Терговчининг ўғрилик жиноят иши бўйича дастлабки терговнинг якунловчи босқичидаги вазифалари - Юриспруденция - Рефераты

Терговчининг ўғрилик жиноят иши бўйича дастлабки терговнинг якунловчи босқичидаги вазифалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

30.3349609375 KB

Терговчининг ўғрилик жиноят иши бўйича дастлабки терговнинг якунловчи босқичидаги вазифалари Режа: 1. Шахсни жиноят ишида айбланувчи тариқасида иштирок этишга жалб қилиш. 2. Айбланувчини сўроқ қилиш 3. Эксперимент ўтказиш

Шахсни жиноят ишида айбланувчи тариқасида иштирок этишга жалб қилиш. Жиноят ишида айбланувчи тариқасида иштирок этишга жалб қилиш ҳақида қарор қабул қилишда терговчи тўпланган далиллар шахснинг айбини исботлаш учун етарли эканлигига ишонч ҳосил қилиши лозим. Шу билан бирга, терговчи ўз тасдиғини тўлиқ топмаган далилларга таянган ҳолда эълон қилинган айбловга ишониб қолмаслиги лозим. Сабаби, жиноят иши бўйича ҳали тергов ҳаракатлари тўлиқ якунланмаган бўлади ва бу жараёнда шахсни оқловчи далиллар ҳам топилиши мумкин. Жиноят ишида айбланувчи тариқасида иштирок этишга жалб қилиш жараёнида қуйидаги муҳим ҳолатларга алоҳида эътибор қаратиш лозим: – далиллар мажмуи; – айбловнинг шакллантирилиши; – қарор чиқарилиши; – қарорнинг эълон қилиниши; – ҳуқуқ ва мажбуриятларни тушунтириш. Жиноят ишида айбланувчи тариқасида иштирок этишга жалб қилиш натижасида жиноят процессининг асосий иштирокчиси – айбланувчи пайдо бўлади. Шахсни жиноят ишида айбланувчи тариқасида иштирок этишга жалб қилиш тўғрисида терговчи ёки прокурор қарор чиқаради, унда: 1) айбланувчи тариқасида жалб этилаётган шахснинг фамилияси, исми ва отасининг исми, туғилган куни, ойи ва йили; 2) айбловнинг мазмуни, яъни шахснинг зиммасига қўйилаётган жиноят ҳодисаси, у содир этилган жой, вақт ва бошқа муҳим ҳолатлар баёни; 3) Жиноят кодексининг ушбу жиноятни назарда тутган моддаси, қисми, банди акс эттирилиши лозим. Шахс Жиноят кодексининг турли моддалари, қисмлари ёки бандларида назарда тутилган бир неча жиноятни содир этишда айбланганда бу жиноятлардан ҳар бирининг моҳияти ва юридик тавсифи алоҳида кўрсатилиши лозим.

Қарорнинг хулоса қисмида мазкур шахсни ишда айбланувчи тариқасида иштирок этишга жалб қилиш тўғрисида тўхтамга келинганлиги ифодаланиши керак (ЖПК 361-м.) Терговчи иш бўйича тўпланган далиллар мажмуидан келиб чиққан ҳолда шахсни айбланувчи тариқасида иштирок этишга жалб қилади. Терговчи шахсга қабул қилинган қарорни эълон қилиши билан бирга ЖПКнинг 46-моддасида белгиланган айбланувчининг ҳуқуқ ва мажбуриятларини тушунтириши лозим. Айбланувчининг жиноят содир этишда айбдорлиги қонунда назарда тутилган тартибда исботлангунга ва қонуний кучга кирган суд ҳукми билан аниқлангунга қадар у айбсиз ҳисобланади. Лекин шахсни айбланувчи тариқасида ишда иштирок этишга жалб қилиш уни жиноий жавобгарликка тортишнинг бошланғич босқичидир. Айбланувчини сўроқ қилиш. Айбланувчини сўроқ қилиш гумон қилинувчини сўроқ қилиш тартибига ўхшаш бўлади. Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 111-моддасига мувофиқ, айбланувчини биринчи марта сўроқ қилишдан олдин терговчи ЖПКнинг 98–100-моддаларида назарда тутилган ҳаракатларни бажариши шарт. Шундан у сўнг қуйидаларни амалга оширади: – айбланувчига унинг ЖПКнинг 46-моддасида назарда тутилган процессуал ҳуқуқ ва мажбуриятларини тушунтиради; – айбланувчи билан шартнома тузган ҳимоячининг ёхуд агар айбланувчи шартнома тузишга улгурмаган ёки туза олмаган бўлса, бошқа ҳимоячининг сўроқда иштирок этишини таъминлайди; – гумон қилинувчига ишда айбланувчи тариқасида иштирок этишга жалб қилинганлиги тўғрисидаги қарорни тақдим қилади ва унга айбловнинг моҳиятини тушунтиради. Суриштирувчи, терговчи айбланувчини биринчи марта сўроқ қилишдан олдин у ўзини айбли ҳисоблаши ёки ҳисобламаслигини аниқлаши шарт.

Терговчи юқорида қайд этилган барча ҳаракатларни амалга оширганидан сўнг айбланувчига қўйилган айблов мазмуни бўйича кўрсатув беришни таклиф қилади. Айбланувчи эркин сўзлаб берганидан сўнг, унга ўз кўрсатувини янада ойдинлаштириш ва қўшимча қилишга қаратилган саволлар берилиши мумкин. Айбига иқрор бўлмаган айбланувчиларнинг айби тўпланган далиллар асосида текширилади ва баҳоланади. Айбланувчини сўроқ қилиш натижалари бўйича сўроқ баённомаси тузилиб, ўқиб чиқиш учун сўроқ қилинаётганга тақдим этилади ёхуд унинг илтимосига кўра терговчи унга ўқиб эшиттириши лозим. Сўроқ қилинувчи баённомани ўқиб бўлгач, кўрсатувларининг тўғри ёзилганлиги ва у билан танишганлигини ўз имзоси билан тасдиқлайди. Имзо баённоманинг охирига қўйилади, башарти кўрсатувлар бир неча саҳифада ёзилган бўлса, ҳар қайси саҳифага алоҳида имзо чекади. Таниб олиш учун кўрсатиш. Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 125- моддасига асосан таниб олиш учун кўрсатиш гувоҳ, жабрланувчи, гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчининг бирор шахс ёки нарса тўғрисидаги кўрсатувини текшириб кўриш учун қуйидаги ҳолларда амалга оширилади: бу кўрсатув муайян бир шахс ёки муайян бир нарсага оид эканлигини аниқлаш зарур бўлганида; суриштирувчи, терговчи ёки судга маълум бўлган кўплаб шахс ёки нарсалар орасидан кўрсатувда тасвирлаб берилган шахс ёки нарсани топиш керак бўлганида. Ўғрилик жинояти юзасидан ишларни кўришда таниб олиш объектларига қуйидагилар киради: – ушбу жиноятларни содир этишда гумон қилинувчи ёки айбла-нувчи шахслар; – гумон қилинувчилардан (айбланувчилардан) олинган ашёлар: қуроляроғ, ўғирланган буюмлар ва бошқалар; – жиноят қуроллари (воқеа жойидан топилган ёки гумон қилинувчилардан олинган);

– гумон қилинувчилар томонидан ташлаб юборилган ашёлар; – гумон қилинувчиларга тегишли бўлмаганлиги маълум бўлган ашёлар ва ҳ.к. Таниб олувчи сифатида жабрланувчи, гувоҳ, айбига иқрор бўлган ва айби тасдиқланган гумон қилинувчи (айбланувчи)лар иштирок этадилар. Таниб олиш учун тайёрлов босқичида қуйидагилар амалга оширилади: жиноят иши материалларини ўрганиш; унинг ўтказиладиган жойи ва вақтини белгилаш; икки объект ёки икки нафар шахсни аниқлаш, (уларга таниб оли- надиган объект намойиш этилади, уларнинг барчаси бир-бирига мос бўлиши лозим); объектни кўриш жараёни юз берган ҳолатга мос келадиган муҳитни яратиш; зарур техник-криминалистик ашёларни тайёрш, таниб олиш учун айбланувчи ва гумон қилинувчи жалб этилса, унга мувофиқ қўриқланишини таъминлаш; гувоҳлар ва эксперт-криминалистларни таклиф қилиш, агар иштирокчилардан бири суд ишлари олиб борилаётган тилни билмаса, таржимонни таклиф этиш; таниб олинаётган буюм ва нарсаларнинг кетма-кет тартибини аниқлаштириш учун рақамли ёрлиқлар тайёрлаш. Бундан ташқари, фактларга аниқлик киритиш мақсадида таниб олувчини унга тақдим этиладиган объектни таниб олиш учун батафсил сўроқ қилиш, жумладан қуйидаги саволларни бериш керак: – Сизга тақдим этилган объект ва нарсалар орасида берган кўрсатувингизда келтирилганлари борми; – тақдим этилган предметлар (сумка, соатлар ва ҳ.к.) ичида Сизники борми; – қайси рақамдагиси; – қаерда, қачон ва қайси ҳолатларда уни кузатгансиз (ёки улар Сиздан қаерда, қачон ва қайси ҳолатларда ўғирланган); – уларни қайси белгиларига кўра таниб олдингиз;

– кўрсатилган шахслар орасида кўрсатувингизда келтирилган шахс борми; – у қаерда жойлашган (чапда, ўнгда, ўртада); – қаерда, қачон ва қайси ҳолатларда у билан учрашгансиз; – уни қайси белгиларига кўра таниб олдингиз; – «Сиз таниб олувчи билан танишмисиз» деган сўнгги савол берилиши зарур. Терговчининг таниб олувчига берган саволлари ва унинг жавоблари, таниб олинган таниб олинувчининг аниқ белгилари ва жиҳатлари, таниб олиш ҳаракати ва натижалари таниб олиш баённомасида акс эттирилиши лозим. Эксперимент ўтказиш. Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 153- моддасига мувофиқ эксперимент гувоҳлар, жабрланувчилар, гумон қилинувчилар, айбланувчилар, судланувчиларнинг кўрсатувларини, бошқа далилларни, шунингдек иш юзасидан ишлаб чиқилган версия, текширилаётган ҳодисага оид муайян ҳаракатлар, шароит ва ҳолатларни тиклаш ҳамда зарурий тажрибалар ўтказилишини текшириш, шунингдек бирор ҳодисани идрок қилиш, муайян ҳаракатларни бажариш, бирор ходисанинг содир бўлиш имкониятини текшириш, ҳодисанинг юз бериши ва изларнинг қолиш йўсинларини аниқлаш учун ўтказилади. Ўғрилик жиноятига доир ишларни кўришда эксперимент шахснинг бирор ҳодисани идрок қилиш, муайян ҳаракатларни бажариш, бирор ҳодисанинг содир бўлиш имкониятини текшириш, шунингдек ҳодисанинг юз бериш ва изларнинг қолиш йўсинларини аниқлаш мақсадида ўтказилади. Эксперимент жиноят содир бўлган жой шароитига энг яқин муҳитда ўтказилиши лозим. Эксперимент ўтказишга мутахассис ва эксперт, шунингдек тажриба ҳаракатларини олиб борувчи шахслар жалб қилиниши мумкин. Мураккаб экспериментлар камида икки нафар холис ва бир неча мутахассис иштирокида ўтказилиши мумкин. Эксперимент ўтказишга кўрсатувлари

текширилиши лозим бўлган шахслар ҳам жалб қилиниши лозим. Бунда гувоҳлар ва жабрланувчилар кўрсатув беришдан бўйин товлаганлик ва била туриб ёлғон кўрсатув берганлик учун жавобгарлик тўғрисида огоҳлантирилиши керак. Эксперимент иштирокчиларига унинг мақсади ва ўтказилиш тартиби тушунтирилади. Тажриба ҳаракатларини ўтказишдан олдин ўрганилаётган ҳодиса шароитлари текширилаётган кўрсатув ёки тусмолларга тўла мувофиқ ҳолда тикланган бўлиши лозим. Бунинг учун гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчи, жабрланувчи, гувоҳларнинг ҳар бирига алоҳида-алоҳида ўзи қатнашган ёки шоҳиди бўлган ҳодисанинг шароит ва ҳолатларини хотирасида тиклаш таклиф қилиниши мумкин. Шундан кейин суриштирувчи, терговчи ёки суд тегишли тажриба ҳаракатларини ўтказади. Шу мақсадда ўлчаш, фотосуратга тушириш, кинотасвирга олиш, овоз ёзиш, видеоёзув, режа, схема ва чизмалар тузиш, экспериментал қолиплар ва изларнинг нусхаларини тайёрлаш ишлари амалга оширилади. Эксперимент ўтказиш шароити тикланаётган ҳаракат ёки ҳодисалар юз берган шароитга иложи борича ўхшаш бўлиши лозим. Тажрибалар имкони борича бир неча марта ўтказилади. Тажрибаларнинг шароитлари ўзгартирилиши мумкин. Эксперимент иштирокчилари кўриш ва эшитиш имкони борлигини тасдиқлаш мақсадида улар жиноят содир бўлган жойида бўлишлари ва эксперимент ҳаракатлари тўғрисида ахборот беришлари керак. Ўтказилган эксперимент натижалари ҳақида ЖПКнинг 90–92, 154- моддаларида назарда тутилган қоидалар асосида баённома тузилади. Баённомада эксперимент қандай мақсадда, қачон, қаерда ва қандай шароитда ўтказилганлиги; ҳодиса юз берган шароит ва ҳолатни тиклаш айнан нималарда ўз аксини топганлиги; қандай тажриба ҳаракатлари қай тартибда, ким томонидан ва неча марта ўтказилганлиги; қандай натижалар олинганлиги кўрсатил иши лозим.

Кўрсатувларни ҳодиса содир бўлган жойда текшириш. Ўзбекистон Республикаси ЖПКнниг 132-моддасига асосан ушбу тергов ҳаракати гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчи, гувоҳ, жабрланувчиларнинг кўрсатувларини ҳодиса содир бўлган жойдаги ҳолатларини қайта тиклаш орқали текшириш мақсадида ўтказилади. Кўрсатувларни ҳодиса содир бўлган жойда текширишдан кўзланадиган мақсадлар: кўрсатувлари текширилаётган шахсга маълум, суриштирувчи, терговчи ва судга эса номаълум бўлган нарса, ҳужжат, из ва белгиларни топиш; шахснинг тергов ёки суд муҳокамаси давомида топилган нарса, ҳужжат, излар қаерда бўлганлигини кўрсатиб бериши; бир неча шахснинг айни бир ҳодиса тўғрисида берган кўрсатувларидаги ўхшаш ва фарқларни аниқлаш учун ишда аҳамиятли бўлган жой ёки йўналишни кўрсатиб бериш; ҳолатларни қайта тиклаш ва ҳодиса содир бўлган жойдаги шароит билан қиёслаш орқали кўрсатувларнинг тўғри ёки нотўғрилигини аниқлашдан иборат. Кўрсатуви текширилаётган шахс ҳодиса жойида бир вақтнинг ўзида кўрсатиш, кўздан кечириш ёки баъзи нарсаларни, ҳужжатларни, изларни олиш ёхуд муайян ҳаракатларни намойиш қилиш орқали тушунтириш беради ёки аввал берган кўрсатувларига аниқлик киритади. Кўрсатувларни ҳодиса содир бўлган жойда текшириш уй-жойларга ғайриқонуний равишда кириб содир этилган ўғрилик жинояти юзасидан ишларни кўришда гумон қилинувчи (айбланувчи)нинг кўрсатувларидаги жиноят содир бўлган жойга мос келмайдиган ҳолатларнинг сабабини, гумон қилинувчи (айбланувчи) иштирокида яширилган ва ташлаб юборилган жиноят қуроли, қон доғлари бўлган қийим ва предметларни аниқлаш учун ўтказилади. Ушбу тергов ҳаракатини қуйидаги ҳолларда ўтказиш мақсадга мувофиқ:

– мазкур жиноятни содир этган гумон қилинувчи ва айбланувчи-лар ўзаро жиноят, унинг ҳолатларини яшириш тўғрисида келишиб олган ҳолатлар; – жиноят процесси иштирокчилари сўроқ қилиш жараёнида жиноят содир бўлган жой ва ҳолат бўйича ҳар хил кўрсатувлар берган ҳолатлар; – жиноий гуруҳ аъзолари илгари ҳам шунга ўхшаш жиноятларни содир қилганликларини тан олган, лекин ушбу жиноят содир бўлган манзилни билмайди; – гумон қилинувчи ва айбланувчи жиноят содир қилган аниқ манзилни айтмоқда, лекин жиноят ҳақида ариза келиб тушмаган. Кўрсатувларни ҳодиса содир бўлган жойда текширишнинг моҳияти қуйидагилардан иборат: – кўрсатувлари текширилаётган шахснинг жиноят содир бўлган жойни кўрсатиши; – шахснинг кўрсатувларидан жиноятни содир этиш шароити ва ҳолатларини аниқлаш; – кўрсатувларда баён қилинган маълумотларни ҳодиса содир бўлган жойдаги ҳаракатлар билан солиштириш ва текшириш; – терговчи томонидан воқеа содир бўлган жойдаги ҳолат, гумон қилинувчи (айбланувчи)нинг маълумотлари ўрганилади ва солиштирилади. Мазкур тергов ҳаракатини ўтказишда кўнгилсиз ҳолатлар юз беришининг олдини олиш мақсадида, ҳодиса содир бўлган жой ва унга бориш йўналиши, жой атрофидаги ҳудуднинг ҳолати, тергов ҳаракатини ўтказишнинг мақбул вақтини аниқлаш ва бир қатор ҳолатларни олдиндан мукаммал режалаштириб олиш лозим. Ушбу тергов ҳаракатини ўтказишда терговчилар томонидан айбланувчиларнинг кўрсатувларини ҳодиса содир бўлган жойда текширишда иштирокчиликнинг мотивини (терговчининг хабардорлигини аниқлаш; изларни йўқ қилиш; озодликда бўлган иштирокчилар билан алоқани аниқлаш, қочиш эҳтимолини ҳисобга олиш зарур.

Воқеа жойига бориш ва текширишда айбланувчи бегона шахслар, айниқса иштирокчилар билан муомала қилмаслиги чорасини кўриш керак. Воқеа жойига бориш ва текшириш давомида айбланувчининг ўзини тутишини кузатишда унинг қочиб кетмаслиги, иштирокчини озод қилиш мақсадида тезкор-тергов гуруҳига ҳужум қилмаслиги учун хизмат кийимидаги бир неча ички ишлар органлари ходими ва кинолог хизмат- қидирув ити билан иштирок этиши зарур. Терговчининг алоҳида топшириғи. Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 347-моддасига асосан, терговчи ўз юритувида бўлган жиноят иши бўйича Ўзбекистон Республикасининг ҳудудида исталган жойда бирор тергов ҳаракати ўтказилишини бошқа суриштирувчига топширишга ҳақлидир. Терговчининг топшириғида ижро этувчи учун мажбурий бўлган ижро муддати кўрсатилади. Терговчининг топшириғини бу муддат ичида ижро этишнинг иложи бўлмаса, топшириқ олган терговчига топшириқ қачон бажарилиши мумкинлиги тўғрисида ёзма равишда (телеграмма ёки телефонограмма орқали) хабар қилади ва унинг кўрсатмаларига биноан топшириқни бажаришни давом эттиради. ЖПКнинг 343-моддасига мувофиқ терговчининг тергов ва қидирув ҳаракатларини бажариш тўғрисидаги топшириқларини суриштирувчи терговчининг ижро этиш шартлари, тартиби ва муддатлари хусусидаги кўрсатмаларига мувофиқ бажариши шарт. Топшириқни белгиланган муддатда бажариш имкони бўлмаса, суриштирувчи бу ҳақда терговчини хабардор қилади ва бажариш муддатини узайтиришни ёки ижро этиш шартлари ва усулларини ўзгартиришни илтимос қилади. Терговчининг талабига асосан суриштирувчи тергов ҳаракатларини юритишда унга ёрдам бериши, шунингдек жиноят иши учун далилий аҳамиятга эга бўлиши эҳтимол тутилган ҳужжатлар ва бошқа материаллар билан танишиб чиқиши ёки ишга қўшиб қўйиш учун тақдим этиши шарт.

Терговчи ўзининг барча топшириқлари, кўрсатма ва талабларини суриштирувчига суриштирув органининг бошлиғи орқали юборади. Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 343-моддасидан келиб чиқиб суриштирувчи хонадонда содир этилган ўғрилик жинояти бўйича тергов ҳаракатларини олиб бораётган терговчининг ёзма кўрсатмаси ёки топшириғи асосида содир этилган жиноятнинг сабаб ва шароитларини аниқлаш (масалан, эшик ва ойналарнинг етарли даражада мустаҳкамланмаганлиги ва ўғрилик жинояти содир этилиши учун шароит яратилганлиги ёхуд хонадонда вояга етмаганларнинг тунги вақтларда ёлғиз қолдирилиши, ёлғиз пенсионер фуқаро яшаши ва ҳоказо), келгусида маъмурий ҳудуддаги хонадонлар ва бошқа объектларда жиноятлар содир этилмаслиги учун турли профилактик тадбирлар ташкил этади. Терговчининг кўрсатмаси ёки топшириғи бўйича маъмурий ҳудудда амалга оширилган профилактик тадбирлар ҳақида тўлиқ маълумотнома тайёрлайди ва унга юборади. Айбланувчи, жабрланувчи ва уларнинг ҳимоячиларини жиноят иши материаллари билан таништириш. Терговнинг хулоса қисми мазмунини ЖПКнинг 375–381-моддаларида тартибга солинган қуйидаги процессуал ҳаракатлар мажмуи ташкил қилади: – тергов жараёнида тўпланган барча далилларни айблов хулоса-сини тузиш учун етарли деб топиш мақсадида баҳолаш; – жиноят ишини тартибга келтириш ва расмийлаштириш; – жабрланувчи, фуқаровий даъвогар, фуқаровий жавобгар ва уларнинг вакилларига хабар бериш ва уларни иш материаллари билан таништириш; – айбланувчи ва унинг ҳимоячисига дастлабки терговнинг тамом- ланганлигини эълон қилиш ва айбланувчига унинг ҳуқуқларини тушунтириб бериш; – жиноят ишини танишиб чиқиш учун тақдим этиш; – терговга қўшимча киритиш ҳақидаги илтимосларни кўриб чиқиш;

– илтимослар қониқтирилганидан кейин иш билан такроран танишиб чиқиш; – дастлабки терговнинг тамомланганлигини расмийлаштириш. Дастлабки терговнинг якунловчи қисмига хос жиҳат юқорида санаб ўтилган ҳаракатларнинг қатъий изчиллигидан иборат. Айбланувчига унинг ҳуқуқларини тушунтирмай туриб, уни иш материаллари билан таништириш мумкин эмас. Илтимослар иш материаллари билан таништиришдан кейин ҳал қилинади, чунки улар иш билан танишиб чиқилганидан сўнг пайдо бўлиши мумкин ва ҳ.к. Терговчи тўпланган далилларни айблов хулосасини тузиш учун етарли деб топганидан кейин айбланувчи ва ҳимоячига дастлабки тергов тамомланганлигини эълон қилади, уларга ишдаги барча материаллар билан танишиб чиқишга доир ҳуқуқларини тушунтиради ва танишиб чиқиш учун ишни тақдим этади. Агар иш тугатилган бўлса, терговчи бу ҳақда ва иш материаллари билан танишиш ҳуқуқи ҳақида гумон қилинувчи, айбланувчи ва ҳимоячини хабардор қилади ҳамда уларнинг илтимосига биноан уларга танишиб чиқиш учун ишни тақдим этади. Терговчи дастлабки тергов тамомланганлиги ва иш айблов хулосаси билан судга юборилиши ёки иш тугатилганлиги тўғрисида жабрланувчи, фуқаровий даъвогар, фуқаровий жавобгар ва уларнинг вакилларига хабар қилади, башарти улар хоҳласалар, барча иш материаллари билан танишиб чиқиш ҳуқуқига эга эканликларини тушунтиради. Сўнг терговчи кўрсатиб ўтилган процесс иштирокчиларининг илтимосига мувофиқ, танишиб чиқиш учун уларга ишни тақдим этади. Жабрланувчилар, гувоҳлар, холислар ва процесснинг бошқа иштирокчилари хавфсизлигини таъминлаш мақсадида тергов ҳаракатлари баённомасининг кириш қисмлари танишиб чиқиш учун тақдим этилмаслиги мумкин. Бундай ҳолларда баённомаларнинг кўрсатиб ўтилган процесс

иштирокчилари тўғрисидаги маълумотларни ўз ичига олган кириш қисмлари муҳрланган ҳолда сақланади. Башарти айбланувчининг ҳимоячиси ёки жабрланувчи, фуқаровий даъвогар, фуқаровий жавобгарнинг вакили узрли сабабларга кўра иш материаллари билан танишиб чиқиш учун белгиланган вақтда кела олмаса, терговчи танишиб чиқиш муддатини кўпи билан беш суткага узайтириши мумкин. Ҳимоячи ёки вакил бу муддат ичида келмаган тақдирда айбланувчига бошқа ҳимоячини таклиф қилиш, жабрланувчи, фуқаровий даъвогар ёки фуқаровий жавобгарга бошқа вакил чақириш учун имкони яратилади. ЖПКнинг 376-моддасида жиноят ишидаги материаллар билан танишиб чиқиш тартиби белгиланган. Унга кўра, терговчи ишдаги материалларни танишиб чиқиш учун тикилган ва рақамланган кўринишда, ҳар бир жилддаги ҳужжатларнинг рўйхатини тузган ҳолда тақдим этади. Иш билан танишиб чиқиш учун зарур бўлган муддат чекланмайди. Лекин процесс иштирокчилари ишдаги материаллар билан танишишни атайлаб чўзишга уринаётган бўлсалар, терговчи ўз қарорида ишдаги материаллар билан танишиш учун муайян муддат белгилашга ҳақли бўлади. Иш билан танишиб чиқаётган шахс ундаги ҳужжатлардан кўчирмалар олишга ҳақлидир, давлат сирларини ўз ичига олган маълумотлар бундан мустасно. Терговчи ишдаги материаллар билан танишиб чиққанлик тўғрисида баённома тузади. У жиноят иши материаллари билан танишиб чиққанидан кейинги оғзаки илтимосларни баённомага киритади. Процесс иштирокчиси ёзма тарзда алоҳида илтимоснома берса, бу ҳақда баённомада ёзиб қўяди. Илтимослар қилиш ва уларни кўриб чиқиш тартиби ЖПКнинг 377- моддасида кўрсатилган.

Айбланувчи, ҳимоячи, шунингдек жабрланувчи, фуқаровий даъвогар, фуқаровий жавобгар ва уларнинг вакиллари иш билан танишиб чиқишгач ёки бирор сабабга кўра танишиб чиқишдан бош тортганларидан кейин терговчи улардан қўшимча тергов ҳаракатлари ўтказиш ёки янги қарорлар қабул қилиш хусусида илтимослари бор ёки йўқлигини сўраб аниқлайди. Тарафларнинг аризасига биноан илтимосномалар тайёрлаш ва тақдим қилиш учун уч суткагача доирасида вақт берилиши мумкин. Терговчи илтимосномани тўла ёки қисман рад қилиш тўғрисида қарор чиқаради ва бу ҳақда илтимоснома берилган вақтдан бошлаб уч сутка ичида аризачига хабар беради. Аризачи илтимосни қондириш рад қилинганлиги тўғрисидаги қарор билан танишиб чиққанидан кейин икки сутка ичида прокурорга рад этилганлик устидан шикоят қилиши мумкин. Терговчи илтимос қондирилганидан кейин, у ким томонидан ва кимларнинг манфаатлари йўлида билдирилган бўлишидан қатъи назар, айбланувчи, ҳимоячига, шунингдек жабрланувчи, фуқаровий даъвогар, фуқаровий жавобгар ва уларнинг вакилларига ишдаги барча материаллар билан яна танишиб чиқиш имконини беради (ЖПК 378-м.). Шу билан терговчининг дастлабки терговни юритишда унинг муайян босқичини ташкил этувчи ҳаракатлари ниҳоясига етади. Агар терговчи ушбу ҳаракатларнинг барчасини амалга ошириб, терговнинг тўлиқ ва холис эканлиги, жиноят ишини судга юбориш учун етарлилиги ҳақида хулосага келса, у иш бўйича дастлабки тергов натижалари қайд этиладиган якунловчи процессуал ҳужжат бўлган айблов хулосасини тузади. Айблов хулосасини тузиш. Айблов хулосаси – дастлабки терговни якунловчи ва унинг натижаларини ифодаловчи процессуал ҳужжат бўлиб, унинг асосида жиноят иши судга юборилиши керак. Айблов хулосасида терговчи келган хулосалар, тақдим этилиши лозим бўлган далиллар таҳлили, айбланувчининг айблов ва оқлов мақсадида

келтирилган асослари ҳамда айбловнинг юридик квалификацияси келтирилади. Ушбу муҳим тергов ҳужжатида терговчи ўтказилган бутун тергов натижасида шаклланган айбланувчининг айбдорлигига бўлган ишончини акс эттиради. Бунда у айблов иш бўйича тўпланган далиллар билан тасдиқланганлигини, айбланувчининг унга қўйилган айб бўйича келтирган асослари ва эътирозлари ишонарли чиқмаганлиги, айбловни рад эта олмаганлигини баён этади. Айблов хулосасини терговчи тузади, аммо у прокурор тасдиқлаганидан кейингина юридик кучга киради. Айблов хулосаси муҳим юридик (процессуал-ҳуқуқий), сиёсий ва техникавий аҳамият касб этади. Унинг юридик аҳамияти шундаки, айблов хулосаси терговнинг якуний босқичидаги процессуал восита ҳисобланади. Терговчи айблов хулосасини тузаётганида ишнинг барча материалларини уларнинг ҳар томонламалиги, тўлиқлиги ва холислиги нуқтаи назаридан яна бир бор текширади ва баҳолайди. Айблов хулосасининг юридик аҳамияти яна шундаки, у прокурор ва суд (судья) ўзларига берилган ваколат доирасида қарор чиқаришлари учун асос ҳисобланади. Прокурорга айблов хулосаси – ишни судга юбориш, судьяга эса – уни судда кўриб чиқиш ва муносиб ҳукм (қарор) чиқариш учун асос бўлиб хизмат қилади. Суд айбловни асосланган деб топгач, ишни суд мажлисида фақат айблов хулосасида қайд этилган шахсларга нисбатан ва дастлабки терговда уларга қўйилган айб нуқтаи назаридангина кўриб чиқиши шарт. Айблов хулосасининг процессуал-ҳуқуқий аҳамияти шундаки, у иш бўйича суд муҳокамасининг доирасини белгилаб беради. Суд агар суд муҳокамаси давомида судланувчи учун оғирроқ жазога олиб келиши мумкин бўлган ҳолатларни аниқласа, айблов хулосасида келтирилган айблов

ифодасини ва юридик квалификациясини ўзгартиришга ҳақли эмас. Бундай ҳолатда суд айбловни ўзгартириш ва қайта айб эълон қилиш учун ишни қўшимча терговга қайтаради, шундан сўнг суд муҳокамасининг доирасини белгиловчи янги айблов хулосаси тузилиши лозим. Айблов хулосасининг аҳамияти унинг айбланувчининг ҳимояланиш ҳуқуқининг процессуал кафолати эканлигида ҳам ўз ифодасини топади. Айбланувчи ўзига берилган айблов хулосаси мазмуни билан танишиб чиққач, суд муҳокамасида иштирок этишга аввалдан тайёргарлик кўриши, қандай ҳимояланишни ўйлаб кўриши, қандай илтимослар қилишни мўлжаллаб қўйиши мумкин. Айблов хулосасининг сиёсий аҳамияти шундаки, суд тергови бошланиши билан эълон қилинадиган ушбу хулоса суд мажлиси залида ҳозир бўлганларни муҳокама қилинаётган ишнинг моҳияти билан таништиради. Қонуний асосда тўпланган далилларга асосланган айблов хулосаси фуқароларни жиноятларга ва уларни содир этган шахсларга нисбатан муросасизлик руҳида тарбиялашда ёрдам беради, жиноятларга қарши кураш олиб борувчи органларнинг обрўсини оширади. Айблов хулосаси техник жиҳатдан ҳам аҳамиятга эга. Уни тузиш чоғида айбловни асословчи барча далилий материаллар муайян тартибга солинади. Бу эса суднинг ҳамда суд муҳокамаси иштирокчиларининг иш материаллари билан танишишини ва унинг моҳиятини тушунишини осонлаштиради. Айблов хулосасининг тузилиши ва мазмуни жиноят-процессуал қонун ҳамда тергов қилинган жиноятнинг хусусияти билан боғлиқ (ЖПК 379-м.). Айблов хулосаси тавсиф-асослантириш ва хулоса қисмларидан иборат бўлади. Тавсиф қисмида дастлабки терговда аниқланган ҳолатлар: жабрланувчи, шунингдек айбланувчи тўғрисидаги маълумотлар; айбланувчининг айбдорлигини тасдиқловчи далиллар, айбланувчининг ўзини ҳимоя қилиш учун келтирган важлари ва уларни текшириш натижалари баён қилинади.

Хулоса қисмида айбланувчининг шахси тўғрисидаги маълумотлар келтирилади ҳамда эълон қилинган айбловнинг мазмуни Жиноят кодексининг шу жиноятни назарда тутган моддаси ёки моддаларини ҳам кўрсатган ҳолда баён қилинади. Айблов хулосасида баён қилинган ҳолатларни тасдиқловчи саҳифалари кўрсатилиши керак. Терговчи айблов хулосаси қаерда ва қачон тузилганлигини кўрсатиб, уни имзолайди. Айблов хулосасида тергов натижасида олинган маълумотлар қуйидаги тартибда баён этилади: – жиноят иши қўзғатиш учун асос бўлган ҳолатлар ёки сабаб; – жиноятни тергов қилишда аниқланган фактик ҳолатлар, уларни тасдиқловчи далиллар билан бирга; – терговчи айбланувчининг шахси ҳақида тўплаган маълумотлар, улар бу шахснинг жамият учун хавфлилик даражаси ва жавобгарлик хусусияти ҳақидаги масалани ҳал қилишда муҳимдир; – айбланувчининг унга эълон қилинган айб мазмуни бўйича тушунтиришлари ва уларни текшириш натижалари. Фактик ҳолатларни ҳамда уларни аниқлашга ёрдам берган далилларнинг манбаларини баён этиш усули ишнинг хусусиятига боғлиқ. Агар айбланувчи ўзининг айбдорлигини тан олмаса ва айблов билвосита далилларга асосланса, иш ҳолатларини уларни тергов қилиш чоғида аниқланган кўринишда ва тартибда таърифлаган маъқул. Фактик ҳолатларни жиноят содир этилган кетма-кетликда баён этиш бевосита далилларга эга бўлган ишлар бўйича, яъни иш бўйича тўпланган далиллар шубҳасиз аниқ бўлганлиги сабабли уларни жуда батафсил таҳлил қилиш зарур бўлмаганида тавсия этилади. Кўпинча, терговчилар ўзига хос аралаш усулдан, яъни юқорида санаб ўтилган усулларни бирлаштириб фойдаланадилар. Айблов хулосасининг тавсиф қисмида фактик ҳолатларни баён этишда айбланувчининг жавобгарлигини енгиллаштирувчи ва оғирлаштирувчи

ҳолатларни, шунингдек айбланувчининг шахсини тавсифловчи бошқа ҳолатларни келтириш зарур. Ушбу ҳолатларнинг барчаси ишончли далилларга асосланиши ва айблов хулосасида тегишли манбаларга ҳавола этган ҳолда келтирилиши керак. Тавсиф-асослантирувчи қисмида айбланувчининг унга қўйилган айб бўйича тушунтиришларининг моҳияти ва уларни текшириш натижалари баён этилади. Айбланувчининг содир этилган жиноятга муносабати алоҳида аҳамиятга эга. Чин кўнгилдан пушаймон бўлиш, жиноятни очишга фаол кўмаклашиш жавобгарликни енгиллаштирувчи ҳолатлар ҳисобланади. Буни айблов хулосасида кўрсатиш зарур. Айбланувчи ўзини айбдор деб тан олмаган ҳолатларда айблов хулосасининг тавсиф-асослантириш қисмида унинг важлари воқеликка мос эмаслиги кўрсатилиши лозим. Шу боис айбланувчининг у эътироз билдираётган фактлар бўйича тушунтиришларини ҳам, терговчи топган ва ушбу тушунтиришларини рад этадиган далилларни ҳам келтириш зарур. Бунда айбланувчини фош этадиган далиллар шундай мантиқий изчилликда келтирилиши керакки, бундан уларнинг жиноят ҳодисаси билан чамбарчас боғлиқлиги кўриниб туриши, айбдорлик ҳақидаги хулоса эса ишонарли бўлиши лозим. Айблов хулосасининг тавсиф-асослантириш қисмида жиноятнинг сабаблари ва содир этилишига олиб келган шарт-шароитлар билан боғлиқ ҳолатлар ҳам баён этилиши зарур. Бу судга айбланувчининг хатти- ҳаракатини тўғри баҳолаш ва қилмишлари қандай асосга эгалигини аниқлаш, бинобарин, жиноятларнинг олдини олиш чораларини кўриш имконини беради. Айблов хулосаси тавсиф-асослантириш қисмининг мазмуни иш материалларига мос келиши керак. Терговчининг тахминлари, тасаввурлари иш бўйича тўпланган далиллар мазмуни ва маъноси бузиб кўрсатилишига

таъсир этмаслиги лозим. Аниқланган фактларга холисона ёндашувни субъектив баҳо билан алмаштириш ҳам мумкин эмас. Айблов хулосасининг мазкур қисмини баён этилаётган ҳолатларни тасдиқлаш учун далиллар келтириб, ишнинг моҳияти учун муҳим бўлмаган умумий фикрлар билан тўлдириб юбормаслик керак. Бунда жиноят ишининг тегишли варақларига ҳаволалар қилиш зарур, чунки бу жиноят ишини ўрганишни ва айблов хулосасининг тўғри тузилганлигини текширишни осонлаштиради. Тавсиф-асослантириш қисмида баён этилган факлар асосида айблов хулосаси унинг хулоса қисми тузилади. Ҳужжатнинг хулоса қисмида айбланувчиларнинг анкета маълумотлари, айблов баёни ва жиноят деб баҳоланаётган қилмишлар квалификацияланишига асос бўлган ЖК моддалари келтирилади. Айбловнинг ифодаланиши жиноятнинг моҳияти, содир этилган вақти, жойи, амалга ошириш усули, шунингдек айбланувчининг ҳаракатлари натижасида етказилган зиён ҳақидаги қисқача баёндир. Хулоса қисми тавсиф-асослантириш қисмида баён этилган барча фактик ҳолатларга мос келиши ҳамда ЖК Махсус қисмининг муайян моддасида назарда тутилган жиноятнинг аниқ таркибини кўрсатувчи юридик хулоса бўлиши керак. Айблов фабуласини тузишда жиноят ишида айбланувчи тариқасида иштирок этишга жалб этиш тўғрисидаги қарорда баён этилган айбловнинг ифодаланишидан келиб чиқиш, эълон қилинган айб доирасига ҳамда ЖКнинг айбланувчининг ҳаракатларини квалификациялашга асос бўлган моддаси матнига қатъий риоя этиш лозим. Жиноят иши бўйича бир неча айбланувчи иштирок этаётган бўлса, хулоса қисмида уларга қўйилаётган айб ҳар бири бўйича аниқ ажратилиши керак. Айблов баёни тузилаётганида уларнинг ҳар бири нимада айбланаётганлиги ва жиноят содир этишдаги ўрни қандай эканлиги аниқ

кўрсатилган ҳолда айбланувчиларнинг айби индивидуаллаштирилиши зарур. Агар айбланувчи ЖКнинг турли моддаларида кўрсатилган бир неча жиноятни содир этганликда айбланаётган бўлса, хулоса қисмида барча моддалар келтирилади. Айблов хулосаси тузилиб, тайёр бўлганидан сўнг, терговчи уни иш материаллари билан бирга прокурорга жўнатади ва ушбу ҳаракат одатда хизмат хати шаклида расмийлаштирилади. Айблов хулосасига терговчининг фикрича суд мажлисига чақирилиши лозим бўлган шахслар рўйхати, шунингдек қўлланилган эҳтиёт чоралари, гумон қилинувчи ва айбланувчи қанча вақт қамоқда сақланганлиги тўғрисидаги, ашёвий далиллар, фуқаровий даъвони таъминлаш чоралари, суд чиқимлари ҳақидаги маълумотлар илова қилинади. Суд мажлисига чақирилиши лозим бўлган шахслар рўйхатида терговчи уларнинг турган жойи ҳамда кўрсатувлари ёки хулосалари жиноят ишининг қайси саҳифасида баён қилинганлигини кўрсатади. Жабрланувчилар, гувоҳлар, холислар ва процесснинг бошқа иштирокчилари хавфсизлигини таъминлаш мақсадида, суд мажлисига чақирилиши лозим бўлган шахслар рўйхатида уларнинг тахаллуслари кўрсатилиши мумкин. Хавфсизлиги таъминланишига муҳтож бўлган шахслар ҳақидаги маълумотлар улар иштирокида ўтказилган тергов ҳаракатлари баённомаларининг кириш қисмлари билан бирга муҳрланган ҳолда судга тақдим этилади. Улар билан фақат айблов хулосасини тасдиқловчи прокурор ва ишни кўриб чиқувчи судья танишишлари мумкин (ЖПК 380-м.) Тузилган айблов хулосаси барча зарур иловалари билан бирга бир неча нусхада тайёрланади. Прокурор тасдиқлаган асл нусха жиноят ишига қўшиб қўйилади, иккинчи нусхаси кузатув йиғмажилдида қолади, қолганлари эса айбланувчилар ва ҳимоячиларга жўнатилади.

ЖПКнинг 381-моддасига мувофиқ, терговчи айблов хулосасини имзолаганидан кейин жиноят ишини дарҳол прокурорга юборади. Демак, ўғрилик жиноятларини тергов қилишнинг самарадолиги – жиноят ишини ўз вақтида қўзғатиш, барча тергов ҳаракатларини ҳар томонлама, тўлиқ ва холисона амалга ошириш, барча из ва нарсаларни аниқлаш, ҳисобга олиш, махсус билимлардан фойдаланиш, ички ишлар органларининг бошқа хизматлари билан ҳамкорлик қилиш, исботлаш предметларига кирувчи барча ҳолатларни аниқлаш билан чамбарчас боғлиқ ҳисобланади. Ўғрилик жиноятини муваффақиятли тергов қилиш учун ҳар бир хабар қилинган жиноятга ўз вақтида тегишли чора-тадбирлар кўриш, кечиктириб бўлмас тергов ҳаракатлари ва тезкор-қидирув ишларини юқори савияда ўтказиш, криминалистик ҳисоблар, ахборот-маълумотлар тизимини фаол тарзда қўллаш яхши натижа беради.

Адабиётлар : 1. Жиноят-ижроия ҳуқуқи. Дарслик. Муаллифлар жамоаси. Масъул муҳаррир-ю.ф.н., доц. Б.Ж.Ахроров. –Т.: Ўқитувчи, 2002. – 208б. 2. Жиноят-ижроия кодексига шарҳлар. Рустамбоев М.Ҳ., Ахраров Б.Ж. ва бошқалар. Маъсул муҳаррир: ю.ф.д., проф. М.Ҳ.Рустамбоев. – Т.: ТДЮИ, 2007. – 574 б. 3. Комментарий к Исправительно-трудовому кодексу Республики Узбекистан. –Т.: Узбекистан, 1997.- 345с. 4. Абдухалиқов М.А., Пайзуллаев Қ., Абдуқодиров Ш.Ё. Жиноят -ижроия ҳуқуқи (альбом схемалар). –Т.: ТДЮИ, 2005. – 142 б. 5. Курс уголовного права Республики Узбекистан Том-1 общая часть учение о преступлении . учебник. М.Х. Рустамбоев . - Т.:ТДЮИ, 2009.-526 ст. 6. Курс уголовного права Республики Узбекистан Том-2 общая часть учение о наказании . учебник. М.Х. Рустамбоев . - Т.:ТДЮИ, 2009.-394 ст.

Похожие

Терговчининг ўғрилик жиноят иши бўйича кейинги тергов ҳаракатларини ўтказиш борасидаги вазифалари

Тергов-тезкор гуруҳи таркибида терговчининг вазифалари ва бошқа соҳавий хизматлар билан ҳамкорлиги

Жиноятларни тергов қилишда тезкор-қидирув органларининг тергов ва суриштирув органлари билан ўзаро ҳамкорлиги

Ўғрилик жиноятини очишга қаратилган тергов-тезкор гуруҳини ташкил этиш, унинг фаолиятини режалаштириш ва ташкиллаштириш

Криминалистик тергов методикасининг умумий ҳолатлари