжатларни яна ҳам такомиллаштиришимиз лозим. МУАММОЛИ САВОЛЛАР 1. Бино ва иншоотларни ижарага бериш шартномасининг тушунчаси ва ҳуқуқий белгилари. 2. Шартнома шакли. 3. Ижарага топшириш тартиби. 4. Томонларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари.

5. Томонларнинг шартнома юзасидан жавобгарлиги. КОРХОНАНИ ИЖАРАГА БЕРИШ ШАРТНОМАСИ Корхонани ижарага бериш шартномаси тушунчаси ва ҳуқуқий белгилари Фуқаролик кодексининг 579-моддасининг 1-қисмида корхонани ижарага бериш шартномаси назарда тутилган бўлиб, унга кўра: “К орхонани ижарага бериш шартномаси бўйича ижарага берувчи ижарага олувчига вақтинча эгалик қилиш ва фойдаланиш учун мулкий комплекс сифатида бутун корхонани ёки унинг бир қисмини ҳақ эвазига бериш мажбуриятини олади, ижарага берувчи бошқа шахсларга ўтказиши мумкин бўлмаган ҳуқуқ ва мажбуриятлар бундан мустано”. Берилган таърифга кўра корхонани ижарага бериш шартномасининг ҳуқуқий белгилари қуйидагича. Биринчидан, шартнома икки томонлама характерга эга, яъни шартнома тарафларининг ҳар бирида ҳам ҳуқуқ, ҳам мажбурият мавжуд. Иккинчидан, шартнома ҳақ бараварига тузилади, яъни ижарага берувчи бутун корхонани ёки унинг бир қисмини ҳақ эвазига ижарага олувчига бериш мажбуриятини олади. Учинчидан, шартнома консенцуал характерга эга. Корхонани ижарага бериш шартномаси натижасида ижарага берувчидан ижарага олувчига мулк ҳуқуқининг фақат икки эълементи, эгалик қилиш ва фойдаланишгина ўтади. Тасарруф қилиш эса мулкдор қўлида сақланиб қолади. Корхонани ижарага бериш шартномаси муддатли шартномалар таркибиги кириб, бу муддат шартномада аниқ белгилаб қўйилади. Корхоналар учун бу муддат 5 йилдан кам бўлмаслиги лозим.

Корхонани ижарага бериш мулк ижарасининг алоҳида тури сифатида белгиланиши қуйидаги хусусиятлар билан ифодаланади. 1. Корхонанинг фаолияти бевосита ишлаб чиқариш билан боғлиқ. 2. Корхона кўчмас мулк таркибига киради. 3. Корхона Фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларнинг мустақил тижоратчилик фаолиятини амалга оширувчи юридик шахс мақомига эга субъектидир. Корхона ижарага берилаётганда ижарага берувчининг кредиторлар олдидаги мажбурияти. Корхона ижарага берилиши натижасида ижарага берувчининг шу корхонага оид барча қарз мажбуриятлари ижарага олувчига ўтиши муносабати билан Фуқаролик кодекси шу мажбуриятлар бўйича кредиторларнинг ҳуқуқларини ҳимоялашнинг қўшимча чораларини белгилаган. Жумладан, шартнома тузиш жараёнида ижарага берувчи ўз қарзларини ижарага олувчининг зиммасига ўтказиши ҳақида кредиторларини ёзма равишда огоҳлантириши шарт, кредиторлар бунга рози бўлмасалар, огоҳлантиришни олган вақтдан бошлаб уч ой давомида ижарага берувчидан тегишли мажбуриятларни бекор қилишни ёки муддатидан олдин бажаришни ва шу туфайли етказилган зарарни қоплашни талаб қилишга ҳақли. Агар шу муддатда мазкур талаблардан биронтаси билдирилмаса, кредитор тегишли қарзнинг ижарачига ўтказилишига розилик берган деб ҳисобланади. Ижарага берувчидан мажбуриятларни бекор қилишни ёки муддатидан олдин бажаришни ва зарарни қоплашни талаб қилган кредиторлар билан ҳисоб-китоб қилиб бўлинганидан кейингина корхона ижарачига топширилиши мумкин. Корхона мулкий комплекс сифатида ижарага берилганидан кейин ижарага берувчи билан ижарага олувчи топширилган корхона таркибига киритилган ва ижарага олувчига кредиторнинг розилигисиз ўтказилган қарзлар бўйича солидар жавобгар бўладилар.

Агар қонун ҳужжатларида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ижарага берувчининг тегишли фаолият билан шуғулланиш учун махсус рухсатнома (лицензия) асосида олган ҳуқуқлари ижарага олувчига берилиши мумкин эмас. Ижарачи махсус рухсатнома (лицензия)си бўлмаганлиги сабабли бажара олмайдиган мажбуриятларни шартнома бўйича топширилаётган корхона таркибига киритиш ижарага берувчини кредиторлар олдидаги тегишли мажбуриятлардан озод қилмайди. Шартноманинг шакли. Корхонани ижарага бериш шартномаси тарафлар имзолаган битта ҳужжат тарзида ёзма шаклда тузилади ва у нотариал гувоҳлантирилиши ҳамда давлат рўйхатидан ўтказилиши лозим. Корхонани ижарага бериш шартномаси давлат рўйхатидан ўтказилган пайтдан бошлаб тузилган ҳисобланади. Корхонани ижарага бериш шартномасининг шаклига риоя этмаслик унинг ҳақиқий бўлмаслигига олиб келади (ФКнинг 580-мод даси ). Ушбу қоида императив характерга эга бўлиб, тарафлар шартноманинг шаклига қатий амал қилишлари лозим, акс ҳолда юқорида айтиб ўтилган ҳуқуқий оқибат келиб чиқиши мумкин. Амалдаги қонун ҳужжатларига мувофиқ, ижара шартномасида қуйидагилар: корхонани ижарага бериш ва ижарага берилган мол-мулкни ишлатиш шартлари; ижара корхонаси хўжалик фаолиятига оид шартлар; томонларнинг ижара шартномасини бажариш юзасидан ўзаро мажбуриятлари; томонларнинг ўз мажбуриятларини бажармаганлиги учун ўзаро жавобгарлиги шартлари; ижара муддати; ижара ҳақи миқдори ва уларнинг тўловини амалга ошириш тартиби билан боғлиқ шартлар; шунингдек, ижарага бериладиган мол-мулкнинг таркиби ва қиймати;

ижара берувчининг мол-мулкни ижарачига шартномада курсатилган ҳолатда бериш мажбурияти; ижарачининг мол-мулкдан шартнома шартларига мувофиқ фойдаланиш мажбурияти; томонларнинг мол-мулкни таъмирлаш ва уни тиклаш юзасидан ўзаро тақсимланган мажбуриятлари; ижарачининг шартнома муддати тугагандан сўнг мол-мулкни ижарага берувчига шартномада кўрсатилган ҳолатда қайтариш юзасидан мажбурияти; шартнома субъектлари ўзаро келишилган ҳолда зарур деб толган бошқа шартлар ўз ифодасини топиши лозим. Ижара шартномасида ижарага берилган мол-мулкнинг қиймати ушбу мол-мулк ижарага берилаётган вақтдаги қийматидан келиб чиққан ва унинг эскирганлиги даражаси ҳисобга олинган ҳолда белгиланади. Демак, ижарага берилган мол-мулкнинг келгусида хизмат қилиши, ишлатиш муддати томонларнинг келишувига мувофиқ шарт номада кўрсатилиши керак бироқ бу муддат фойдаланиш муддатидан, тўлиқ эскириб, ишдан чиқиш муддатидан кўп бўлмаслиги лозим. Ижарага олинган корхона ижарага олувчига топшириш далолатномаси бўйича топширилади. Агар ижара шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ижарага олинган корхонани топширишга тайёрлаш, шу жумладан топшириш далолатномасини тузиш ва имзолашга тақдим этиш ижарага берувчининг зиммасидаги мажбурият ҳисобланади ва унинг ҳисобидан амалга оширилади. (ФКнинг 581-моддаси). Корхоналарни ижарага бериш шартномаси қонунга мувофиқ қуйидагиларга амал қилган ҳолда тузилиши зарур: 1. Ижара шартномаси ёзма шаклда тузилиши лозим, чунки оғзаки тузилган шартнома юз бериши эҳтимоли бўлган баҳсли ҳолат ларда суд ажримлари учун юридик асос бўлиб хизмат қилолмайди. 2. Ҳуқуқ ва мажбуриятлар қонун бўйича шартномада кўрсатил ган ҳужжатлар ўз вақтида расмийлаштирилган бўлиши лозим.

3. Корхоналарни ижарага бериш шартномаси фақат муомала лаёқатига эга бўлган фуқаролар ва юридик шахслар ўртасида тузилиши керак. 4. Ижара шартномаси ихтиёрий тузилган ва аниқ бир ҳуқуқий мақсадга эришишига қаратилган бўлиши керак яъни шартномада ўз ифодасини топган мақсадлар ижарачи ва ижарага берувчининг ҳақиқий мақсадларига мос тушиши керак. Ижара шартномаси юқори идора буйруғи ҳужжат таъсирида ёки алдаш орқали тузилмаслиги лозим. Тарафларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари . Ижарага берувчининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари: Ижарага берувчи ижарага олувчига вақтинча эгалик қилиш ва фойдаланиш учун мулкий комплекс сифатида бутун корхонани ёки унинг бир қисмини ҳақ. эвазига бериш мажбуриятини олади. Ижарага берувчи мол- мулкни ижарага олувчига шартнома шартлари ва мол-мулкнинг вазифасига мувофиқ ҳолатда топширмоғи лозим. Мол-мулкни топширишга тайёрлаш, шу жумладан, тошнириш далолатномасини тузиш ва имзолашга тақдим этиш ижарага берувчининг бурчи бўлиб, унинг ҳисобидан амалга оширилади. Агарда корхонани ижарага бериш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, мол-мулк барча мансуб ашёлари ва унга алоқадор ҳужжатлар (техник паспорт, сифат сертификата ва б.қ.) билан бирга ижарага топширилади. Ижарага берувчи ижарага олувчига ижарага берилган корхонани шартномада кўрсатилган муддатда топшириши лозим. Башарти шартномада бундай муддат кўрсатилган бўлмаса, мақбул муддатда топширилмаган бўлса, ижара олувчи ФКнинг 331-моддасига мувофиқ, корхонани ундан талаб қилиб олиш ва ижронинг кечикканлиги туфайли етказилган зарарни қоплашни талаб қилиш ёки шартномани бекор қилиш ва унинг бажарилмаганлиги сабабли етказилган зарарни қоплашни талаб қилиш ҳуқуқига эга. Ижарага берувчи ижарага топширилган корхонадан ёки унинг бир қисмидан фойдаланишга тўлиқ ёки қисман тўсқинлик қиладиган

камчиликлари учун, хатто у шартнома тузиш вақтида булар ҳақида билмаган бўлса ҳам жавобгардир. Бундай камчиликлар аниқланганда ижарачи ўз хоҳишига кўра: ижарага берувчидан ёки мол-мулкдаги камчиликларни текинга бартараф этишни ёки мол-мулкдан фойдаланганлик ҳақини мутаносиб камайтиришни ёхуд мол-мулкдаги камчиликларни бартараф этиш учун қилган ўз харажатларини қоплашни талаб килишга; ижарага берувчини олдиндан огоҳлантирган ҳолда унга кам чиликларни бартараф этишга сарфланган харажатлари суммасини мол- мулкдан фойдаланганлик учун тўланадиган ҳақдан бевосита чегириб қолишга; шартномани муддатидан олдин бекор қилишни талаб килишга ҳақли. Ижарага олувчининг талабларидан ёки унинг мол-мулкдаги камчиликларни ижарага берувчи ҳисобидан бартараф этиш ниятидан хабардор қилинган ижарага берувчи ижарага топширилган мол-мулкни тегишли ҳолатда бўлган бошқа шундай мол-мулк билан дарҳол алмаштириб бериши ёки мол-мулкдаги камчиликларни текинга бартараф этиши мумкин. Корхонани ижарага бериш шартномасини тузиш вақтида ижарага берувчи олдиндан айтиб қўйган ёки ижара олувчига олдиндан маълум бўлган ёхуд шартномани тузишда ёки корхонани ижарага топшириш пайтида уни кўздан кечирганда ёхуд унинг созлиги текширилганда ижарага олувчи аниқлаш керак бўлган камчиликлар учун ижарага берувчи жавобгар бўлмайди. Корхонани ижарага бериш шартномасини тузишда ижара берувчи ижарага олувчини ижарага топширилаётган корхонага нисбатан учинчи шахсларнинг барча ҳуқуқлари ҳақида огоҳлантирилиши лозим. Ижара берувчи томонидан бу мажбуриятнинг бажарилмаслиги ижара олувчига корхонадан фойдаланганлик учун тўланадиган ҳақни камайтиришни ёхуд шартномани бекор қилиш ва зарарни тўлашни талаб қилиш ҳуқуқини беради.

Агар қонун ҳужжатлари ёки шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ижарага берувчи ижарага топширилган корхонани ёки унинг бир қисмини ўз ҳисобидан капитал таъмирлаши шарт. Капитал таъмирлаш мулк ижараси шартномасида белгиланган муддатда, агар бу муддат шартномада белгиланмаган ёки томоннинг зарурати туфайли ўтказилмаса, мақбул муддатда амалга оширилмоғи лозим. Ижарага берувчининг капитал таъмирлаш мажбуриятининг бажарилмаслиги ижарага олувчига ўз хоҳишига кўра; - шартномада белгиланган ёхуд томоннинг зарурат тақозо этаётган капитал таъмирлашни амалга ошириб таъмирлаш қийматини ижарага берувчидан ундириб олиш ёхуд мол-мулкдан фойдаланганлик учун тўланадиган ҳақ ҳисобига ўтказиш; - ҳақни тегишинча камайтиришни талаб қилиш; - шартномани муддатидан олдин бекор қилиш ва зарарнинг қопланишини талаб қилиш ҳуқуқини беради. Ижарага олувчининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари: Ижарага олувчи мол-мулкдан шартнома шартларига мувофиқ, агар бундай шартлар шартномада белгиланган бўлмаса, мол-мулк нинг вазифасига мувофиқ фойдаланиши лозим. Агар ижарага берувчининг ёзма огоҳлантиришига қарамай, ижарага олувчи молмулкдан шартнома шартларига ёки мол-мулкнинг вазифасига мувофиқ фойдаланмаса, ижарага берувчи шартномани муддатидан олдин бекор қилишни ва зарарнинг қопланишини талаб қилишга ҳақли. Ижарага олувчи мол-мулкдан фойдаланганлик учун ҳақни ўз вақтида тўлаб туриши шарт. Мол-мулкдан фойдаланганлик учун ҳақ тўлаш тартиби, шартлари ва муддатлари мулк ижараси шартномаси билан белгиланади. Мол-мулкдан фойдаланганлик учун ҳақ ижарага олинган барча мол- мулк учун яхлит ҳолда ёки унинг ҳар бир таркибий қисми учун алоҳида- алоҳида ҳолда қуйидаги кўринишларда белгиланади:

вақти-вақти билан ёки бир йўла тўланадиган қатьий суммада белгиланган тўловлар тариқасида; ижарага олинган мол-мулкдан фойдаланиш натижасида олинган маҳсулот ёки даромаднинг белгиланган улуши тариқасида; ижарага олувчи томонидан ижарага берувчига шартномада келишилган ашёни мулк қилиб ёки ижарага топшириш тариқасида; ижарага олинган мол-мулкни яхшилаш бўйича шартномада келишилган харажатларни ижарага олувчи зиммасига юклаш тариқа сида. Ижарага олувчи ижара шартномаси амал қилиб турган бутун вақт мобайнида корхонани тегишли техник ҳолатда сақлаб туриши, шу жумладан, уни жорий таъмирлаши ва шартномада назарда тутилган ҳолатларда капитал таъмирлаши шарт. Агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, ижарага олинган корхонани ишлатиш билан боғлиқ харажатлар, шунингдек, ижарага олинган мол-мулкни суғурталаш бўйича тўловлар, солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар ижарага олувчи зиммасига юклатилади (ФКнинг 582- моддаси). Агар қонунда ёки шартномада бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, ижарага олувчи ижарага олинган корхона молмулки таркибига кирувчи моддий бойликларни ижарага берувчининг розилиги билан сотиш, айирбошлаш ва унинг розилигисиз вақтинча фойдаланишга ёхуд қарзга, қўшимча ижарага беришга, шунингдек, корхона бахосини пасайтирмаслик ва ижара шартномасининг бошқа бандларини бузмаслик шарти билан бундай бойликларга нисбатан ижара шартномаси бўйича ўз ҳуқуқ ва мажбуриятларини бошқа шахсларга ўтказишга ҳақли. Агар корхонани ижарага бериш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ижарага олувчи ижарага олинган корхонани ижарага берувчининг розилигисиз қайта қуришга, уни кенгайтириб, техник жиҳозлаб, қийматини оширишга ҳақли (ФКнинг 583-мод даси) .

Корхонани ижарага олиш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, корхонани ижарага олувчи ижарага берувчининг рухсатидан қатъи назар, ижарага олинган мол-мулкни ажратиб бўлмайдиган тарзда яхшилаш қийматини олишга ҳақли. Агар ижарага берувчи ижарага олувчининг бундай яхшилашга қилган харажатлари ижарага олинган мол-мулкнинг қийматини унинг сифати ва (ёки) ундан фойдаланиш хусусиятларини яхшилашга қараганда беқиёс даражада ошириб юборганлигини ёки бундай яхшилашни амалга ошириш вақтида ҳалоллик ва оқилоналик тамойиллари бузилганлигини исботласа, суд уни бундай яхшилаш ҳақини ижарага олувчига тўлаш мажбуриятидан озод қилиши мумкин (ФКнинг 584-моддаси). Мулк ижараси шартномаси бекор бўлганидан кейин ижарага олувчи ижарага берувчига мол-мулкни ўзига топширилган ҳолатда нормал эскиришини ҳисобга олиб ёки шартномада келишилган ҳолат да қайтариши лозим. Шартноманинг бекор бўлиши . Корхоналарни ижарага бериш шартномаси одатда шартнома муддати тугагандан сўнг ижарага олинган мол- мулк ижарага берувчига қайтарилиши билан бекор бўлади. Баъзи ҳолларда корхона ижараси шартномаси муддатидан аввал ҳам бекор қилиниши мумкин. Шартноманинг бундай бекор килиниши ижарага берувчининг ҳам, ижарага олувчининг ҳам ташаббуси билан бўлиши мумкин. ФКнинг 552-моддасида кўрсатилганидек ижа ра шартномаси ижарага олувчининг талаби билан қуйидаги ҳолларда муддатидан аввал бекор қилинади: агар ижарага берувчи мол-мулкни фойдаланиш учун ижарага олувчига бермаса ёхуд мол-мулкнинг вазифасига мувофиқ фойдаланишига тусқинлик қилса;

ижарага берувчи шартномада белгиланган муддатларда, агарда шартномада муддат белгиланган бўлмаса, мақбул муддатларда ўз зиммасидаги мол-мулкни капитал таъмирлаш вазифасини бажармаса; ижарага олувчи жавобгар бўлмаган ҳолатлар туфайли мол-мулк фойдаланишга яроқсиз бўлиб қолса. Шартнома ижарага берувчининг ташаббуси билан ҳам бекор қилиниши мумкин. ФКнинг 551-моддасида кўрсатилганидеқ шартнома ижарага берувчининг ташаббуси билан қуйидаги ҳолларда суд томонидан муддатидан олдин бекор қилиниши мумкин, агар ижарага олувчи: ижара берувчининг ёзма огоҳлантиришига қарамасдан мол-мулкдан шартнома шартларини ёки мол-мулкнинг вазифаларини жиддий равишда бузган ёхуд бир неча марта бузган ҳолда фойдаланса; мол-мулкни жиддий ёмонлаштирса; шартномада белгиланган тўлов муддатини кетма-кет бузиб, мол- мулкдан фойдаланганлик учун ҳақ тўламаса; қонун ҳужжатларига ёки шартномага мувофиқ капитал таъмирлаш ишларини бажариш ижарага олувчи зиммасидаги мажбурият бўлган ҳолларда шартномада белгиланган муддатларда, шартномада бундай муддат белгиланган бўлмаса, мақбул муддатларда мол-мулкдан капитал таъмирлашни амалга оширмаса. Ижарага берувчи ижарага олувчини ёзма равишда огоҳлантир гандан ва унга ўз мажбуриятларини бажариш учун имконият берганидан кейингина шартнома муддатидан олдин бекор этилишини талаб қилишга ҳақли. МУАММОЛИ САВОЛЛАР 1. Корхоналарни ижарага бериш шартномаси тушунчаси ва ҳуқуқий белгилари. 2. Корхонани ижарага бериш шартномасининг шакли. 3. Шартнома тарафларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари.

4. Шартноманинг бекор бўлиши. ЛИЗИНГ ШАРТНОМАСИ 6.1. Лизинг тушунчаси ва ҳуқуқ ий белгилари Лизинг - инглизча «Forlease» сўзидан олинган бўлиб, “ижара олмоқ” деган маънони англатади. Фуқаролик кодексининг 587-моддасида лизинг шартномсига қуйидагича таъриф берилган. Унга кўра, л изинг шартномаси бўйича лизинг берувчи (ижарага берувчи) бир тараф лизинг олувчи (ижарага олувчи) иккинчи тарафнинг топшириғига биноан сотувчи учинчи тараф билан ундан лизинг олувчи учун мол-мулк сотиб олиш ҳақида келишиш мажбуриятини олади, лизинг олувчи эса бунинг учун лизинг берувчига лизинг тўловларини тўлаш мажбуриятини олади. Юқоридаги таърифдан кўриниб турибдики, лизинг шартномаси қуйидаги ҳуқуқий белгиларга эга. Биринчидан, лизинг уч тарафлама (сотувчи - лизинг берувчи - лизинг олувчи) ёки икки тарафлама (лизинг берувчи - лизинг олувчи) лизинг шартномаси бўйича амалга оширилади. Лизинг берувчи ва сотувчи ўртасида икки тарафлама лизинг шартномаси тузилаётганида қўшимча равишда лизинг объектининг олди- сотди шартномаси тузилади. Иккинчидан, лизинг шартномаси консенсуал шартномалар гуруҳига мансуб. Учинчидан, шартнома ҳақ бараварига тузилади. Лизинг олувчи лизинг берувчига лизинг объектидан фойдаланганлиги учун лизинг тўловларини тўлайди. Лизингнинг оддий ижарадан асосий фарқи шундаки, унда ижарага берилган асбоб-ускуналар шартнома муддати тугагандан сўнг уларнинг қолдиқ қиймати йиғиндисида сотиб олиш кўзда тутилади.

Лизингни фарқлантирувчи хусусиятлардан яна бири шундаки, лизинг компанияларида лизинг операцияларини амалга ошириш учун ўз маблағлари етишмайди. Шу сабабли кўпинча лизинг операцияларида жалб қилинган маблағлар кенг қўлланилади. Ривожланган хорижий давлатларда лизинг операцияларининг 85 фоизи жалб қилин ган маблағлар ҳисобидан амалга оширилган лизинг операциялари эканлиги қайд этилган. Бунда, одатда, банкнинг узоқ муддатли кредитлари жалб қилинади. Ижарачи ижарага берилаётган ускуналар қийматининг 80%гача ҳажмда узоқ муддатли кредит берилаётган ускуналар ва ижара тўловлари берилган кредитлар учун таъминланганлик ҳисобланади. Лизинг фаолияти лизинг берувчи томонидан ўз маблағлари ва (ёки) жалб этилган маблағлар ҳисобидан лизинг объектининг сотиб олиниши ва уни лизинг шартномаси бўйича лизинг олувчига берилиши борасидаги инвестиция фаолияти туридир (Лизинг тўғрисидаги қонуннинг 8-моддаси). Лизинг шартномасининг шакли. Лизинг тўғрисидаги қонун нинг 9- моддасида белгиланишича, лизинг шартномаси ёзма шаклда, қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда тузилади. Лизинг шартномаси: шартнома тарафларидан бирининг талабига кўра; мол-мулк лизинг объекти ҳисобланиб, у ҳақда тузиладиган битимлар қонунга мувофиқ нотариал тасдиқланиши талаб қилинадиган ҳолларда нотариал тасдиқланиши лозим. Лизинг тўлови лизинг берувчининг лизинг объектини сотиб олиш учун қилган харажатларининг ҳаммаси ёки кўп қисми, шунингдек лизинг объектини етказиб бериш ва белгиланган мақсадда фойдаланиш учун уни яроқли ҳолга келтириш билан боғлиқ бошқа харажатлари лизинг олувчи томонидан қопланиши ҳамда лизинг берувчининг даромадидан иборат бўлади (ФКнинг 590-моддаси).

Лизинг тўловлари шартноманинг бутун амал қилиш муддатига тақсимланади ва бўлиб-бўлиб тўланади. Лизинг тўловларининг миқ дорлари ва даврийлиги лизинг шартномаси билан белгиланади. Лизинг объектининг олди-сотди шартномаси хусусиятлари. Лизинг объектининг олди-сотди шартномаси лизинг берувчи ва сотувчи ўртасида тузилиб, унга кўра лизинг берувчи лизинг олувчининг топшириғига биноан лизинг объектини кейинчалик лизинг олувчига бериш учун ўз мулки қилиб олади. Тарафларнинг хоҳишига кўра лизинг объектининг олди-сотди шартномаси лизинг шартномаси кучга киришидан олдин ёки кейин тузилиши мумкин. Шартнома бўйича лизинг сотувчидан лизинг берувчи мулк ҳуқуқи асосида лизинг объектини сотиб олади ва лизинг олувчига эгалик қилиш ва фойдаланиш учун беради. Лизинг объекти олди-сотди шартномасини тузиш пайтида лизинг берувчи лизинг объекти қайси мақсадда олинаётганлигидан сотувчини олдиндан хабардор қилиши, буни олди-сотди шартномасида қайд этиши шарт (Лизинг тўғрисидаги қонуннинг 14-моддаси). Қ уйидагилар лизинг шартномасининг му ҳ им шартлари ҳ исобланади: лизинг объектининг тавсифланиши (лизинг объектининг миқдо ри, сифати, рўйхати, контракт қиймати ва бошқа кўрсаткичлари) ва шартнома умумий пул суммасининг кўрсатилиши; тарафларнинг лизинг объектини олиш ва бериш билан боғлиқ мажбуриятлари; лизинг объектини бериш тартиби, шу жумладан лизинг объектини етказиб бериш, монтаж қилиш ва фойдаланишга топшириш тартиби; лизинг тўловларини тўлаш шартлари, миқдорлари, муддатлари ва тартиби; лизинг объектидан фойдаланиш, унга қараш, уни сақлаб туриш ва таъмирлаш юзасидан тарафларнинг мажбуриятлари;

шартноманинг амал қилиш муддати; сотувчи ва лизинг объектини танлаш учун масъул тарафнинг кўрсатилиши. Тарафларнинг келишувига биноан лизинг шартномасига қуйидаги шартлар киритилиши мумкин: лизинг объектини сотиб олиш тартиби ва муддатлари; лизинг шартномасини ўзгартириш ва бекор қилиш; лизинг объектини суғурта қилиш; форс-мажор ҳолатлар; лизинг берувчи қўшимча хизматлар кўрсатиши, бундай хизматларсиз лизинг объектидан фойдаланиб бўлмаса; лизинг субъектлари томонидан лизинг шартномаси шартларига риоя этилишини назорат қилиш тартиби. Лизинг шартномасига қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа шартлар ҳам киритилиши мумкин. Бизга маълумки, ҳозирда жаҳонда жуда кўп лизинг ташкилотлари фаолият кўрсатмоқда. Энг йирик халқаро лизинг ташкилотларидан «Эбиклиз»ни ва Миллий лизинг ассоциацияларининг Европа Федерацияси («Лизюроп»)ни алоҳида ажратиб кўрсатиш мумкин. Халқаро лизинг ташкилотларининг асосий вазифаси қуйидаги лардан иборат: а) буларга аъзо мамлакатлар қонунчиликларини ўрганиш, таққослаш; б) барча ҳуқуқий солиқ, молиявий масалаларни ҳал этиш; в) лизинг битимларининг шартлари тўғрисидаги статистик маълумотни йиғиш; г) лизинг фирмаларини ташкил этиш билан боғлиқ масалаларни ўрганиш. Лизинг шартномаси объекти ва субъектлари Лизинг объекти: истеъмол қилинмайдиган, тадбиркорлик фаолияти учун фойдаланиладиган ҳар қандай ашёлар лизинг объекти бўлади. Ер

участкаси ва бошқа табиат объектлари бундан мустасно (ФКнинг 588- моддаси). Шунингдек, муомаладан чиқарилган ёки муомалада бўлиши чекланган бошқа мол-мулк лизинг объектлари бўлиши мумкин эмас (Лизинг тўғрисидаги қонуннинг 3-моддаси). Лизинг субъектлари бўлиб, лизинг берувчи, лизинг олувчи ва сотувчилар иштирок этади. Келажакда лизинг олувчига лизинг бўйича топшириш мақсадида мол- мулкни ўзига мулк қилиб олувчи шахс лизинг берувчи деб тан олинади. Эгалик қилиш ва фойдаланиш учун лизинг объектини оладиган шахс лизинг олувчи деб ҳисобланади. Лизинг берувчи лизинг объектини кимдан олаётган бўлса, шу шахс сотувчи деб эътироф этилади. Лизинг берувчи мол-мулкни бўлажак фойдаланувчидан сотиб олган тақдирда ёхуд лизинг берувчи келажакда мол-мулкни сотувчига лизинг бўйича топшириш учун ундан шу мол-мулкни сотиб олиш мақсадида уни маблағ билан таъминлаган тақдирда бир шахснинг ўзи ҳам лизинг олувчи, ҳам сотувчи бўлишига йўл қўйилади (ФКнинг 589-моддаси). Маълумки, лизинг шартномаси маълум таркибий қисмлар дан иборат. Лизинг шартномаси қуйидаги унсурларни, албатта, ўз ичига олган бўлиши керак: 1. Лизинг объект. 2. Етказиб бериш муддати. 3. Ижара муддати. 4. Ижарага берувчининг мулк ҳуқуқи. 5. Хавф-хатар, жавобгарлик ускунанинг соз эканлиги. 6. Ускуналардан фойдаланиш йўриқномалари. 7. Ускунани таъмирлаш ва унга хизмат кўрсатиш. 8. Зарарлар, тасодифий ҳодисалар. 9. Суғурталаш.

10. Ижара тўлови. 11. Тўловни кечиктирганлик учун жарима. 12. Сотиб олиш имконияти. 13. Шартномани бекор қилиш шартлари. 14. Ускунани қайтариш вақти. 15. Солиқ 16. Томонларнинг қўшимча ҳуқуқлари. 17. Лизинг шартномасининг кучга киришини кечиктирувчи шароит. 18. Зарур маълумотларни етказиш мажбуриятлари. 19. Томонларнинг жойлашган ўрни. 20. Банкнинг кафолати. 21. Бундан ташқари форс-мажор ҳолатлар, лизинг субъектлари томонидан лизинг шартномаси шартларига риоя этилишини назорат қилиш тартиби ва бошқалар. Лизинг шартномасига қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа шартлар ҳам киритилиши мумкин. Шартнома бўйича тарафларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари Ҳамма шартномада бўлганидек, лизинг шартномасида ҳам тарафларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари белгилаб қўйилган. Маълумки, лизинг шартномаси бошқа шартномалардан фарқ қилиб, унда учта тараф қатнашади, яъни 1) сотувчи; 2) лизинг олувчи; 3) лизинг берувчи. Лизинг берувчининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари. Лизинг берувчи қуйидаги ҳуқуқларга эгадир: лизинг олувчининг лизинг объектидан қандай шароитларда фойдаланаётганлигини ва уни белгиланган мақсадига мувофиқ ишлатаётганлигини лизинг шартномаси шартларига ҳамда қонун ҳуж жатлари талабларига мувофиқ назорат қилиш; лизинг олувчининг розилиги билан лизинг объекти ва унинг сотувчисини танлаш;

қонун ҳужжатларида ёки лизинг шартномасида назарда тутилган ҳолларда ва тартибда лизинг олувчидан лизинг объектини талаб қилиб олиш; лизинг олувчи лизинг шартномасини жиддий тарзда бузган тақдирда барча лизинг тўловларини муддатидан илгари тўлашни ёхуд етказилган зарарни ундириб ва (ёки) лизинг объектини қайтиб олган тарзда шартномани бекор қилишни талаб этиш. Агар лизинг объекти лизинг берувчининг айби билан етказиб берилмаган бўлса ёки лизинг шартномаси шартларига номувофиқ бўлса, лизинг берувчи лизинг олувчининг розилиги билан ўзи лозим даражада бажармаган лизинг шартномаси шартларини тузатиб бажаришга ёки лизинг олувчига бошқа лизинг объектини таклиф этишга ҳақли. Лизинг олувчи лизинг тўловларини тўлаш мажбуриятларини бажармаган тақдирда, лизинг берувчи ўзига тегиши керак бўлган тўловларни фоизи билан олиши мумкин. Лизинг олувчи ўз мажбуриятларини жиддий равишда бузган тақдирда, агар лизинг шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, лизинг берувчи бўлажак лизинг тўловларини тезлаштиришни ёки лизинг объектини қайтариб олган ва зарарни ундирган ҳолда шартномани бекор қилишни талаб қилиш ҳуқуқига эга (ФКнинг 597-моддаси 3-4-қисмлар). Лизинг берувчи: лизинг шартномаси бўйича мол-мулкни олиши ва уни лизинг олувчига эгалик қилиш ҳамда фойдаланиш учун бериши; Лизинг берувчи лизинг олувчи учун мол-мулк сотиб олаётганда мол- мулк муайян шахсга лизингга беришга мўлжалланганлигини сотувчига маълум қилиш (ФКнинг 591-моддаси); лизинг объектини, агар шартномада шундай шартлар назарда тутилган бўлса, сақлаб туриш, таъмирлаш ва унга техник хизмат кўрсатиш бўйича лизинг олувчи олдида ўз зиммасига олинган мажбуриятларни ўз вақтида ва тўлиқ ҳажмда бажариши шарт.

Лизинг берувчи лизинг объектини лизинг олувчига шартнома шартларига жавоб берадиган ҳолатда ва унда келишилган муддатда топшириши шарт. Агар лизинг берувчининг айбли ҳаракатлари ёки йўл қўйган камчиликлари туфайли мол-мулк етказиб берилмаган, тўлиқ етказиб берилмаган, муддати кечиктириб етказиб берилган ёки тегишли даражада сифатли бўлмаган мол-мулк етказиб берилган бўлса, бунинг учун у лизинг олувчи олдида жавобгардир (ФКнинг 594-моддаси). Лизинг берувчи қонун ҳужжатларида белгиланган бошқа ҳуқуқларга эга бўлиши ва ўзга мужбуриятларни бажариши мумкин. Лизинг олувчининг ҳ у қ у қ ва мажбуриятлари. Лизинг олувчи қуйидаги ҳуқуқларга эга: лизинг объектини мустақил аниқлаш ва сотувчини танлаш; лизинг берувчидан лизинг шартномасини бажармаганлик ёки лозим даражада бажармаганлик туфайли етказилган зарар қоплани шини талаб қилиш; сотувчига лизинг объекти олди-сотди шартномасидан келиб чиқувчи талабларни, жумладан унинг сифати ва бутлиги, топшириш муддати, кафолатли таъмирлаши ва ҳоказолар хусусида талаблар қўйиш (Лизинг тўғрисидаги қонуннинг 12-моддаси). Мол-мулк етказиб берилмаган, тўлиқ етказиб берилмаган, муддати кечиктириб етказиб берилган ёки унинг сифати тегишли даражада бўлмаган тақдирда, лизинг олувчи, агар шартномада бошқача қоида назарда тутилган бўлмаса: лизинг тўловларини тўхтатиб туриш; етказиб берилаётган мол-мулкни рад этиш ва лизинг шартномасини бекор қилишни талаб қилишга ҳақли. Лизинг шартномаси муддатидан олдин бекор қилинган тақдирда лизинг олувчи вақти-вақти билан бўнак сифатида тўлаган пулларини ва бошқа суммаларни лизинг объектидан фойдаланиш

даврида олган фойданинг қийматини чегириб ташлаб, ўзига қайтариб беришни талаб қилишга ҳақли. Лизинг шартномаси муддатидан олдин бекор қилинган такдирда лизинг олувчи илгари бўнак сифатида тўлаган пулларини, лизинг объектидан фойдаланишдан олган фойданинг қийматини чегириб ташлаб, ўзига қайтариб беришни талаб қилишга ҳақли (ФКнинг 595-моддаси). Агар лизинг шартномасининг нарсаси бўлган мол-мулк шу шартномада кўрсатилган муддатда, башарти шартномада бундай муддат кўрсатилмаган бўлса, оқилона муддатда лизинг олувчига топширилмаган бўлса, лизинг берувчи жавобгар бўладиган ҳолатлар туфайли муддат ўтказиб юборилган тақдирда, лизинг олувчи шартномани бекор қилишни ва зарарнинг қопланишини талаб қилишга ҳақли (ФКнинг 592-моддаси). Лизинг олувчи лизинг берувчи олдида шартнома юзасидан жавобгар бўлиб қолгани ҳолда, лизинг шартномаси бўйича олган мол-мулкини лизинг берувчининг розилиги билан қўшимча лизингга топширишга ҳақли (ФКнинг 596-моддаси). Учинчи шахс ундирувни лизинг объектига қаратганда лизинг олувчи лизинг шартномасини бекор қилиш ва лизинг объектини мулк қилиб олиш билан бир пайтда лизинг шартномаси бўйича тегишли лизинг тўловлари қолдиғини лизинг берувчининг қолган даврда оладиган даромадини чегириб ташлаган ҳолда бир йўла тўлашга ҳақли (Лизинг тўғрисидаги қонуннинг 12- моддаси). Лизинг бўйича ижарага олинган мол-мулкнинг тасодифан нобуд бўлиши ёки тасодифан бузилиши хавфи, агар лизинг шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, лизинг олувчига бу мол-мулкни топшириш пайтида ўтади (ФКнинг 593-моддаси). Лизинг олувчининг мажбуриятлари: Агар лизинг шартномасида бошқача тартиб белгиланган бўлмаса, лизинг олувчи лизинг тўловларини ўз вақтида тўлаши, мол-мулкдан уни етказиб бериш шартларига мувофиқ фойдаланиши, уни соз ҳолда сақлаши, ўз

ҳисобидан жорий таъмирлаш ишларини бажариши, сақлаш бўйича бошқа харажатларни амалга ошириши шарт. Лизинг шартномаси бекор қилинганида лизинг олувчи мол-мулкни лизинг берувчидан олган ҳолатида унинг нормал эскиришини ва тарафларнинг келишувида шартлашилган ўзгаришларни ҳисобга олиб, қайтариб беришга мажбур (ФКнинг 597-моддаси). Лизинг олувчининг лизинг объектини таъмирлаш ва унга техник хизмат кўрсатишга доир ҳуқуқи ва мажбурияти сотувчи билан алоҳида тузилган шартномада белгиланиши мумкин. Лизинг олувчи қонун ҳужжатларида белгиланган бошқа ҳуқуқ ларга эга бўлиши ва ўзга мажбуриятларни бажариши мумкин (Лизинг тўғрисидаги қонуннинг 12-моддаси). Сотувчининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари. Сотувчи қонун ҳужжатларига ва шартномага мувофиқ ҳуқуқлар га эга бўлади ва мажбуриятларни бажаради. Агар лизинг шартномасида ёки олди-сотди (маҳсулот етказиб бериш) шартномасида бошқача қоида назарда тутилган бўлмаса, олди-сотди шартномаси бўйича сотувчининг лизинг олувчига нисбатан ҳуқуқ ва мажбуриятлари лизинг берувчига нисбатан ҳуқуқ ва мажбуриятларидек бўлади. Бунда лизинг олувчи лизинг объекти олди-сотди шартномасини бекор қилишга ёки уни ҳақиқий эмас деб топишга ҳақли эмас (Лизинг тўғрисидаги қонуннинг 1 3-моддаси) . Агар лизинг шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ушбу шартнома объекти бўлган мол-мулк сотувчи томонидан бевосита лизинг олувчига у турган жойда топширилади (ФКнинг 592-моддаси). Сотувчи – лизинг берувчи лизинг олувчи учун мол-мулк сотиб олаётганда мол-мулк муайян шахсга лизингга беришга мўлжаллан ганлигини билиши шарт. Лизинг шартномаси субъектларининг жавобгарлиги

Лизинг берувчи мол-мулкни етказиб бермаганлик, тўлиқ етказиб бермаганлик, етказиб бериш муддатини ўтказиб юборганлик ва тегишли даражада сифатли бўлмаган мол-мулкни етказиб берганлик учун, агар бу унинг айбли ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) туфайли бўлса, лизинг олувчининг олдида жавобгар бўлади. Лизинг берувчи лизинг олувчи олдида лизинг объекти юзасидан жавобгар бўлмайди, лизинг объекти сотувчиси ва лизинг объектининг ўзи лизинг берувчи томонидан танланган ва лизинг олувчи шу туфайли зарар кўрганлиги исботланган ҳоллар бундан мустасно. Лизинг берувчи ва лизинг олувчи сотувчига нисбатан лизинг объектанинг олди-сотди шартномаси бўйича солидар кредиторлар сифатада иш кўрадилар. Сотувчи улар олдида лизинг объектининг олди-сотди шартномасидан келиб чиқувчи мажбуриятларни бажариш (лизинг объектининг сифати, бутлиги, лозим даражада етказиб берилиши ва бошқалар) юзасидан жавобгар бўлади. Бунда сотувчи лизинг объекти билан боғлиқ айнан битта зарар учун бир пайтнинг ўзида лизинг олувчи ва лизинг берувчи олдида жавобгар бўлиши мумкин эмас. Лизинг берувчи лизинг объектининг лизинг шартномасини тузишда қайд этиб ўтилган камчиликлари учун жавоб бермайди. Лизинг олувчининг айби билан лизинг объектининг йўқолиши ёки лизинг объектининг ўз вазифасига доир аҳамиятини йўқотиши, агар лизинг шартномасида бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, лизинг олувчини лизинг берувчи олдидаги жавобгарликдан озод этмайди. Лизинг олувчи лизинг шартномасининг нарсаси бўлган мол-мулкни сотувчига сотувчи билан лизинг берувчи ўртасида тузилган олди-сотди шартномасидан келиб чиқадиган талабларни, хусусан мол-мулкнинг сифати ва бутлиги, уни етказиб бериш муддатлари ҳақидаги талабларни ва шартнома сотувчи томонидан зарур даражада бажарилмаётган бошқа ҳоллардан келиб чиқадиган талабларни қў йишга ҳақли. Бунда лизинг олувчи, мазкур мол- мулкнинг олди-сотди шартномасидаги тарафлардан бири бўлгани каби, ушбу

Кодексда сотиб олувчи учун назарда тутилган ҳуқуқларга эга бўлади ва мажбуриятларни ўз зиммасига олади (сотиб олинган мол-мулк ҳақини тўлаш мажбурияти бундан мустасно). Бироқ лизинг олувчи сотувчи билан олди- сотди шартномасини лизинг берувчининг розилигисиз бекор қила олмайди. Сотувчи билан бўладиган муносабатларда лизинг олувчи ва лизинг берувчи солидар кредиторлар бўладилар. Агар лизинг шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, лизинг берувчи олди-сотди шартномасидан келиб чиқадиган талабларнинг сотувчи томонидан бажарилиши учун лизинг олувчи олдида жавобгар бўлмайди, сотувчи танлаш бўйича жавобгарлик лизинг берувчининг зиммасида бўлган ҳоллар бундан мустасно. Сотувчини лизинг берувчи танлаган тақдирда, лизинг олувчи олди-сотди шартномасидан келиб чиқадиган талабларни ўз хоҳишига қараб, солидар жавобгар бўлган мол-мулк сотувчи олдига ҳам, лизинг берувчи олдига ҳам қўйишга ҳақли (ФКнинг 598- моддаси ). Лизинг объектига бўлган мулк ҳуқуқ и . Лизинг объектига бўлган мулк ҳуқуқи лизинг олувчи томонидан сотиб олингунга қадар лизинг берувчига тегишлидир. Лизинг шартномасининг амал қилиш муддати тугагунга қадар барча лизинг тўловлари лизинг берувчининг лизинг шартномаси муд дати тугагунга қадар қолган даврда оладиган даромади чегириб ташланган ҳолда тўланган тақдирда, агар лизинг шартномасида бошқача қоида назарда тутилган бўлмаса, лизинг объектига бўлган мулк ҳуқуқи лизинг олувчига ўтиши мумкин. Лизинг олувчи банкрот бўлган, унинг мол-мулки хатга олинган ёки мусодара қилинган тақдирда, лизинг объекти лизинг олувчининг умумий мол-мулкидан ажратилади ва лизинг берувчига қайтарилиши лозим, у мол- мулкни ўз хоҳишига кўра тасарруф этиши мумкин. Лизинг берувчига зарарни қоплаш тартиби қонун ҳужжатлари билан белгиланади.

Лизинг бўйича топширилган мол-мулкка бўлган мулк ҳуқуқи лизинг берувчидан бошқа шахсга ўтганда лизинг шартномаси янги мулкдор учун ўз кучини сақлаб қолади (ФКнинг 599-моддаси). Лизинг тўғрисидаги қонуннинг 10-моддасига кўра, лизинг шарт - номасини ўзгартириш ва бекор қилиш, агар қонун ҳужжатларида ва шартномада бошқа тартиб назарда тутилган бўлмаса, тарафлар келишувига биноан амалга оширилиши мумкин. Лизингни амалга ошириш жараёнида юзага келадиган низолар суд тартибида ҳал этилади.

Тавсия этиладиган адабиётлар: 1.Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т.: Ўзбекистон, 2014. 2.Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси. Т.: Адолат, 2014. 3. Муаллифлар жамоаси. Фуқаролик ҳуқуқи. Дарслик. Т.: 2008. 4. Ўзбекистон Республикаси фуқарлик кодекси шарҳ: Профессионал шарҳлар. Т 2. / Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги. – Тошкент: Baktria press, 2013, - 768 б.

Похожие

Омонат сақлаш шартномаси. Омонат сақлашнинг алоҳида турлари

Уй-жой ижараси шартномаси. Текин фойдаланиш шартномаси

Тадбиркорлик фаолияти сохасида кулланиладиган шартномалар тизими

Мулк ижараси ва прокатга оид тадбиркорлик

Тадбиркорлик фаолияти субъектларининг хукуклари