Айирбошлаш шартномаси - Юриспруденция - Рефераты

Айирбошлаш шартномаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

65.5 KB

Режа: 1.Айирбошлаш шартномаси тушунчаси, ҳуқуқнй белгилари ва предмети 2. Шартномада қатнашувчи тарафлар, уларнинг ҳуқуқ ва бурчлари 3. Шартноманинг шакли, муддати

Айирбошлаш шартномаси тушунчаси, ҳуқуқнй белгилари ва предмети Айирбошлаш товар ва пул муносабатларига асосланган бозор иқтисодиётида ҳам муайян аҳамиятга эга. Шу боисдан у амалдаги фуқаролик қонун ҳужжатларида ўзининг ҳуқуқий асосларини топган. Айирбошлаш бартер деб ҳам юритилади. Айирбошлаш деб шундай шартномага айтиладики, унга кўра шартномада қатнашувчи ҳар бир тараф бошқа тарафга бир товарни бошқа товарга алмаштириш йўли билан мулк қилиб топшириш мажбуриятини олади (ФКнинг 497-моддаси). Унинг моҳияти шундаки, шартнома предмети бўлган бирон-бир товар иккинчи тарафга, одатдагидек, мазкур товар қийматини умумий эквивалент бўлган ёки унга деярли тенг келадиган бошқа бир товарга айирбошланади. Демак, мазкур ҳуқуқий муносабат одатдаги шартномалар, айтайлик, олди-сотди, маҳсулот етказиб бериш каби шартномаларга ўхшаб, тарафларга бу орқали келиши мумкин бўлган муайян пул суммаларига талаб- эҳтиёжлардан келиб чиқмай, балки бевосита мазкур шартноманинг предмети бўлган товарга бўлган эҳтиёжлардан келиб чиқади. Бироқ бу шартнома кўп ҳолларда субъектлар ўртасида ҳисоб-китоблар йўлга қўйилмаган ёки ўзаро ишонч бўлмаган инфляция шароитида кенг қўлланиладиган шартномалардан бири бўлиб қолмоқда. Ривожланган бозор тизимида у аҳён-аҳёнда қўлланилади. Шартноманинг яна бир хусусияти шундаки, шартноманинг мазмунидан бошқача ҳол англашилмаса, айирбошланаётган товарлар тенг қийматли деб тахмин қилинади. Айни пайтда товарни топшириш ва уни қабул қилиш харажатларини, ҳар бир ҳолда тегишли мажбуриятларни бажарадиган тараф амалга оширади. Шубҳасиз, бошқа шартномаларда бўлгани сингари айирбошлашда ҳам унинг предмети ҳисобланган товарнинг баҳоси муайян аҳамиятга эга. Баъзан амалиётда айирбошлаш предметининг қиймати бир хил бўлмайди. Бундай ҳолларда баҳоси айирбошлашга тақдим қилинаётган товар баҳосидан паст бўлган товарни тошпираётган тараф, агар шартномада ҳақ тўлашнинг бошқача тартиби назарда тутилмаган бўлса, товар ёки товарни

тасарруф қилиш ҳужжатлари тогаиирилгандан сўнг кечиктирмасдан баҳолардаги фарқни тўлаши лозим бўлади. ФКнинг 242-моддасига кўра, агар қонун, шартнома ёки мажбуриятнинг моҳиятидан бошқача ҳол англашилмаса, қарздор ҳисобланган тараф бундай мажбуриятни кредитор талаб қилган кундан бошлаб етти кунлик муддат ичида бажариши шарт. Айрим ҳолларда товарлар ўртасидаги юқорида тилга олинган фарқ доимо конкрет белгиланавермайди. Фуқаролик қонунчилигининг мазмунидан англашилишича, бундай ҳолларда шартномани бажарганлик учун худди шунга ўхшаш вазиятларда одатда шундай товарлар, ишлар ёки хизматлар учун олинадиган баҳолар – ҳақ тўланиши керак. Айнан бундай хрлларда иш муомаласи одатлари, яъни одат ҳуқуқи нормалари қўлланилади (ФКнинг 6- моддаси тартибида). Айирбошлаш шартномаси қуйидаги ҳуқуқий белгилари билан характерлидир: биринчидан, айирбошлаш консенсуал шартнома ҳисобланади, яъни унга кўра тарафларнинг ҳуқуқ ва бурчлари шартнома қонун талаблари доирасида расмийлаштирилган пайтда вужудга келади; иккинчидан, айирбошлаш ҳақ эвазига тузиладиган шартномадир, яъни шартнома бўйича тарафлар зиммасига муқобил ижро мажбуриятларини бажариш юкланган, яъни товарларни ўзаро айирбошлаш, шунингдек товарлар қиймати тенг бўлмаганда – қиймат ўртасидаги фарқни пул шаклида тўлаш; учинчидан, айирбошлаш икки томонлама шартномалар туркумига киради. “Шартнома иштирокчиларининг ҳар бири бир вақтнинг ўзида ҳам сотувчи, ҳам сотиб олувчи ҳисобланадилар”[23]. Демак, бунга кўра ҳар икки тараф ҳам ҳуқуққа, ҳам бурчга эга бўлади. Бу шартноманинг моҳиятан, янада аниқроғи, тарафлар ўртасидаги ўзаро ҳуқуқдорлик ва бурчдорликнинг нисбатидан келиб чиқади;

тўртинчидан, шартноманинг яна бир белгиларидан бири – айирбошланадиган мулкнинг эгасидаги унга нисбатан бўлган мулк ҳуқуқи (эгаллаш, фойдаланиш, тасарруф этиш) иккинчи тарафга ўтади ва аксинча. Шартноманинг муҳим жиҳатларидан бири айирбошланадиган товарларга бўлган мулк ҳуқуқининг иккинчи тарафга қачондан бошлаб ўта бошлашидир. Одатда, қонунда ёки шартномада бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, айирбошланадиган товарларга мулк ҳуқуқи айирбошлаш шартномасига мувофиқ, сотиб олувчи ҳисобланадиган тарафларга иккала тараф тегишли товарларни топшириш мажбуриятини бажаргандан сўнг бир вақтда ўтади (ФК, 500-модда). Айирбошлаш шартномасининг предмети муайян моддий қийматга эга бўлган ҳамда иқтисодий муносабатнинг предмети бўла оладиган, айни пайтда кишиларнинг у ёки бу эҳтиёжларини қондира оладиган нарсалар, яъни ашёлар бўла олади. Ашёлар ишлаб чиқариш воситалари ва истеъмол буюмлари кўринишида, кўчар ва кўчмас мулк шаклларида бўлиши мумкин. Бироқ, бу ерда муҳими, ашёларнинг фуқаролик муомаласида бўлшпи масаласидир. ФКнинг 82-моддасига кўра, фуқаролик ҳуқуқларининг объектлари эркин суратда бошқа шахсларга берилиши ёки универсал ҳуқуқий ворислик (мерос қилиб олиш, юридик шахсни қайта ташкил этиш) тартибида ёхуд бошқа усул билан, агар улар муомаладан чиқарилмаган ёки уларнинг муомалада бўлиши чеклаб қўйилмаган бўлса, бир шахсдан иккинчи шахсга ўтиши мумкин. Айирбошлаш шартномасининг предмети бўлиши учун ашёлар мулк ҳуқуқи асосида мулкдорларнинг ҳақиқий эгалигида, фойдаланувида ва тасарруфида бўлмоғи ҳам керак (ФКнинг 164, 207-моддалари тартибида). Масалан, фуқаро М. 1997 йил 1 сентябрда фуқаро Н. билан айирбошлаш шартномасини тузди. Шартномага мувофиқ, Н. ҳовлисини М. ҳовлисининг 1/3 қисмига алмашди. М. нинг қизи А. 1997 йил 1 декабрда судга мурожаат қилиб, уйнинг ярми ўзига тегишли эканлигини ва унинг розилигисиз отаси ҳовлининг бир қисмини алмаштирганлигини кўрсатиб, мазкур шартномани бекор қилишни сўради. У ўз талабини асослаш учун уйнинг бир қисми

онасидан мерос бўлиб, ҳали отаси билан бўлиб олмаганлиги сабабли, уйни алмаштириш натижасида эгалик ҳуқуқининг бузилганлигани кўрсатади. Албатга, бундай ҳолларда суд фуқаро А. нинг талабини қондириши лозим. Ёки қуйидаги мисолни кўрайлик. Фуқаро К. эгасиз турар жойга ҳалол, ошкора ва узлуксиз эгалик қилган. Ва у 1998 йил 1 апрель куни бу уйни фуқаро Д.га қарашли автомобиль билан айирбошлаш тўғрисида шартнома тузишган. Аниқланишича, К. бу уйга 1986 йил 1 янавардан 1998 йил 1 апрель кунигача, яъни 12 йил давомида эгалик қилган. ФКнинг 187-моддаси талабларига кўра, бу муддат 15 йилни ташкил этиши лозим эди. Демак, фуқаро К.да ҳали бу уй-жойга нисбатан мулк ҳуқуқи вужудга келмаган, бинобарин, у мазкур объект юзасидан шартномада тараф сифатида иштирок эта олмайди. Шартномада қатнашувчи тарафлар, уларнинг ҳуқуқ ва бурчлари Юқорида айтилганидек, шартномада қатнашувчи тарафларнинг ҳар, бири бир вақтнинг ўзида ҳам сотувчи, ҳам сотиб олувчи ҳисобланадилар. Бу билан айирбошлаш олди-сотди шартномасига ўхшаб кетса-да, бироқ ундан фарқ қилади. “Фарқи шундаки, бунда бир мулк иккинчисига пулсиз алмаштирилади”[24]. Айни пайтда айирбошлаш олди-сотдига ўхшашлиги туфайли, унга нисбатан баҳо ва харажатлар ҳақидаги қоидалардан ташқари, олди-сотдини тартибга солувчи барча қоидалар қўлланаверади. Шартномада сотувчи ва олувчи бўлиб фуқаролик ҳуқуқининг барча субъектлари, шу жумладан, жисмоний шахслар, юридик шахслар, давлат тузилмалари иштирок этишлари мумкин. Бозор муносабатлари шароитида баъзи ҳолларда товар ишлаб чиқарувчилар ва тадбиркорлар билан истеъмолчилар ўртасида фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларини вужудга келтирувчи асослардан бири сифатида айирбошлаш (бартер) шартномаси қўлланади. Бартер инглизча “barter”

сўзидан олинган бўлиб, бевосита товар алмашуви маъносини билдиради[25]. У, айниқса, бозор тизимига ўтиш даврида ўзаро ҳисоб-китоблар яхши йўлга қўйилмаган давр учун бирмунча характерлидир. Валюта беқарор бўлган хозирги замон халқаро савдо сида янада кенг тарқалмоқда. Бартер битими вақтида пул тўловларининг йўқлиги товар етказиб бериш баҳоларини ва уларни пул формасида ҳисобга олишни истисно қилмайди. Бартер битими тушунчаси айирбошлаш шартномаси туфайли вужудга келувчи мажбуриятлар мазмунини тўла қамраб ололмайди, унга тўла жавоб беролмайди, деган фикрга қўшилиб бўлмайди. Бир қатор олимларнинг хусусан, Ш. Рўзиназаровнинг тадқиқотларида бартер ҳақида салмоқли фикр юритилади. Назаримизда, бартер тушунчаси айирбошлаш шартномасини ўзида акс эттира олади. Юқорида кўрсатилганидек, шартномада тарафлар сифатида жисмоний ва юридик шахслар қатаашиши мумкин. Юридик шахсларнинг бу борадаги фаолиятлари Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1993 йил 9 июлдаги ПФ-616-сонли “Бартер асосида амалга ошириладиган экспорт-импорт операциялари бўйича тартиб бузилишлари ва суиистеъмолликларга чек қўйиш тўғрисида”ги Фармони билан мустаҳкамланган. Унга кўра, келишиб олинган миқдордаги бир товарни бошқа бир товарга ўзаро ҳисоб-китобларни валютада амалга оширмасдан алмаштаришни назарда тутувчи шартнома бартер шартномаси ҳисобланади. Шартномада ўзаро етказиб бериладиган товарларнинг миқдори ва қиймати ёхуд томонлар эквивалентлик асосида етказиб бериш мажбуриятини олган товарларнинг суммаси олдиндан келишиб қўйилади[26]. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1995 йил 11 апрелдаги ПФ-1096-сонли “Экспорт-импорт операцияларини тартибга келтириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги, 2003 йил 15 январдаги ПФ-3194-сонли “Ўзбекистон Республикаси Президентининг баъзи фармонларига ўзгартиришлар киритиш тўғрисида”ги, 2005 йил 20 сен тябрдаги ПФ-3661- сонли “Ўзбекистон Республикаси Президентининг баъзи фармонларига

ўзгартишлар киритиш тўғрисида”ги Фармонларига кўра, 616-сонли Фармонга айрим жузъий ўзгартишлар киритилди[27]. Юқорида таъкидданганидек, шартномада қатнашувчи тарафлар бир пайтнинг ўзида ҳам сотувчи, ҳам сотиб олувчи сифатида қатнашади. Шунинг учун ҳам шартномада қатнашувчи тарафлар деярли бир хил ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга бўладилар. Айирбошлаш шартномаси бўйича тарафлар: биринчидан, айирбошланаётган товарни ўз вақгида, келишилган тартибда қабул қилиб олиш; иккинчидан, қабул қилинган товар эвазига айирбошланиши лозим бўлган товарни ўз вақтида топшириш; учинчидан, топширилаётган товарларнинг сифати, ассортименти, яхши бўлишини таъминлаш каби мажбуриятларга эгадирлар. Тарафлар, айни пайтда, қуйидаги ҳуқуқларга эгадирлар: биринчидан, шартнома мажбуриятларини муқобил равишда бажарган тарафлар иккинчи тарафдан товарнинг топширилишини талаб қилишга ҳақли; иккинчидан, шартнома шартлари қўпол равишда бузилган бўлса, хусусан, сифатсиз товар айирбошланган, товарни топшириш муддати узрсиз узоқ муддатга кечиктирилган ҳолларда бир тараф шартномани бекор қилишга ҳақли; учинчидан, айирбошлаш шартномаси шартлари иккала тараф томонидан тўлиқ бажарилган бўлса, ҳар иккисида ҳам товарларга нисбатан мулк ҳуқуқи вужудга келади. Шартноманинг шакли, муддати Шартнома бўйича тарафларнинг жавобгарлиги

Айирбошлаш шартномаси, одатда, фуқаролар ўртасида тузилганда ва шартнома предметининг баҳоси Республикада ўрнатилган энг кам ойлик иш ҳақининг ўн бараваригача бўлган ҳолларда оғзаки шаклда тузилиши мумкин. Шунингдек, ёзма шаклда тузилган шартномани бажаришга қаратилган битимлар, агар қонун ҳужжатлари ва шартномага зид бўлмаса, тарафларнинг келишувига мувофиқ оғзаки тузилиши мумкин (ФК, 106-модда, 3-банд). Қолган ҳолларда, яъни юридик шахсларнинг ўзаро ва фуқаролар билан тузган ушбу туркум даги битимлари, фуқаролар ўртасидаги белгиланган энг кам ойлик иш ҳақининг ўн бараваридан ортиқ суммадаги битимлари ёзма шаклда тузилади. Баъзи ҳолларда шартноманинг предмети ер участкалари ва бошқа кўчмас мол-мулклар бўлганда, бундай битимлар нотариал тасдиқланиши ва давлат рўйхатидан ўтказилиши талаб қилинади (ФК, 110- 111-моддалари тартибида). Шунингдек, ФКнинг 497-моддасининг 2001 йил 7 декабрдаги таҳририга кўра, қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда давлат рўйхатидан ўтказилиши лозим бўлган автомототранспорт воситаларини айирбошлаш шартномаси нотариал тасдиқланган бўлиши кераклиги белгиланади. Шубҳасиз, шартнома шаклига доир юқоридаги талабларга риоя қилмаслик бир қанча хуқуқий оқибатларни келтириб чиқаради (ФК, 109, 112- моддалари). Айирбошлаш шартномасининг муддати бевосита тарафларнинг келишуви билан белгиланади. Шартнома бўйича жавобгарлик олди-сотди шартнрмасидаги жавобгарликка жуда ўхшаб кетади. Умумий ҳолда ФКнинг 393-моддасига кўра, сотувчи товарни сотиб олувчига учинчи шахслар нинг ҳар қандай ҳуқуқлардан озод ҳолда топшириши шарт, деб белгилаб қўйилган. Қонунда агар топширилган товарни сотаб олувчидан учинчи шахслар олиб қўядиган бўлса, сотувчи тарафнинг бевосита жавобгарлиги белгилаб қўйилган. Яъни, “ФКнинг 501- моддасига кўра, айирбошлаш шартномаси бўйича олган товарини учинчи шахслар олиб қўйган тараф, ФКнинг 395-моддасида назарда тутилган

асослар мавжуд бўлса, бошқа тарафдан айирбошлаш асосида олинган товарни қайтаришни ёки зарарни қоплашни талаб қилишга ҳақли. Кўриниб турибдики, айирбошланаётган товарни учинчи шахслар ҳуқуқидан озод қилмасдан айирбошлаш кейинчалик бундай ҳаракатни амалга оширган тарафнинг жавобгарлигини келтириб чиқарар экан. Бироқ шуни эсда тутиш керакки, сотиб олувчи учинчи шахсхиарнинг ҳуқуқлари бўлган товарни қабул қилишга розилик берган ҳоллар бундан мустаснодир. Шартнома бўйича айирбошланаётган товарларнинг миқдори, ассортименти, унинг сифати, товарнинг бутлиги муҳим унсур ҳисобланиб, уларни шартномада келишилганидек бажармаслик ёки лозим даражада бажармаслик тегишинча тарафларнинг жавобгарлигини келтириб чиқаради. Хусусан, товарни топширувчи шартнома шартларини бузиб, товарни қабул қилиб олувчига шартномада белгиланган миқдордан кам товар топширган бўлса, товарни қабул қилиб олувчи агар шартномада бошқача тартиб назарда тугалмаган бўлса, товарнинг етишмаётган миқцорини топширишни талаб қилишга ё топширилган товардан ва унинг ҳақини тўлашдан бош тортишга, борди-ю унинг эвазига келишилган товар топширилган бўлса, олдин топшириб қўйилган товарни қайтариб беришни талаб қилишга ҳақли. Умуман, айирбошлаш шартномаси бўйича кўп ҳолларда олди-сотдига доир қоидалар қўлланилгани боис, бу ҳақдаги нормалар батафсилроқ олди-сотдига бағишланган бобда келтирилди. Шуни айтиш керакки, қонунда белгиланганидан ташқари, тўғридан-тўғри шартнома бўйича айирбошлаш натижасида ҳам жавобгарликнинг бошқа турлари назарда тутиши мумкин. Айирбошлаш шартномаси бўйича жавобгарлик фақат бир томонда эмас, ҳар икки томонда ҳам юзага келиши мумкин.

Похожие

Кўчмас мулкни сотиш, корхонани сотиш, айирбошлаш шартномаси

Пудрат шартномаси. Маиший пудрат шартномаси

Суғурта шартномаси

Контрактация шартномаси

Воситачилик шартномаси