Ижтимоий тузумнинг конституциявий – хукукий асослари - Юриспруденция - Рефераты

Ижтимоий тузумнинг конституциявий – хукукий асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

49.5 KB

Ижтимоий тузумнинг конституциявий – ҳуқуқий асослари Режа : 1. Ижтимоий тузумнинг конституциявий – ҳуқуқ и й а с ослари 2. Ижтимоий тузум ва давлат 3. Ижтимоий тузум таркиби 4. Ижтимоий тузум ва конституциявий ҳуқуқ

1. Ижтимоий тузумнинг конституциявий – ҳуқуқий асослари Ижтимоий тузум – бу ижтимоий муносабатларнинг тарихан вужудга келган ва ривожланаётган муайян тизимидир ёки бошқача қилиб айтганда, – жамиятнинг ишлаб чиқариш, маҳсулотларни тақсимлаш ва айирбошлашнинг муайян даражаси билан, ижтимоий онгнинг ўзига хос хусусиятлари ва инсонларнинг турли соҳалардаги ўзаро муносабатларидаги анъаналари билан боғлиқ бўлган, давлат ва ҳуқуқ билан муҳофаза этиладиган муносабатлар мажмуидир. Ижти-моий тузумнинг юзага келишини тақозо этувчи юқорида айтилган омилларга келадиган бўлсак, у ҳолда шуни кўзда тутиш керакки, улар жамиятни ташкил этувчи муайян шакллар орасидаги боғлиқлик у ёки бу мамлакатда бир текис эмас. Масалан, ишлаб чиқариш соҳасидаги ўзгаришлар ҳар доим ҳам тезда ижтимоий тузумнинг у ёки бу тизимида тегишли ўзгаришлар рўй беришига олиб келмайди. Одатда, маълум бир вақт ўтади, ўзгаришлар йиғилиб қолади, мустаҳкам-ланади ва фақат ўшандагина ижтимоий тузумнинг маълум тизими ичидаги тузилманинг ўзгариб қолганлигини кўриш мумкин. Ижти-моий анъаналар эса ундан ҳам аста секинлик билан ўзгаради, ижти-моий ҳаётда зиддиятлар ва ҳатто бўхрон (кризис)ларни келтириб чи-қарган ҳолда ижтимоий тузумнинг ўз вақтида ўзгаришига тўсқинлик қилади. Бундай ҳолларда ижтимоий тузумнинг ўзгариши фақат кризис бартараф этилгандан кейингина рўй бериши мумкин. 2-§. Ижтимоий тузум ва давлат Ижтимоий тузум ҳ ар доим давлат таъсири остида бўлади. Дав - лат эса жамият томонидан унинг умумий манфаатларини ҳ имоя қи-лиш , жумладан, ижтимоий тузумни ҳ имоя қилиш учун ташкил қилин ади. Аммо давлат муайян мустақилликка эга бўлиб, кўпинча кучли мажбурлаш воситалари орқали давлат ҳокимияти манфаат - ларига жамият манфаатларини бўйсундирган ҳолда , жамиятдан ҳ ам анча устун кўринади. Давлат ўз сиёсати, яъни давлат органлари, муас - сасалари ва мансабдор шахсларининг уюшган

ва муайян мақсадга йўналтирилган фаолияти билан ижтимоий тузумга ўз таъсирини ўтказади. Бу фаолият ижтимоий эҳтиёжлардан келиб чиқади. Шу тарзда ижтимоий тузумнинг шакли кўп ҳолларда давлат томонидан, биноба-рин, субъектив омил билан белгиланади. Баъзида давлат таъсири фақат унинг шаклига эмас, мазмунига ҳам ўтказилганда, ижтимоий тузум валюнтаристик 1 қайта қуриш қурбони бўлади. Қатор мамла-катларда, жумладан, Россияда ҳам коммунистик тажрибалар бунинг муайян бир халқ ва ҳатто бутун инсоният учун қанчалик хавфли экан-лиги яққол намойиш этди. Турли мамлакатларда жамият ҳаётининг анча ўхшаш шароитларида биз бу мамлакатларнинг ижтимоий тузумида кўзга ташланарли тафовўтларни тез- тез кузатамиз ва бу ҳол субъектив омилнинг таъсири сифатида намоён бўлади. 3-§. Ижтимоий тузум таркиби Ижтимоий тузумнинг тузилиши тўртта ички тизимдан шакл-ланган бўлади, улар жамият ҳаётининг тегишли соҳаларидаги ижти-моий муносабатлар тизимини кўрсатиб туради. Бу ички тизимлар қуйидагилардир: а) иқтисодий муносабатлар б) ижтимоий (социал) муносабатлар (тор маънода) в) маънавий-маданий муносабатлар г) сиёсий муносабатлар. Бу синф (гуру ҳ )лаштириш, бошқа ҳ ар қандай гуруҳлаштириш каби, албатта, шартлидир. Ҳ ар доим ҳ ам иқтисодий ва ижтимоий муносабатлар орасидан аниқ бир чизи қ ўтказиб, чегаралашнинг имко-ни бўлавермайди. Жамиятнинг давлат томонидан ташкил этилишида-ги сиёсий вазият кўпчилик ижтимоий муносабатларда бор, ҳ еч бўлмаса, бошқа гуру ҳ ларга ажратилган муносабатларда мавжуд. Аммо шартли равишдаги ушбу 1 Волюнтаристик – сиёсатда ва ижтимоий ҳ аётда: объектив мавжуд шароитлар ва қ онуниятларни четлаб ўтувчи субъектив қ арорлар.

гуруҳлаштирув жамиятдаги у ёки бу муносабатларнинг хусусиятларини тавсифлаш учун қ ўлланилиши мумкин. Ҳ ар бир ички тизим ижтимоий тузумнинг қолган бошқа ички тизимлари билан узвий боғли қ дир. Бу демак, айнан ўзаро боғли қ лик, ўзаро бир-бирига таъсирдир, яъни фақат бир ички тизимнинг бошқа-сига таъсиригина эмас (масалан, иқтисодий ички тизимнинг бошқа бир ички тизимга кўрсатадиган таъсири эмас). Ички тизимлар ораси-даги бир-бирига бўлган ўзаро таъсир, кўпинча, деярли ҳуқуқий тар-тибга солинади. Унинг асосий тамойиллари эса конституциявий ҳуқуқ билан тартибга солинади. 4-§. Ижтимоий тузум ва конституциявий ҳуқуқ Давлат ижтимоий тузумга, энг аввало, ижтимоий муносабатлар-ни ҳуқуқий тартибга солиш – ҳуқуқий меъёрларни белгилаш ва тас-диқлаш ва уларнинг татби қ этилишини таъминлаш воситасида таъсир кўрсатади. Ҳ озирги замон демократик равишда ташкил этилган жа-миятда , ҳуқуқий тартибга солиш конституция ва бошқа конституция а ҳ амиятига эга бўлган ҳуқуқий манбаларга таянади. Демократия бўл-маса ёки етарли даражада тара ққ ий этмаган бўлса, давлатнинг ижти-моий тузумга таъсири истисно қилинади ёки бу таъсир куч восита-сида амалга оширилади. Бундай ҳолатда, у ҳуқуқий бўлиб кўриниши мумкин, яъни конституциялар, қонунлар ва бошқа меъёрий ҳужжатлар ишлаб чиқилади, эълон қилинади, бироқ уларнинг мазмуни кўпинча ҳуқуққа қарши бўлади, тор ҳукмрон гуруҳлар манфаатларини акс эттиради, холос. Бу манфаат ташқаридан қараганда, ниқобланган бўлади, бироқ унинг амалга оширилиши жамият манфаатларига зарар келтиради. Шу боис, албатта, зўравонлик, куч воситаларини қўлланишини талаб қилади. Конституциявий-ҳуқуқий социаллаштириш тенденцияси, аввало шунда ўз ифодасини топадики, янги авлод конституциялари ижти-моий тузум асосларини озми-кўпми тўла тарзда тартибга солишга ҳаракат қилди, яъни юқорида таъкидлаб ўтилган ижтимоий тузум-нинг тўртта ички тизимига

қаратилган меъёрларни конституцияларга кирита бошлади. Бу меъёрлар кўп ҳолларда конституциявий ҳуқуқ субъектларининг, уларнинг ўзаро муносабатларида (кўпинча давлат аралашувини талаб қилмайдиган) муайян ахлоқ қоидаларини белги-лаш ёки тасдиқлашдан кўра, кўпроқ жамият ҳаётининг тегишли соҳа-ларидаги давлат сиёсати тамойилларини эълон қилади, давлатда унинг органлари, муассасалари, мансабдор шахслар орқали муайян шакл (тарз)да ушбу соҳаларда фаолият кўрсатиш мажбуриятини юклайди. Кўпчилик конституцияларда, ижтимоий тузум асосларини тар-тибга солувчи меъёрлар турли боб ва бўлимларга бўлинган, фақат салмоқли бир қисми инсон ва фуқаро ҳуқуқ ва эркинликларини тартибга солувчи боб ҳамда бўлимларда берилган. Улар ушбу боб ва бўлимларда давлатнинг (умуман оммавий ҳокимият муассасалари-нинг) тегишли ҳуқуқ ва эркинликларнинг рўёбга чиқарилишини таъ-минловчи сиёсатни олиб бориш мажбурият (бурч)ларини белгилайди. Масалан, 1947 йилдаги Италия Конституцияси ижтимоий тузумни “Асосий тамойиллар” номли кириш қисмида ҳамда “Ҳуқуқ ва мажбуриятлар” номли 1-қисмида тартибга солувчи меъёрлар билан мустаҳкамланган. Бунга мувофиқ, боблар қуйидагича номланган: “Фуқаролик муносабатлари”, “Ижтимоий-ахлоқий муносабатлар”, “Иқтисодий муносабатлар” ва “Сиёсий муносабатлар”. Бу бобларда инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқ, эркинлик ва мажбуриятлари билан бир қаторда, давлат сиёсатининг тегишли тамойиллари ҳам ёзиб қўйилган. Масалан, 35-моддада шундай дейилади: “Республика меҳнатнинг барча шакл ва кўринишларини муҳо-фаза қилади. У меҳнаткашларнинг касб маҳоратининг ошишига ва тайёргарлигига ғ амхўрлик қилади. У меҳнат ҳуқуқларини белгилаш ва тартибга солишни мақсад қилиб қўйган халқаро шартномаларга қўшилади ва ташкилотларга ёрдам (кўмак) беради. У қонун билан умумий манфаатлар учун белгилаб қўйилган мажбуриятлар бажарилган тақдирда, эмиграция эркинлигини тан ола-ди

(эътироф этади) ва италияликларнинг хорижда қиладиган меҳнат-ларини муҳофаза қилади”. Ижтимоий тузум асослари худди юқоридагига ўхшаш тарзда 1978 йилдаги Испания Конституцияси билан ҳам тартибга солинган. Бироқ унинг “Асосий ҳуқуқ ва мажбуриятлар” дейилган 1-қисмида “ижтимоий ва иқтисодий сиёсатнинг асосий тамойиллари” ҳақидаги 3-боб келтирилган. Ушбу бобда оммавий ҳокимият ва давлатнинг инсон ва жамиятга нисбатан бир қатор мажбуриятларига таъриф келтирилган. Бироқ Конституциянинг 53- модда, 3-қисмига мувофиқ судлар ушбу бобнинг қоида (меъёр)ларини эмас, уларни ривожланти-рувчи қонунларни бевосита қўллашлари мумкин. Бундан ташқари оммавий ҳокимият ва давлатнинг ижтимоий-иқтисодий соҳадаги бир қатор мажбуриятлари белгиланган “Иқтисодиёт ва молиявий маблағ-лар” деб номланган VII қисм конституцияда ўз аксини топган. 1949 йилда қабул қилинган Ҳиндистон Конституциясида асосий ҳуқуқлар тўғрисидаги III қисмдан кейин давлат сиёсатининг (раҳбар-лик) асосий тамойилларини таърифловчи IV қисм келади. 1988 йилги Бразилия Федератив Республикаси Конституцияси-нинг хусусияти шундаки, ижтимоий тузумнинг айрим тарафларини (баъзи томонларини) ва тузумга давлат сиёсати таъсирини асосий тамойиллар ҳамда асосий ҳуқуқ ва кафолатларга бағишланган I ва II қисмларда тартибга солиш билан бир қаторда, у “Иқтисодий ва молиявий тузум” деб номланган VII қисмни ва “Ижтимоий тузум” деб номланган VIII қисмни ўзида мужассамлаштирган. Бу сўнгги (VII ва VIII) қисмларда умуман ижтимоий тузумни ташкил этувчи барча тўртта соҳадаги ижтимоий муносабатлар тўла ва батафсил тартибга солинган. Масалан, VII қисмда ижтимоий ҳимояланиш, таълим, мада-ният ва спорт, фан ва техника, ижтимоий коммуникация (алоқалар), экология (ташқи муҳит), никоҳ ва оила, ҳиндулар мақоми каби ижтимоий муносабатлар гуруҳлари тартибга солинган. Ижтимоий тузумни ташкил этувчи муносабатлар қанчалик батафсил конституциявий-ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солинмасин, у тугаши,

ниҳоясига етиши мумкин эмас. Шунинг учун ҳам яхлит ижтимоий тузум эмас, фақат ижтимоий тузумнинг асосларигина конституциявий-ҳуқуқий институт (муассаса) ҳисобланади, яъни тегишли конституциявий-ҳуқуқий меъёрлар фақат асосий иқтисодий, ижтимоий, маънавий-маданий ва сиёсий ижтимоий муносабатларни мустаҳкамлайди. Бунда сиёсий ижтимоий муносабатлар бошқалари-дан кўра, одатда, кўпроқ ва кенгроқ тартибга солинади.

Похожие

Ижтимоий тузумнинг конституциявий-ҳуқуқий асослари

Ижтимоий муносабатлар ижтимоий тузумнинг таркибий қисми сифатида

Конституциявий хукук асослари

Сугуртанинг хукукий асослари

Узбекистон Республикаси Президентининг конституциявий-хукукий макоми