Сиёсий ( давлат ) режим - Юриспруденция - Рефераты

Сиёсий ( давлат ) режим

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

117.5 KB

Сиёсий ( давлат ) режим Режа 1. Сиёсий режим тушунчаси ва унинг турлари. 2. Демократик режим ва унинг асосий белгилари. 3. Либерал режим. 4. Нодемократик режим ва унинг турлари: тоталитар, авторитар, фашистик, ирқий ва бошқа режимлар. 5. Давлат режими тушунчаси.

Сиёсий режим - ҳалқ иродасига мувофиқ сиёсий ҳокимятнинг амалга оширишга хизмат қилувчи сиёсий ташкилот (Давлат, сиёсий партиялар, жамоат бирлашмалари, нодавлат уюшмалар), сиёсий нормалар, принциплар, институтлар, жараёнларнинг ўзаро алоқадорлиги ва муштарак йиғиндисидир. Сиёсий режим инсонлар фаолиятининг алоҳида сохаси - сиёсат, сиёсий муносабатлар ва алоқалар соҳаси билан боғлиқ. У муайян сиёсий идоранинг маҳсули сифатида вужудга келади ва ироданинг амалга оширишгасафарбар этилган воситаларнинг институциявий (ташкилий – тўз улмавий) расмийлашган шакли сифатида намоён бўлади. Сиёсий режим кишилар ўртасидаги сиёсий муносабатларнинг барқарор шакли бўлиб, унинг ёрдамида жамият аъзоларининг барчасига нисбатан ҳокимият таъсири амалга оширилади ёхуд қатъий иродавий қарор қабул қилинади. “Сиёсий режим ” талқинига чуқурроқ кириб бориш, унинг моҳиятини англаб етиш учун “ сиёсат ” ва “ Режим ” ибораларининг луғувий ҳамда илмий маъноларини аниқлаш лозим. “ Сиёсат ” – юнонча “политика” сўзининг таржимаси бўлиб, унинг маъноси “давлатнинг бошқариш санъати ”, “давлат ишлари” демакдир. Қадимда юнон файласуфи демокритнинг фикрича, “Сиёсат - давлатнинг идора этиш, бошқариш маҳоратидир” Бугунги кунда сиёсат - давлат ишларида иштирок этиш, давлатни йўналтириб туриш, унинг шаклини, вазифасини, фаолиятини мазмунини белгилаш деб, талқин қилинади. Сиёсат - турли ижтимоий гуруҳларнинг давлат ҳокимиятига муносабатининг ифодасидир. Инглиз сиёсатшунос олимлари Г.Понтон ва П.Жиллсиёсатни қуйидагича уя жихатининг муштарак бирлиги тарзида ихоҳлаёди: 1. кишиларнинг ижтимоий масалаларини тушуниш ва ҳал этиш усули;

2. бу фаолият асосида ётувчи принциплар; 3. айрим шахс ёки гуруҳларнинг вазият усулидан назоратни қўлга киритиш ва уни сақлаб қолиш воситаси; Сиёсий режим тушунчаси илмий доираларда нисбатан яқинда – ХХ асрнинг 60-йилларида пайдо бўлди. Шу пайтдан бошлаб эса у жиддий мунозараларга, тортишувларга сабаб бўлди. Жумладан, айрим олимларнинг фикрича, «сиёсий режим» сўзини сентезлаш моҳиятига кўра, давлат шакли тушунчасининг синоними сифатида қаралиши керак эди. Бошқа бирларининг фикрига кўра эса, сиёсий умуман давлат шакли таркибидан чиқариб ташланиши зарур. Зеро, деб тушунтиради олимлар, давлатнинг амал қилиши сиёсий эмас, балки давлат режимининг тавсифлайди. Бу мунозаралар охир оқибатда сиёсий режимни тушунишга икки хил ёндошув- тор ва кенг маънодаги ёндошувларнинг пайдо бўлишига олиб келди. Кенг маънодаги ёндошув сиёсий режимни сиёсий ҳаёт ва умуман жамият сиёсий тизими ходисалари қаторига киритади. Тор маънодаги ёндошув уни фақат давлат ҳаёти ва давлатнинг ўзигагина мансуб тушунча сифатида талқин этади ва буни унинг давлат шаклининг бошқа тамонларини- бошқарув шакли ва давлат тўз улиши шаклинин, шунингдек, давлатнинг ўз фуқароларини аниқлаб бериши билан изоҳлайди. Лекин кўп ўтмай, сиёсий режим ҳам кенг маънодаги, ҳам тор маъмодаги ёндашувларни тақазо этади, деган хулосага келинди. Бунга сабаб шундан ибратки, маскур қараш жамият ҳаётининг икки асосий соҳаси-давлат ва ижтимоий-сиёсий соҳаларда рўй беарётгансиёсий жараёнларни замонавий тушунишга кўпроқ мос келади. Бундай қараш, шунингдек, давлат ва нодавлат ташкилотлари, ижтимоий-сиёсий ташкилотлар таркибига кирувчи сиёсий тўз умнинг замонавий талқинига ҳам мос келади. Сиёсий тўз умнинг барча таркибий қисмлари-сиёсий партиялар,жамоат ташкилотлари ва меҳнат жамоалари давлатнинг, унинг

моҳияти, функциялари, шакл ва услубларининг жиддий таъсирини хис этиб туради. Сиёсий тўз ум деганда, давлат ички тўз илилши жихатларининг ўзаро алоқалари ва таъсирининг энг муҳим, доимий ҳусусиятларини ифодаловчи ижтимоий – сиёсий муносабатларнин мажмуаси, йиғиндиси тушунилади. У сиёсий ҳокимиятни, умуман, давлат муассасалари тизимини ва уларнинг асосий ташкилий шаклларини белгилаб беради. Сиёсий тўз ум ҳар бир мамлакатнинг мавжуд шарт-шароитларини инобатга олиб белгиланади. Сиёсий тўз ум, одатда, мамлакат конституциясида ва шу асосда чиқарилган бошқа қонуний хужжатларда мустаҳкамлаб қўйилади. Сиёсий тузумда қуйидаги ҳусусиятлар мавжуд: 1. давлат томонидан муҳофаза этиладиган, давлат, жамият ва шахс орасидаги муайян муносабатлар тизими давлат ҳокимиятининг ижтимоий - иқтисодий ва ташкилий- сиёсий негизлари ушбу ҳокимиятни амалга ошириш усуллари, фуқароларнинг ҳуқуқий мақоми; 2. Давлат ҳокимияти олий ва бошқа органлари тизими, ваколатлар нисбати, уларни ташкил қилиш тартиблари; 3. Мамлакатнинг худудий тузилиши. Шундай қилиб, давлат шаклини тавсифлашда сиёсий режим, тор маънода (давлат раҳбарлиги усул ва услублари йиғиндиси) ҳам, кенг маънода тушунилганда (шахснинг демократик ҳуқуқлари ва сиёсий эркинликларии кафолатланиш даражаси, расмий конституциявий ва ҳуқуқий шаклларнинг сиёсий ҳаёт воқелигига мос келиши мезони, ҳокимият таркибларининг давлат ва ижтимоий ҳаёт ҳуқуқий асосларига муносабати ҳарактери) ҳам катта аҳамиятга моликдир. Юқоридагилардан келиб чиққан холда тўла асос билан шуни айтиш мумкинки, сиёсий режим давлат ҳокимиятининг аҳоли билан ўзаро

муносабатлари қандай қилиб ва қандай усуллар ёрдамида амалга оширилади, ижтимоий қатламларнинг сиёсий соҳадаги ҳақиқий нисбати қандай намоён бўлади, турли жамоат ташкилотлари сиёсий мақоми қандай, давлат органлари ўз худудларида яшовчи аҳолини бошқариш бўйича амалда қандай рол ўйнайдилар, деган саволларга жавоб беради. Юқорида зикр этилган фикрлардан келиб чиққан холда, сиёсий режимга таъриф келтирамиз. Сиёсий режим - давлат ҳокимиятини амалга ошириш усул ва услублари, шаклларининг мажмуи бўлиб, мамлакатдаги сиёсий вазиятни, яъни жамиятдаги сиёсий эркинлик даражасини ва шахснинг ҳуқуқий ҳолатини билдиради. Юқоридаги берилган фикр ва мулохазалар, таърифлардан сиёсий режимнинг ҳуқуқуий белгиларини келтириб чиқарамиз. Сиёсий режимнинг ҳуқуқий белгилари қуйидагилардан иборат: - Давлат шаклларидан бири эканлиги; - Давлат функциялари билан бевосита боғлиқлиги; - Давлат функцияларини амалга ошириш шакл ва усулларини белгилаб бериш; - Жамият ва давлатни бошқаришда ҳалқ иштироки даражасини белгилаб бериш. Нодемократик режимга хос хусусият шундаки, бундай режимда давлат идоралари ҳокимиятни амалга ошириш чоғида демократик принциплар ва қоидаларга риоя этмайдилар, уларни доимо ёки тез – тезда бЎз адилар. Бундай сиёсий режимда фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари паймол этилади, қўпол равишда бЎз илади, муҳолифат бартараф этилади, баъзида эса парламент сингари сиёсий институтлар бартараф этилади. Нодемократик режимларнинг ўзига хос умумий белгилари :

1. д авлатнинг ҳуқуқдан устунлиг; 2. д авлатнинг жамият хаёти барча соҳаларини назорат қилиши; 3. д авлатнинг шасх манфаатларига бефарқлиги; 4. жамоат ташкилотларининг давлатлаштирилганлиги; 5. ижтимоий хаётнинг бутунлай ҳарбийлаштирилганлиги; 6. кам сонли миллат вакилларига эътибор берилмаслиги; Барча сиёсий режимлар биринчи навбатда икки хил ўринишлардаги катта гуруҳга: - Демократик режим; - Демократияга зид режи м; Демократияга зид режим уч турдан – тоталитар ; – фашистик ; – автократик турлардан иборат ; Тоталитар режим – Ушбу режим ХХ аср маҳсулидир. Тўла асос билан унга фашистик давлатларни ҳамда «шахсга сиғиниш» даври сосиалистик давлатини киритиш мумкин. Тоталитар режим авторитар режимнмнг энг кескин шаклидир. Тоталитар давлат кенг қамровли, тўла назорат қилувчи ва ҳамма нарсага чуқир кириб борувчи ҳокимиятдир. Тоталитар режим - фуқаролар ҳаётига ўз аралашувини чексиз - чегарасиз кенгайтирган, бошқаруви кўламига уларнинг бутун фаолиятини ва мажбурий мувофиқлаштиришни ҳам қўшиб олган сиёсий режим демакдир. « Тотус » сўзи лотинчада – жами, бир бутун маънони англатади. Бинобарин тоатлитар давлат ҳамма ва жами нарсаларни ўз комига тортувчи давлатдир. У фуқароларнинг ташаббускорлиги нозарур ва зарарли, фуқаролар эркинлиги эса ҳавфли ва чидаб бўлмайдиган нарса деган қоидага амал қилади. Ягона ҳокимият маркази мавжуд бўлиб, у

ҳамма нарсани билиш, ҳамма нарсани олдиндан кўра олиш, ҳамма нарсани режалаштириш, ҳамма нарсани амр қилишга даъват этилган ҳисобланади. Тоталитар режим «душманлар» га қарши кураш ниқоби остида чақимчиликни рағбатлантиради. Мамлакатни ҳарбийлаштириш ҳам тоталитар режимга хос ҳусусиятларидан биридар. Ҳарбий саноат мажмуи армия тоталитаризимнинг асосий таянчлари ҳисобланади. Собиқ советлар даврида амалга оширилган сиёсий тартиб ана шу бошбошдоқлик тўз умига мисол бўла олади. Бу бизнинг яқин ўтмишимиз бўлгани сабабли, тарихий материаллардан тоталитар сиёсий тартиб маълумотларини олишимиз мумкин. Тоталитар режим белгилари: - бир партиянинг хукмронлиги; - ҳуқуқ ва эркинликларнинг паймол этилиши; ҳуқуқ ва эркинликларнинг амал қилмаслик кўпинча эса уларнинг ёппасига бЎз илиш; - ўзгача фикрлашга варши кураш; - сайловчиларнинг сайловларда мувобил депутатларни сайлаш имкониятининг бўлмаслигига; Тоталитар давлатлар хозирга демократии шароитда яъни инсон ҳуқуқ ва эркинликлари ривожланган пайтда ҳам учраб туради. Бундай давлат сифатида Лотин америкасидаги Куба давлатини олишимиз мумкун. Бу Лотин америкаси давлатини 1956 йилнинг 1 январида Фидель Кастро, унинг укаси Раул Кастро, Эрнесто Че Гевара ва КамиллаСьенфуэгос кўмондонлигида миллий ватанпарварлик кучлари Гаванага кириб бориб, генерал Р.Ф Батистанинг америкапарас тўз умини ағдаришади. Давлат тўнтарилиши сабабли мамлакат ҳукуматига Фидель Кастро бошчилик қилди. Давлат қаттиқ диктатурага асосланади.Бу давлат ўз хусусиятлари жиҳатидан Тоталитар давлатнинг аксарият белгаларини олади. Яъни бир

( коммунистик ) партиянинг хукмронлиги, ҳуқуқ ва эркинликларнинг паймол этилиши, ўзгача фикрлашга варши кураш, тоталитар давлатнинг бу белгисига Кубада қаттиқ кураш олиб борилади. Демократик фикрловчи ва бошқа шу каби қикрловчи шахчла давлат томонидан “Инқилобга қарши ҳаракат ” деб баҳоланади. С айловчиларнинг сайловларда мувобил депутатларни сайлаш имкониятининг бўлмаслигига. Кубада бу сохада бир оз чигаллик кўринади. Чунки ўша инқилобдан қўнг (1956)йилдан буён давлатни коммунистик партия бошқариб келади. Сайлош ҳам ўзига хос хисобланади.Сайлов ҳуқуқи Бевосита эмас билвосита амалга оширилади. Фуқаролар Коммунистик партия аъзоларини сайлайди, Партия эса ялпи мажлис ўтказиб давлат бошлиғини сайлайдилар. Давлат бошлиғи этиб сайланган шахс давлатнинг юқори мансабдорларини партияга тақдим этади.Агар партия уларни мақулласа улар сайланган ҳисобланади.Жуда кўп холларда эса партия тавсия этилган шаҳсни рад этмайди. Чунки тавсия этилган мансабдор шахс давлат бошлиғига жуда яқин шахс бўлади. Бу эса давлатни маълум хукмрон доиралар томонидан бошқарилишини билдиради. Социалистик тизим иллатлари демократияни бўғиш орқали янада бўртиб кўриниб борди. Эркин қикирловчилар мамлакатдан қ увғин қилинди , муҳолифат четга сурилиб қўйилди. Б ир неча йил давомида тоталитаризм кўп йиллик демократия анъаналарини йўқ қилди. Бутун тизим устида тоталитар тизимни юритувчи Москва бошчилик қилар эди. Б ироқ бу тартиб совет раҳбарияти энди ушлаб тура олмаслиги аён бўлди. Миллий уйғониш, миллий ўзликни англаш ва миллий манфаатлар пролетар интернациолизмнинг мавхум тамойилларидан устун келди. Биринчи бўлиб югославлар ғалаён кўтаришади сўнг қолган шундай давлатлар ҳам бу ҳаракатга қўшилади. Социализм Шарқий Европада емирилди. С талинча тизимни яратишга уриниш коммунистик партиялар янада ката фожеаларга сабаб бўлди.

Бироқ бу мамлакатларида амалга оширилган ҳамма ишларни салбий деб баҳолаб бўлмайди. Улар моддий жиҳатдан қўллаб – кувватланмаган бўлсада, чуқур ислохотларни амалга оширди. Ишсизлик тугатилди. Бепул соғлиқни сақлаш ва таълим тизими, кенг ҳалқ оммасининг замонавий маданият ва фан ютуқларини эгаллаши уларни Европанинг қолоқ шлкаларидан ривожланган мамлакатларига айлантирди. Жамият Бозор иқтисодиётига тайёр бўлмаганлиги туфайли бу мамлакатларнинг айримлари орқага қайтиш бошлади. Ҳ алқ социализми даврида эришган нарсасини йўқотишни истамас эди. Венгрия, Болгария ва Польшада янгиланган коммунисти партиялар эркин демократик сайловлар натижасида ҳокимият тепасига келди. Шарқий Европа мамлакатларида навбатдаги сиёсий ва ижтимоий низолар бошланди. Булар бари социализмнинг ижтимоий ютуқлари ва ғарб демократиясининг юқори даражадаги иқтисодини уйғунлаштирилган жамият тизимининг муқобил вариантини излаб топиш йўлидаги уринишлар натижаси эди. Расмий маълумотларга қараган да бугун демократик давлат лак кенг қулоч ёзган бир даврда ҳам айрим хатто “Демократиянинг ўчоғи деб номланадиган ” Европада ҳам Тоталитар типдаги давлат расман Белоруссия ҳисобланади. Сиёсий режим давлат ва жамият ўртасидаги ҳуқуқий муносабатларда давлатнинг муҳим воситаси бўлиб, ҳар бир давлат бу нарсага катта эътибор билан қарайди. Собиқ Совет тўз уми даврида тоталитаризм режими ҳукмрон бўлиб, ҳалқимизни ушлаб туришда шўро ҳукумати шу тўз умдан фойдаланган эди. Ҳукмрон доираларнинг иродаси давлат сиёсатида устивор мавқейга эга бўлиб, ҳалқ манфаатлари билан ҳисоблашмасди. Юнон файласуфи Арасту ўз вақтида бошқарув шаклларини олий ҳокимият танхо амалга ошириладиган монархияга тор доирадаги, чекланган шахслар томонидан бошқариладиган аристократияга, бутун ҳалқ ҳокимияти бошқариладиган демократияга бўлганлигини эслаш ўринлидир.

“Сиёсий режим давлат шаклининг инсоннинг жамиятдаги мавқейини белгиловчи энг муҳим эълементдир” 1 Ҳозирги замон жамияти ўзининг мураккаблиги, кўп сонлилиги билан бевосита демократияни амалга ошириш имкониятига эга эмас. Шунинг учун бугинги кунда унинг энг кўп қўлланадиган тури вакиллик демократиясидир. Бунда фуқаролар сиёсий қарорларни қабул қилиш, қонунларни таърифлаб бериш ҳамда ижтимоий фаровонлик йўлидаги дастурларни ҳаётга тадбиқ этиш учун расмий шахсларни сайлайдилар. Бу расмий шахслар мураккаб ижтимоий муоммоларни чуқур ўйлаб, таритибли ҳал этишлари мумкин. Бунинг учун улар бошқа хусусий шахслар эга . Демократик режим амал қилидиган давлатларда ривожланиш ҳам бўлади ва у давлатда аҳолининг тинч ва фаровон ҳаёт кечириши таъминланади. Демократияга зид режим ҳукм сурган давлатда инсон ҳуқуқ ва эркинликлари топталади. қонунлар инсон манфаатларига эмас, балки маълум гуруҳ манфаатларига хизмат қилади. Давлат аста секинлик билан ривожланиш сари эмас таназзулга қараб қадам қўяди. Демократияга зид режим ҳукм сурган давлатда сиёсат ва қонунлар фақат оддий фуқароларгагина амал қилади. Олий давлат вакиллик ўрганлари ёки мансабдор шахсларга эса гўё бу қонунлар таъсир қилмайди. Демократияга зид режим ҳукм сурган давлатда Ҳар қандай ҳуқуқий тадьир фақат номигагина амалга оширилади. Демак, демократик режим ҳалқ учун фойдали ва тўғри йўлдир. Ўзбекистон Республикаси мустақиллика эришганидан сўнг Ўз ининг сиёсий тартибини ўзи белгилаш ҳуқуқини қўлга киритди. Ўзбекистон ўз давлат бошқарувида демократик режим йўлини танлади. Буни ёрқин мисолини Республикамиз Конституциясида кўришимиз мумкин. Конституцияда инсон ҳуқуқ ва эркинликлари мустаҳкамлаб қўйилган. Шу 1 Арасту

сингари хозирги кунда барча хорижий давлатлар конституцияларида ҳам инсон ҳуқуқ ва эркинликлари мустаҳкамлаб ва кафолатлаб қўйилган. Нодемократии р ежимнинг демократик режимлардан Яна бир фарқи ҳокимият ваколатларини бўлинишидадир. Ҳокимиятнинг қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятларига ажратиш тамойили ҳокимиятнинг ушбу ҳар бир шоҳобчаси мустақил ва бошқасининг ваколатига дахл қилмаган ҳолда фаолият кўрсатишини билдиради. Мазкур тамойилни ҳаётга мунтазам суратда жорий қилиш йўли билан ҳокимият шоҳобчаларидан бирининг бошқасига тегишли ваколатларни ўзига олиб қўйиш ҳавфининг олди олинади. Ҳокимиятлар бўлиниши тамойили ҳаётга жорий этилиши учун «тўсиқ ва чекловлар» тизими билан ҳам таъминланиши даркор бўлади. «Тўсиқ ва чекловлар» тизми ҳокимият шоҳобчаларидан бирининг бошқасига тегишли ваколатларни тортиб олиш ҳавфига мутлоқо ўрин қолдирмайди ва давлат органларининг меъёрида фаолият кўрсатишини таъминлайди. Фашистик режим - Бу тоталитаризмнинг энг юқори поғоналарига хос шакллардан бири бўлиб, миллатчилик мафкураси, бир миллатнинг бошқалардан афзаллиги тўғрисидаги тасаввурлар билан, ўта агрессевлиги билан ажралиб туради. Фашизм давлат сиёсий даражасига кўтариладиган миллатчилик ирқчилик мафкурасига асосланган. Миллий муштаракликни муҳофаза этиш, геополитик ва ижтимоий вазифаларни ҳал этиш, миллат софлигини асраш фашистик давлатнинг мақсади деб эълон қилинади. Фашистик мафкуранинг бош мақсади одамлар қонунлар олдида, ҳокимият, суд олдида тенг бўлиши мумкин эмас - уларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари қайси миллатга, ирққа мансублиги боғлиқ, деган ярамас ақидалардан иборат. Бунда муайян миллат олий ирққа мансуб ва шунинг учун барча эзгуликларга муносиб, деб эълон қилинади. Бошқалар фақат норасо, тубан одамлар сифатидагина яшашлари мумкин, деб ҳисобланади.

Фашистик режим инсонга нафрат билан қаровчи агрессив режим бўлиб, барча ҳалқларни, шу жумладан, ўз ҳалқини азоб уқубатларга олиб боради. Фашизмни тавсифловчи хусусиятлар: - динсизлик, умуман динга душманларча муносабатда бўлиш; - доимий ва гўё «идеал» тўз ум сифатида ҳуқуқий тоталитаризмни барпо этиш; - партия якка ҳукмронлигини ўрнатиш ва улардан ўсиб чиқувчи коррупция ва аҳлоқий бЎз улишлар; - миллатчилик ва жанговар шовунизмга муккасидан кетиш; - сафтабозлик, лаганбардорлик ва деспотия суяк - суягига сингиб кетган цезаризимга бутун борлиғи билан берилаб кетиш. - ҳар қандай мухолифат йўқ қилинади; - бир ирқнинг хукмронлиг тан олинади ; - бошқа ҳудудларни босиб олиш учун йўл очилади; Юқордагиларга қарамай, инсониятга таҳдид солмайдиган тўз умни режим деб ҳисоблаш мумкин эмас. Маскур режим муайян тарихий шарт- шароитларда вужудга келиши мумкинлигини ҳаммамиз яхши биламиз. Бунда жамиятдаги ижтимоий ихтилофлар, омманинг қашшоқлашуви яққол кўзга ташланади. Умуман, фашизм вольшивизмга қарши жавоб сифатида давлат- муҳофаза кучларининг ўнгга томон жамланиши кўринишида дунёга келади. Кучларнинг бундай жамланиши ҳатто демократик давлатларнинг ўзида ҳам кейинчалик амалга оширилавериши мумкин. Миллий ҳавф – ҳатар чоғларида ҳалқнинг соғлом кучлари ҳамиша мудофаа-диктаторлик йўналишида жамланади. 1933 – 1945 йилларда фашистлар Германияси ва ўша даврдаги фашистлар Италияси фашистик режимли давлатларга мисол бўла олади. Автократик режимга :

- жамоа автократияси - ягона шахс автократияси киради. Жамоа автократияси ўз навбатида : - аристократия - олигархия деб ном олган бошқарув шаклларига бўлинади. Ягона шахс автократияси : - диспотия ; - мустабидлик; - шахсий ҳокимият шаклларига эга. Диспотик - режим (юнонча, чекланмаган ҳокимият). Ушбу режим ҳокимият истисносиз фақат бир шахс томонидан амалга ошириладиган мутлоқ монархияга (подшоликка) хосдир. Мустабидлик - сиёсий тартибида якка шахс хукмронлигига асосланган. Мустабид ҳокимиятда одатда, зўравонлик, босиб олиш, баъзан эса ҳонуний ҳокимиятни ағдариб ташлаш билан диспотиядан фарқ қилади. Шахсий ҳокимият автократиясида - эса у кўпгина жиҳатлари билан тоталитар режимга ўхшаб кетади. Лекин унда «шахсга сиғиниш», дохийга сиғиниш айниқса кучаяди. Нодемократик режим сифатида тоталитар режимда давлатни бошбошдоқлик билан бошқариш асосий ўринда туради. Фашистик режимда эса, миллатчилик мафкураси, бир миллатнинг бошқа миллатлардан афзаллиги тўғрисидаги тасаввурлар билан, ўта агрессивлиги билан ажралиб туради. Нодемократик режим турларидан бири Деспотик - режим бўлиб, у асосан Ўрта Ер декгизлари мамлакатларида Яқин Шарқда, Осиё, Африка, Жанубий Америка мамлакатларида, яъни Осиё ишлаб чиқариш усули (осиёча тараққиёт йўли)қарор топган давлатларда учраган. У инсоният

тараққиётининг дастлабки босқичларига хосдир. Бироқ, бу режим ҳозирги босқичда ҳам, ҳозирги давр давлатларида ҳам улар ривожининг тарихий ўзига хослиги, бу давлатлардаги бошлиқларнинг шахсий фазилатларига боғлиқ равишда пайдо бўлган ва бўлиши ҳам мумкин. Мустабидлик режимн - якка шахс ҳукмронлигига асосланган. Мустабид ҳокимияти одатда, босиб олиш, зўравонлик, баъзан эса, қонуний ҳокимиятни ағдариб ташлаш натижаси билан ўрнатилиши га кўра деспотиядан фарқ қилади. Унда ҳам ҳуқуқий ва аҳлоқий асослар бўлмайди, у зўравонлик, баъзан эса террор ва геноцид асода қурилган бўлади. Мустабид ҳокимияти шафқатсиздир. У ҳам даҳшат ва қўрқувга асосланади. Мустабид ҳар қандай қаршиликни туғилишидаёқ бостиришга ҳаракат қилади, шунинг учун ҳам ғалаён кўтарганларни қатл этадилар. Бошқа мамлакат ҳудуди ва аҳолисини зарб этиш нафақат жисмоний ва аҳлоқий зўравонликни, асоратга солинган ҳалқ анъаналари ва урф-одатлирини таҳқирлашга олиб келади. Мустабид режим қадимгти Юнонистон полисларида, айрим ўрта асрларда мавжуд бўлган. Мустабидлик режими - Англия давлати мустамларида олиб борилган сиёсатда ҳам намоён бўлади. Шунингдек Испан ва Португаллар томонидан Лотин Америка давлатлари бостириб олиниши натижасида бу давлат аҳолиси оқ танлилар томонидан зўравонлик ва тазйиққа учраши ҳолатларида, шунингдек кўтарилган қаршиликлар, қўзғолонлар шавқатсиз бостирилишида ҳам кўриш мумкин. Ўз оққа бормайлик,Чор Россияси томонидан Ўрта Осиё ҳалқлари босиб олиниши ва ҳалқ қаршиликлари шавқатсиз бостирилиши фактлари ҳам бу сиёсий тартибни ўта шавқатсилигидан дарак беради. Шахсий ҳокимият режими - тоталитаризм кўринишларидан биридир. У кўпгина жиҳатлари билан тоталитар режимга ўхшаб кетади. Лекин унда «шахсга сиғиниш», доҳийга сиғиниш айниқса кучаяди. Бошқарунинг бундай усул ва шакллари яқин ўтмишимиздаги шўро ҳокимияти давридаги ҳолатдан ҳаммамизга маълум.

Шунга қарамай, бугунги кунда ҳам собиқ Иттифоқни қайтариш, тиклаш ҳамма балолардан ҳалос этади, дегувчилар учраб туради. Сталин шахсига сиғиниш ва шиорларимиздаги «Ленин яшаган, яшаяпти, яшайверади» каби дабдабали чақириқлар шахсга сиғиниш даври намуналари ҳисобланади. Афторитар режим - У ҳуқуқий, аҳлоқий асосларга эга бўлиши мумкин. Бироқ, бундай давлат ҳалқни давлатни бошқариш ишларига жалб этмайди. Вакиллик органларининг мавжудлиги аҳволни ўзгартира олмайди. улар амалда давлат ҳаётида арзирли мавқега эга бўлмайди. Парламент доҳий ёки бир гуруҳ шахслар бошчилигида ҳукмрон элита таклиф этган ҳар қандай қарорларни сўзсиз тасдиқлаб бераверади. Раҳбарликни амалга оширувчи элита, олий мансабдор шахслар учун катта енгилликлар, имтиёзлар мавжуд бўлади. Давлатда раҳбарлик ҳарбий ёки давлат тўнтариши ёрдамида ҳокимиятни зарб этганлар қўлига ўтар экан, авторитар режим тўда ёки хунта номини олади. Хукмрон тўда ичида бошлиқ ажралиб туради. Бошлиқ у ёки бу масалани муҳокама этишда ўз командасига мурожаат этиши уларнинг масалаларини тинглашига қарамай, унинг таъсир доираси ченгсиз-чегарасиздир. Фашистик режим асосчилари Муссолино бошчилигида Италияда «фаше»- «боғлам» -деган ибора билан ўз партияларини яратиб, уруш инвалидларига ёрдам бериш ниқоби остида давлат тепасига келиб, нафақат ўзга ирқ ва миллат вакилларини, ҳатто ўз ирқи ва миллати орасидаги ноғирон тўғилган чақолоқларни ҳам ўлдириш билан ҳалқ нафратига учраган. Бу ҳолат Германияда Гитлер бошчилигидаги сиёсатда ҳам ўз аксини топган. Авторитаризм шароитида муҳолифатга йўл қўйилмайди. Бундай режимда шахс ўз конституциявий ҳуқуқларидан фойдалана олмайди. Ҳокимият билан ўзаро мунособатлрда ўз ҳавфсизлик кафолатларидан ҳам маҳрумдирлар. Зеро, ҳокимият унга нисбатан бемалол мажбур этиш чораларини қўллаши мумкин. Давлат манфаатларининг шахс манфаатларидан тўла устиворлигини эълон қилинади.

Автократик ҳокимият ҳалқ ишончи буюк куч эканлигини яхши тушунади, шунинг учун омма орасида доҳий ва унинг сафдошларига кўр - кўроналикни сингдиришга интилади. Бунинг учун у сафсатабозлик ва ҳалқ онгини турли ҳийла найранглар билан заҳарлаш йўлларидан фойдаланади. Ҳозирги вақтда авторитар режимлар турли мамлакатларда тез-тез учрайди. Ҳар бир киши ўз қадр-қимматига эга. Инсон ҳуқуқлари принсиплари ҳар бир шахснинг қадр-қимматига лозим даражада ва тенг ҳуқуқли риоя қилишни, яьни шахс учун ҳар томонлама ривожланиш ҳамда ақл-заковат, истеьдод ва онглилик сингари инсоний фазилатларни намоён этиш учун имкониятларни таьминлаш, шунингдек ўз маьнавий ва бошқа теҳтиёжларини қондириш воситаси сифатида ишлаб чиқилган. Қадр-қиммат кишига ўз аҳамиятини ва қадрини ҳис этиш имконини беради. Инсон ҳуқуқларининг мавжудлиги кишилар инсон қадр-қимматини тушунишларидан далолат беради. Инсон қадр-қиммати индивидуалистик, алоҳида ва ажралиб қолган тушунча эмас. У бизнинг умумий инсоний қиёфамизнинг бир қисми. Инсон ҳуқуқлари бизга бир-биримизни ҳурматлаш ҳамда бир- биримиз билан ҳамжиҳат яшаш имконини беради. Бошқача айтганда, улар шунчаки риоя этилиши лозим бўлган ҳуқуқлар хемас, балки риоя этилишини бошқалардан талаб қилиш ҳам зарур бўлган ҳуқуқлардир. Сизга нисбатан қўлланиладиган ҳуқуқлар бошқаларга ҳам қўлланилади. Инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликларининг бЎз илиши шахсий фожиа бўлибгина қолмай, балки ижтимоий ва сиёсий тартибсизликлар келиб чиқишига шароит яратади ҳамда жамиятлар ва давлатларда ҳамда улар ўртасида зўравонлик ва можароларни юзага келтиради. Инсон ҳуқуқлари Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясида эьлон қилинган. Бу Декларация мажбурий Мхусусиятга эга эмас. Унда мақсадлар ҳамда принсиплар эьлон қилинган ва у маьнавий мажбурият хусусиятига эга.

Айни маҳалда кўплаб қонунлар ва ҳуқуқий хужжатлар Умумжаҳон декларациясида эьлон қилинган принсипларга асосланган. Кўплаб мамлакатлар Декларациядан иқтибос келтирадилар ёки тунинг қоидаларини ўз асос қонунларига ва конституцияларига киритиладилар. Унинг принсиплари 1948 йилдан буён инсон ҳуқуқлари бўйича тўз илган кўплаб пактлар, конвенсиялар ва шартномаларга асос қилиб олинган. Ушбу ҳуқуқий хужжатларни имзолаган ҳар бир мамлакат унга қатъий амал қилиши шарт.

Адабиётлар 1. Инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги халқаро билл p . — Т., 1992. 2. Бобоев Ҳ.Б., Рамазонов И. Инсон ҳуқуқлари. Т., 1997 й. Ўқув қўлланмаси. 3. Х.Т. Ҳокимиятлар тақсимланиши назарияси, Ўзбекистон давлат органлари тизимининг такомиллашуви. — Т., 1995. 4. Муаллифлар жамоаси — Ўзбекистон Республикаси мустақил давлат. — Т., 1995. 5. Азизхўжаев А.А. Ҳокимият тақсимланиши таомилининг амалий ифодаси. — Т., 1994 йил, “Ҳаёт ва қонун”, 2-сон. 6. Файзиев М.М. Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги аъзоларининг ҳуқуқий статуси. “Ўзбекистон Республикаси — мустақил давлат”. — Т., “Адолат”, 1995. 7. Тожихонов У.Т. Истиқлолимизнинг ҳуқуқий негизи. — Т., 1994. 8. Бурхонова Ф. Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги. “Ўзбекистон Республикаси — мустақил давлат”. — Т., “Адолат”, 1995. 9. Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзод Ислок Абдуганиевич Каримовнинг таржимаи ҳоли ва дастури (ўзбек ва рус тиллари). Т. Ўзбекистон, 1999 й 10. Саидов А.Х. Султонов С.А. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва инсон ҳуқуқлари. Т. «Адолат», 1998 11. Саидов А.Х. Султонов С.А. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва инсон ҳуқуқлари. Т. «Адолат», 1998 12. Ислом Каримов Конституция тўғрисида (Ўзбекистон Республикасининг Конституциясини ўрганувчиларга ёрдам) /тузувчилар: юридик фанлар докторлари, профессорлар А.Саидов, У.Тожихонов. –Т., «Академия» ноширлик маркази, 2001. –156 б. 13. Ахмедов Д.К. Хорижий мамлакатлар давлат (конституциявий) ҳуқуқи курсини ўрганиш юзасидан ўқув-услубий тавсиянома. Т –1999 14. А.А.Азизхўжаев Давлатчилик ва маҳнавият/ Масҳул мухаррир О.Т.Хусанов/. –Т.: Шарк, 1997 15. Ўзбекистон Республикаси Конституциясини ўрганиш курси: Магистратуранинг ноюридик ихтисосликлари учун ўқув қўлланма. Жамоа (Каюмов Р.К., Мирхамидов М.М. Тўлаганов А., Хусанов О.Т., Хотамов У.Ж. –Т.: «Ўзбекистан», 2001 й – 239 с. 16. www.ziyonet.uz

Похожие

Давлат-сиёсий тизимининг асосий элементи

Давлат-сиёсий тизимининг асосий элементи

Жазони ижро этиш муассасаларида режим

Жазони ижро этиш муассасаларида режим

Давлат – сиёсий тизимнинг асосий элементи ва конституциявий-ҳуқуқий институт сифатида