Сиёсий ва маънавий- маданий муносабатлар ижтимоий тузумнинг таркибий қисми сифатида - Юриспруденция - Рефераты

Сиёсий ва маънавий- маданий муносабатлар ижтимоий тузумнинг таркибий қисми сифатида

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69 KB

Сиёсий ва маънавий- маданий муносабатлар ижтимоий тузумнинг таркибий қисми сифатида Режа : 1. Сиёсий тизим ва сиёсий ҳокимият тушунчалари 2. Сиёсий жараён 3 . Маънавий –маданий муносабатлар тушунчаси 4 . Таълим 5 . Фан ва маданият 6 . Диний муносабатлар

1. Сиёсий тизим ва сиёсий ҳокимият тушунчалари Уюшган ҳолда сиёсий тизимни ташкил этувчи сиёсий муноса-батлар жамиятда сиёсий ҳокимиятнинг фаолият кўрсатиши билан боғлиқ муносабатлардир, давлат ҳокимияти эса унинг марказлашган ифодаси бўлиб ҳисобланади. Умуман ҳокимият – бу бир гуруҳ кишилар (гуруҳлар)нинг ўз истак- иродасини бошқа инсонлар ёки гуруҳлар (ўз ихтиёридаги, қўл остидаги) орқали амалга оширишга эришиш имконияти ва қобилият-лари билан характерланадиган (тавсифланадиган) ижтимоий муноса-батдир. Акциядорлик жамиятида раҳбар шахснинг ҳукмронлиги қатъий расмийлаштирилади ва ўзининг умумий сармоядаги ҳиссасига суянади, менеджер эса сармоя эгаларининг ваколатларига таянади. Ибодатхонанинг ҳукмдорлиги сиғинувчиларнинг қайси конфессияга оидлиги, эътиқодининг қанчалик қатъийлигига боғлиқ. Партия, касаба уюшмалари ва ҳоказо жамоат бирлашмалари раҳбарларининг ҳукмронлиги, шунингдек, жамоа хўжалик тузилмалари (ширкат, ҳис-садорлик жамиятлари ва ҳоказо)нинг ўз аъзоларига нисбатан юрита-диган ҳокимиятлари, ҳукмронликлари ҳам расмийлаштирилган ва уларнинг шахсий обрў-эътиборларидан ташқари жамоат бирлашмаси ёки хўжалик тузилмаси аъзолари томонидан берилган ваколатларга таянади (масалан, сайлов йўли билан берилган ваколатлар). Сиёсий ҳокимият – бу муайян бир гуруҳ кишилар (элита)нинг бутун жамият устидан ҳукмронлиги бўлиб, бўйсунмаслик ҳолларида мажбурлаш, зўрлик воситаларини қўлланиши билан тавсиф (харак-тер)ланади. Бу жамият (унинг катта бир қисми) устидан ҳукмронлик бўлгани учун ҳам оммавий ҳокимият деб аталади. Сиёсий ҳокимият маълум миқдорда конституциявий ҳуқуқ билан тартибга солиб бори-ладиган бир қатор сиёсий институт (соҳа)лар воситасида амалга оши-рилади. Давлат ҳокимияти қонунан бутун жамиятга тааллуқлидир ва ўз ҳукмронлиги остидагиларга белгиланган ҳолатларда, белгиланган усуллар билан ва белгиланган даражада жисмоний зўрлик (зулм) қўллаш монополиясига эгадир. Қатор Конституцияларда

(масалан, Испания Конституцияси) оммавий ҳокимият ҳақида кўпроқ гапири- лади. Бунда давлат органлари ва ўзини ўзи бошқарув органлари кўзда тутилади. Сиёсий ҳокимиятни амалга оширишда , сиёсий партиялар ва уларга я қ ин турувчи жамоат ташкилотлари ҳам иштирок этадилар. Ҳ укмрон ҳокимиятларга му х олиф бўлган ва бетараф жамоат ташки-лотлари оммавий ҳокимият институтларининг шаклланиши ва фао-лият кўрсатишига турли шаклларда ўз таъсирини кўрсатади. Омма-вий ахборот воситалари, баъзан эса ибодатхона ва бошқа диний тузилмалар томонидан ҳам кучли таъсирни кўриш мумкин. Бу институт (муассаса)ларнинг барчаси сиёсий тизимнинг институционал негизи, асосини – сиёсий ҳокимиятни амалга ошириш механизмини ташкил этади. Адабиётларда сиёсий тизимнинг тузили-шига нисбатан ўзаро бир-бирига қ арама-қарши (зид) ҳамда озми-кўпми мос келувчи турли-туман фикр ва муло ҳ аза ҳамда хулосалар берилган. Баъзиларида сиёсий тизим юқорида кўрсатиб ўтилган институтлар ва улар орасида белгиланган ҳамда юзага келган тартиб билан атрофлича изо ҳ ланса, бошқаларида сиёсий тизимнинг сиёсий муассасалар, сиёсий меъёрлар, сиёсий муло қ от воситалари, сиёсий онг воситаларидан иборатлиги таъкидланади. Учинчи бир турдаги адабиётлар эса иккинчи гуруҳ фикрига қўшилган ҳолда сиёсий онгнинг сиёсий тизим фаолият кўрсатадиган асосий муҳитнинг бир қисми эканлигига ҳам таъкидланади ва ҳоказо. Ҳар бир муаллифнинг фикри ўзига хос, турли-туман, қарама-қарши, баъзан мос ва бунинг ниҳояси йўқ. Сиёсий соҳа (институт)лар ва улар орасидаги муносабатларни тартибга солувчи меъёрлар деярли барча тадқиқотчи олимлар томонидан сиёсий тизимнинг таркиби сифатида тан олинади. Институт (соҳа, муассаса)лар бу сиёсий тизимнинг тузи-лиш тавсифидир, муносабатлар меъёри эса – функционалдир. Сиёсий (ва қисмангина сиёсий) институтларнинг ҳуқуқий

мақоми ва улар орасидаги муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқий меъёрлар муайян даражада конституциявий ҳуқуқ предметига киради. 2-§. Сиёсий жараён Биз бу ҳодисани сиёсий тизим ва унинг институтлари фаолияти-нинг тартиби, жумладан, улар орасидаги ўзаро муносабатлар сифа-тида таърифлашимиз мумкин. Аввало шуни таъкидлаш керакки, сиёсий жараён юридик, яъни ҳуқуқий жараён эмас, аниқроқ айтадиган бўлсак, қисман юридик жараёндир. Шунинг учун ҳам биз ушбу жараённинг босқичларини умумий кетма-кетликда белгилаб қўя олмаймиз. “Сиёсий жараён” тушунчаси турли хил субъектлар сиёсий фаолиятининг турли хилдаги шакллари, усуллари ва йўналишларини қамраб олади. У ҳам ҳуқуқ меъёрлари (аввало, конституциявий ҳуқуқ) ҳамда турли хилдаги ёзил-ган ва ёзилмаган, ҳуқуқий бўлмаган меъёрлар (корпоратив меъёрлар ва бошқа жамоат бирлашмалари низомлари, низомий ва бошқа турли ҳужжатлари билан, урф-одатлар, анъаналар ва этика-ахлоқ меъёрла-ри) билан тартибга солинади. Баъзан эса умуман тартибга солинмай- ди, олдиндан айтиб бўлмайдиган шаклда, тўсатдан юз бериб ўтади. Инсонлар ва улар гуруҳининг сиёсий фаолиятига уларнинг ижтимоий эҳтиёжи туртки беради. Бу эҳтиёжлар англаниб (баъзан тўғри, баъзан янглиш бўлса-да), манфаатларга айланади. Субъект ўз манфаатини қондириш учун оммавий ҳокимиятдан фойдаланиш зарурлигини англаб етиши билан ва бунинг учун оммавий ҳоки-миятга қандайдир бир тарзда таъсир кўрсатилиши лозимлигини анг-лаши билан, унинг манфаати сиёсий тус олади. Манфаатнинг қон-дирилиши ёки унинг нотўғри тушунилиши ёки уни рўёбга чиқари-лиши мумкин эмаслигининг англаниши ушбу сиёсий фаолиятнинг тўхтатилиши ёки уни бошқа нарса билан алмаштирилишига

олиб келади. Сиёсий ҳаёт субъектларининг бундай фаолиятлари йиғинди- сидан умумий сиёсий жараён юзага келади. Сиёсий жараённинг оммавий ҳокимиятни амалга оширишда иш-тирок этаётган қисми кўпроқ, яъни бошқа қисмлардан устун равишда ҳуқуқий, энг аввало, конституциявий-ҳуқуқий тартибга солинади. Бу қисмда сиёсий жараён юридик жараёнга айланади ва аниқ ифода-ланган босқичларга эга бўлади. Мисол тариқасида қуйида муҳокама сифатида кўриб чиқиладиган конституциявий ҳуқуқ тармоқларини келтириш мумкин – бу сайлов жараёни, қонун чиқариш жараёни, маъмурий жараён ва бюджет жараёни. Шуни таъкидлаш мумкинки, оммавий ҳуқуқ ишлари бўйича суд жараёни ҳам сиёсий жараённинг бир кўринишидир. Юридик жараённи турли кўринишларининг асо-сий тамойиллари, одатда, конституциялар билан белгилаб қўйилади, батафсил тартибга солиниши эса қонунлар ва бошқа ҳужжат (тартиб-қоида, шартнома ва ҳоказо)лар билан амалга оширилади. Яна шуни кўзда тутиш керакки, “юридик жараён” тушунчаси, одатда, икки хил маънога эга бўлади: 1. Белгиланган тартибда юз берувчи фаолият. 2. Ушбу фаолиятни тартибга солувчи, яъни унинг ўтказилиш тартибини белгиловчи ҳуқуқий меъёрлар тизими. 3- §. Маънавий –маданий муносабатлар тушунчаси Ижтимоий муносабатларнинг ушбу соҳаси конституциявий ҳуқуқ билан, ижтимоий тузумнинг қолган бошқа ички тизимларига нисбатан анча кам даражада тартибга солинади. Бу тушунарли: бу ерда гап инсоннинг ички дунёси ҳақида боради. Фақат тоталитар тузумлар жамият ҳ аётининг ушбу со ҳ аси устидан ҳам тўла назорат ўрнатишликни даъво қилади, лекин демократик жамиятда инсон қ адри автоном (озод), унинг ички дунёси фақат биргина унинг ўзига тегишли. Давлат ва ҳуқуқ, айни қ са , конституциявий ҳуқуқнинг вази-фаси, бу ерда, инсон шахсининг маънавий-маданий

ривожлантириш учун яхши, қ улай шарт-шароитларни таъминлашдан иборат бўлади. Жамият маън а вий-маданий муносабатлар—бу инсоннинг бир-бирлари орасидаги, инсон, жамият ва давлат орасидаги маънавий-маданий неъматлар хусусидаги муносабатлардир. Бу муносабатларни мавжуд сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий муносабатлар та қ озо этади. Маънавий маданий муносабатлар эса ўз навбатида, сиёсий, иқтисо - дий ва ижтимоий муносабатларга ўз таъсирини кўрсатади. Ушбу муносабат (предмети) барча маънавий-маданий ҳ одисалар фан, санъат, таълим, дин ва ижтимоий онгнинг бошқа со ҳ аларини ўз ичига олади. Маънавий-маданий муносабатлар баъзан сиёсий тус ҳам олади, яъни сиёсий маъно касб этади. Бу айни қ са, миллат ва давлатни ташкил этувчи омил деб ҳисобланган ҳолатда намоён бўлади. 4-§. Таълим Жамият ҳаётининг ушбу соҳасини унинг бутун маънавий-мада-ний дунёсининг асоси дея ҳисоблаш мумкин, чунки, таълимсиз ҳеч қандай маданият ва тўлақонли ҳаётнинг бўлиши мумкин эмас. Таъ-лим олиш ҳуқуқи муносабати билан ушбу конституциявий институт-нинг анча мукаммал тартибга солиниш тенденциясини кузатар экан-миз, унинг конституциявий тартибга солинишини демократик (Гер-мания) ва тоталитар (КХДР) жамиятлар мисолида ҳам кўриш мумкин. Шу боис давлатларнинг таълимни ташкил этиш масалаларига турли-туман ёндошишларини акс эттирувчи бир нечта мисол келтириш билан чегараланамиз. Испания конституциясининг 27-моддасида кўрсатилишича, таъ-лим жамиятнинг демократик тамойиллари, асосий ҳуқуқ ва эркин-ликларига ҳурмат руҳида инсон шахсини баркамол этиб ривожлан-тиришни ўз олдига мақсад қилиб қўяди. Оммавий ҳокимият ота-оналарга ўз фарзандларига шахсий эътиқодларига мувофиқ диний ва ахлоқий тарбия бериш имкониятини кафолатлаши лозим. Асосий таъ-лим мажбурий ва бепулдир. Оммавий ҳокимият барчага манфаатдор секторларни самарали қўллаган

ҳолда умумий дастурлар қабул қилиш ва ўқув юртларини ташкил этиш йўли билан таълим олиш ҳуқуқини кафолатлайди. Жисмоний ва юридик шахсларга конституциявий тамойилларга амал қилинган ҳолда, ўқув юртларини барпо этиш эркинлиги тан олинади (эътироф этилади). Ўқитувчилар, ота-оналар ва муайян ҳолатларда ўқувчилар оммавий жамғармалар ҳисоботига маъмурият томонидан моддий сақланадиган барча ўқув юртларида назорат олиб бориши ва уларни бошқаришида иштирок этиши мумкин. Оммавий ҳокимиятлар зиммасига қонунчиликка амал қилинишини кафолатлаш мақсадида таълим тизимини назорат қилиш ва далолатлаш вазифаси юкланади. Оммавий ҳокимият қонунчиликда белгиланган талабларга жавоб берувчи ўқув юртларини қўллаб-қувватлайди. Қонунда белги-ланган шартлар асосида университетларнинг автономияси (эркинли-ги, мустақиллиги) тан олинади. Шундай қилиб бу ерда, худди Германиядагидек , оммавий ҳоки- миятнинг фақат зарурий ҳолдагина ра ҳ барлиги асосидаги либерал таълим тизимини кузатишимиз мумкин. Бунга тескари бўлган таълим ёндошуви мисолини Куба Конституцияси асосида кўрамиз. Масалан 39-моддада шундай дейилади: “Давлат таълим, маданият ва фаннинг барча кўринишларини ра ғ батлантиради, ривожлантиради ва йўналтиради. Давлат ўзининг таълим ва маданият со ҳ асига сиёсатида қ ўйидаги тамойилларни ў ргатади: а) ўзининг таълим ва маданият со ҳ асидаги сиёсатини фан ва тех-ника юту қ ларига, марксизм ва мартианлик (Куба ин қ илобий мафку-рачиси Хосе Марти таълимоти) ғоялари, Куба ва бутун дунё ил ғ ор педагогика анъаналарига асослайди; в) Таълим (ў қ итиш) давлатнинг вазифаси ва у бепулдир. У фаннинг хулоса ва юту қ ларига, ў қ ишнинг ҳ аёт, меҳнат ва ишлаб чиқариш билан ўзвий алоқасига асосланади. Давлат талабалар учун стипендия тизимини қўллаб- қувватлайди ва ишловчилар томонидан билим ва қ обилиятнинг энг юқори даражасига эришиш мақсадида , уларга турли туман шаклдаги ў қ иш

имкониятларини яратиб беради. Қонунга мувофиқ миллий таълим тизими таркиби ва тузилишини, шунингдек , ў қ ишнинг мажбурийлигини белгилайди ва ҳ ар бир фуқаронинг билим олиши шарт бўлган энг кам (минимум) умумий тайёргарликни жорий этади; с) Янги авлодларнинг ватанпарварлик ру ҳ ида тарбияланишига, коммунистик ру ҳ да шаклланишига, болалар, ёшлар ва ў смирларнинг ижтимоий ҳ аётга тайёрланишига кўмак беради. Ушбу тамойилни амалга ошириш учун илмий-техникавий ва бадиий характерга эга бўлган умумий ва махсус таълимни меҳнат, амалий тад қ и қ отлар, жисмоний тарбия , спорт, ҳамда ижтимоий сиёсий фаолият ва ҳ арбий тайёргарликда фаол иштирок этиш билан бирга олиб борилади”. Таълим со ҳ асига янги авлодни коммунистик ру ҳ да тарбиялаш вазифаси қ ўйилганлиги учун ҳам, шуниси аёнки, ушбу вазифани фақат давлатгина амалга оширади. 5-§. Фан ва маданият Бу соҳада давлат ҳам муайян моддий томондан таъминлаш чора- тадбирларини кўриши мумкин. Бироқ, бу маълум йўналишлардагина ушбу соҳани ривожлантиришга мақсадли таъсир кўрсатишни тақозо этувчи инструментдир. Демократик давлат бундай таъсир кўрсатиш-дан бетараф бўлади, чунки бундай таъсир фан ва техника тарақ-қиётига тўсқинлик қилади, баъзан эса уни издан чиқариши ҳам мум-кин ва ниҳоят жамиятнинг ҳамма муносабатда бошқа жамиятлардан орқада қолишига олиб келади, албатта, баъзи бир рағбатлантирувчи соҳалар истиснони ташкил этиши мумкин. Аммо бундай фан ва маданият соҳаларида давлатнинг бир томонлама таъсири бўлганда ҳам унинг орқада қолиши муқаррар, чунки унинг бир бутунлиги дарз кетган бўлади. Масалан, Италия Конституцияси “Санъат, фан ҳамда уларни ўқитиш ва ўргатиш эркин” эканлигини белгилайди (33-модда, 1-қисм). Унинг 9- моддасида шундай дейилади: “Республиканинг маданий, илмий ва

техникавий тадқиқодларининг ривожлантирили-шига ёрдам беради. У миллатнинг тарихий ва бадиий меросини, табиатини муҳофаза қилади”. 1949 йилда қабул қилинган Венгрия Конституцияси ўзининг 1990 йил таҳририда 70- моддаси, д) қисмида қуйидаги ҳолатни ўз ичига олган: “1. Венгрия Республикаси илмий ҳаёт ва бадиий ижод, билим олиш, дарс бериш (ўқитиш) эркинлигини ҳурмат қилади ҳамда қўллаб-қувватлайди. 2. Илмий масалаларида қарор қабул қилиш, тадқиқотларни илмий қимматини белгилаш ҳуқуқига фақат ва фақат фан арбоблари ҳақлидир”. Бу ердаги 2-қисмда белгиланган ҳолат эътиборга лойиқ. Чунки, бу нарса демократик жамиятда ўзидан-ўзи мавжуд бўлаверади деб тушунилади ва шу боис ҳам одатда, конституцияларда акс этмайди. Аммо ушбу ҳолатда ундан тоталитар ўтмиш аломати сезилиб туради, масалан, Венгрия социалистик ишчи партияси Марказий Қўмитаси-нинг маҳкама амалдорлари ҳар қандай илмий масала юзасидан олий ҳақам сифатида чиқишган. Ушбу гуруҳга оид ижтимоий муносабатларнинг тоталитар конституциялар томонидан тартибга солинишига келсак, бу ерда ушбу муносабатларга анча либерал ёндошган Куба Конституцияси-нинг 39- моддасига мурожаат қиламиз. Юқорида эслаб ўтилган модданинг иккинчи қисмида шундай дейилади: а) бадиий ижод эркиндир, зеро, унинг мазмуни инқилобга зид эмас. Санъатда ифода этиш шакли эркиндир: б) давлат халқнинг маданий савиясини ошириш мақсадида, ба-диий тарбия, ижодий касб, санъат билан шуғулланиши ва уни қадр-лашни юқори баҳолайди, уни ривожлантиради ҳамда, рағбатлан-тиради. с) Фанда ижодий ва тад қ и қ от фаолияти эркиндир. Давлат тад- қ и қ от ишлари, энг аввало жамият манфаатлари ва халқ фаровонли-гини ошириш билан боғли қ муаммоларни ҳ ал этишга қаратилган тад қ и қ отларни ра ғ батлантиради ҳамд а ҳ ар томонлама таъминлайди. д) Давлат фан тара ққ иёти ва меҳнаткашларни илмий ишларга жалб қилинишига ижобий таъсир кўрсатади.

е) Давлат жисмоний тарбия ва спортнинг барча турларини таълим воситаси ва фуқароларнинг ҳар томонлама тарбияланишла - рига қ ўшиладиган му ҳ им ҳ исса сифатида йўналтиради, ривожлан - тиради ва ра ғ батлантиради. ж) Давлат Куба маданиятининг оригинал (ўзига хослик)лигини муҳофаза қилади ва миллатнинг маданий мероси, бадиий ҳамда тарихий бойликларининг са қ ланиши ҳ ақида ғ амхўрлик қилади. У миллий ёдгорликлар ва ўз табиий гўзаллиги билан фарқ қилувчи ёки бадиий, тарихий қ иммати тан олинган жойларни ало ҳ ида муҳофаза қилади. к) Давлат фуқароларининг мамлакатдаги оммавий жамоат таш- килотлари орқали таълим ва маданият со ҳ асидаги сиёсатни амалга оширишга фаол иштирок этишларига ёрдам беради. Биз бу ерда ҳ еч бир бетарафлик ёки қаршилик уй ғ отмайдиган бир қатор меъёрларни кўришимиз мумкин: тегишли вазифаларнинг давлат томонидан амалга оширилиши мутла қ о табиийдир. 6-§. Диний муносабатлар Бу ҳам жамият маънавий-маданий ҳаётининг муҳим муассасаси (институти)дир. Дин дунёқараш, тасаввур ва эътиқодлар тизими ўлароқ, инсонларни бирлаштирувчи омил бу давлатни барпо қилувчи омил бўлиб ҳам хизмат қилади. Дин нафақат маънавий-маданий ҳаётга, балки жамият сиёсий ҳаётидаги кўпгина соҳаларга ўз таъ-сирини кўрсата олади, из қолдиради. Шунинг учун ҳам конститу-циявий ҳуқуқ динни четлаб ўта олмайди. Дин, одатда, ибодатхона билан, яъни демократик белгилардан узоқ ва ишонувчиларнинг диний эҳтиёжларини қондириш учун мўл-жалланган, иерархик (яъни босқичли) тузилишга эга бўлган чер-ков билан чамбарчас боғлиқ. Амалда ибодатхона (черков) бу доира-дан тез-тез чиқиб туради ва сиёсий мақсадларни ўз олдига қўйган дин-дорлар ҳаракатига бошчилик, раҳнамолик қилади ва уларни бошқа-ради.

Одатда, конституциявий ҳуқуқ диний эътиқодда тенг ҳуқуқ-лиликни кафолатлайди ва диний озчиликни алоҳида ўз муҳофазаси остига олади. Мисол тариқасида Руминия Конституциясининг 29-моддасини келтириб ўтамиз.Ушбу модданинг 2 ва 3-қисмларига мувофиқ, диний эътиқодлар эркин ва қонунда белгиланган шарт-шароитларда шахсий низомига кўра, ташкил этилади, мазҳаблар орасида диний ихтилоф, низоларни пайдо этувчи (уйғотувчи) ҳар қандай шакл, восита, хатти-ҳаракатлар қатъий ман этилади.

Похожие

Ижтимоий муносабатлар ижтимоий тузумнинг таркибий қисми сифатида

Ижтимоий тузумнинг конституциявий-ҳуқуқий асослари

Ижтимоий тузумнинг конституциявий – хукукий асослари

Ижтимоий, иқтисодий ва маданий ҳуқуқ, эркинлик ва бурчлар

Давлат – фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар субъекти сифатида