Давлат – сиёсий тизимнинг асосий элементи ва конституциявий-ҳуқуқий институт сифатида - Юриспруденция - Рефераты

Давлат – сиёсий тизимнинг асосий элементи ва конституциявий-ҳуқуқий институт сифатида

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

98 KB

Давлат – сиёсий тизимнинг асосий элементи ва конституциявий-ҳуқуқий институт сифатида Режа : 1. Давлат тушунчаси. Давлат ва унинг фаолиятини ташкил этишнинг конституциявий асослари 2. Давлатнинг функциялари 3. Давлат типлари 4. Давлатни ташкил этиш ва фаолиятининг конституциявий принциплари 5. Давлат механизми, аппарати, органлари ва муассасалари

1. Давлат тушунчаси. Давлат ва унинг фаолиятини ташкил этишнинг конституциявий асослари «Давлат» тушунчаси конституциявий ҳуқуқнинг кўпчилик ата-малари каби кўп маъноли ва кўп қирралидир. Давлат – бу инсонларни бошқариб турадиган, яъни қонунлар чиқарадиган, армияга эга бўлган, жиноятчиликка қарши курашадиган ташкилотдир. Давлат сиёсий институт ҳисобланади . «Давлат» термини кўп маъноли сўз бўлиб, у хорижий тилларда ўзининг турли хил ифодасини топади. Масалан, Англияда “ state ”, француз тилида “ E ’ tat ”, немис тилида “ staat ”, испан тилида “ Estado ”, румин тилида “ stat ”, поляк тилида “ panstwo ”, венгер тилида “ allam ” ва бош қ алар. Бир вақтнинг ўзида хорижий консти-туцияларда «давлат» атамасига яқин бошқа атамалар ҳам қўллани-лиши мумкин, масалан, «ҳукумат», «республика», «мамлакат» ва бошқалар. Чунончи, Греция Конституциясининг 30-моддасида: «Президент Республика да ижтимоий институтларнинг арбитри ҳисобланади», 82-моддасида эса: «ҳукумат мамлакатнинг умумий сиёсатини аниқлайди ва белгилайди...» деган қоида мустаҳкамлаб қўйилган. Ф едератив давлатлар конституцияларида давлат атамасига синоним сифатида «федерация» атамаси ҳам ишлатилади. Масалан, «Федерация божхона ишлари ва молиявий монополиялар бўйича мутлақ қонунчилик компетенциясига эга» (ГФР 1949 йилги Конституциясининг 105(1)-моддаси). Хорижий мамлакатлар К онституцияларида «давлат» атамаси мазмуни очиб берилмайди ва у шароитга қараб, турли маъноларда ишлатилади. Жумладан, 1975 йилги Греция Конституциясининг қатор моддалари қуйидаги тушунчани мустаҳкамлайди: «Спорт давлатнинг ҳимояси ва ҳомийлигидадир» (16-модда); «Мулкчилик давлат ҳимоясидадир» (17 модда); «Давлат аҳолининг соғлиги ҳақида ғам х ўрлик қилади ва мулксизларга ёрдам бериш учун махсус чоралар кўради» (21 модда) ва ҳоказо. Бунда, давлат айнан фуқароларнинг ижтимоий ҳаётини тартибга соладиган ташкилот сифатида тушуни-лади. Кўпчилик мамлакатларнинг Конституцияларида ҳокимият бўғинларининг ташкил этилишини ифодаловчи нормалар бевосита «давлат» атамаси билан боғлиқ ҳолда берилади. Масалан, Озарбай-жон Республикаси Конституциясининг III бўлими «Давлат ҳокимия-ти» деб номланади. Демак, бу ҳолда давлат жамият ишларини бош-қарадиган, фуқароларнинг ҳуқуқларини тартибга сол иб, қонун чиқа-рувчи, ижро этувчи ва суд органларини ўзида мужассамлаштиради. Умуман олганда, давлат - бу жамият ишларини бошқарадиган ва фуқароларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва мажбуриятларини тар-тибга соладиган ҳамд а уларни таъминлайдиган сиёсий ташкилотдир.

1920 йилда қабул қилинган Австрия федерал конституциявий қонунининг 1 - 2-моддаларида Австрия демократик федера тив респуб-лика сифатида берилган, кейинги ўринларда эса «федерация», « ҳ удуд» (ёки жамият) терминлари ишлатилади. Юқоридаги мисоллар шундан далолат берадики, биз давлатни конституциявий ҳуқуқнинг субъекти сифатида гапирганимизда , аниқ ҳ олатларда бу термин қандай мазмун ва аҳамиятга эга эканлиги ҳамда қандай тушунчани назарда тутишини аниқ тасаввур қилишимиз керак. Шунинг учун, д авлат деганда , бутун мамлакат миқёсида ёки федерация субъектлари бўйича амал қ илувчи ёки ҳ удудий ҳамжамиятнинг қонунчилик авто-номиясидан фойдаланувчи (масалан: Италияда вилоят), бу орган-ларнинг ма ҳ аллий вакиллари (перфектлар, комиссарлар ва бош қ алар), шу жумладан , қонунчилик ёхуд мамлакат сайлов корпусининг органларининг йиғиндиси тушунилади. Шуни айтиш керакки, давлат тушунчаси «марксча-ленинча» анъанага мувофиқ, «бир синфнинг иккинчи синф томонидан эксплатация қилиш машинаси» сифатида тавсифланган ҳамда у жамоатни бош қ арувчи синфий мажбурлаш аппарати сифатида тушунилган. Лекин, давлат тушунчасининг ҳозир-ги замонавий маъноси тамоман бошқача: юқорида таъкидланганидек, давлат- фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини кафолатлайдиган ҳамда уларни амалга оширилиши учун кенг шарт-шароит таъминлаб берадиган муҳим сиёсий ташкилот сифатида намоён бўлади. Шу ўринда давлатнинг сиёсий тизимдаги ўзига хос хусусият-ларини айтиб ўтиш лозим. Давлат сиёсий тизимнинг раҳбарий эле-менти, ядроси ҳисобланади. У сиёсий тизимнинг бошқа элементлари-дан ҳокимият таъсир имкониятига, реал ҳокимиятга эга бўлган ягона ташкилот эканлиги билан фарқ қилади ва шунинг учун ҳам давлат сиёсий тизимда ўзининг «гигемонлик» мавқеини қўлдан бермайди. Давлат ҳокимиятининг мажбур лов механизмига эгалиги уни сиёсий тизим нинг энг асосий элементига айлантиради. Шу билан бирга давлат жамиятда нисбий мустақилликка эгадир. Давлат демократия шароитида асосий ижтимоий гуру ҳ ва қатламлари манфаатларини, шу жумладан , бутун жамият манфаатларини ҳ имоя қилар экан, давлат ўз органлари сиймосида ижтимоий тизимни ўз вазифаларини амалга ошириши ва мавжуд булишини хавф остига қўйиши мумкин б ў лган гуру ҳ ий эгоизмга чек қўйишга интилади. Айрим олимларнинг фикрича, ҳозирги замон учун сиёсий тизим элементлари (сиёсий партиялар, уюшмалар ва бирлашмалар, диний бирлашмалар) қанча-лик муҳим ва одатий бўлишига қарамай, жамият бу тузилмаларсиз ҳам мавжуд бўла олади, лекин давлат ўзининг барча атрибутлари билан сақланиб қолади. Ҳ олбуки, қадимги Бобил ва Миср давлати сиёсий партияларсиз ва жамоат бирлашмаларисиз ҳам

мавжуд бўлган 1 . Давлат, аслини олганда, одамларнинг муайян ҳудудда яша- шини ташкил этишга қодир бўлган сиёсий кучдир. Демак, давлатнинг асосий белгиси бўлиб давлат ҳокимияти ҳисобланади, яъни умум-мажбурий қоидалар чиқариш имконияти. Умуммажбурийлик-давлат-нинг ҳам авторитети, салоҳияти орқали, ҳам мазкур қоидаларни бажа-ришга мажбурлаш лаёқати ва бу қоидаларни бузганлик ёки риоя этмаганлик учун жазолаш ҳуқуқи билан таъминланади (ҳуқуқ норма-ларида кўрсатилган санкцияларни қўллаш орқали). Шундай қилиб, давлатни кўпчилик одамлар манфаати йўлида ижтимоий ҳаётни тартибга соладиган ва ўз суверен ҳокимиятидан фойдаланадиган ташкилот сифатида таърифлаш мумкин. 2-§ . Давлатнинг функциялари Давлат ўзида жамият ҳаётини ташкиллаштиришнинг белгилан-ган маълум шаклини (усулини), яъни маълум бир ҳ удудда шу ҳ удуд аҳоли с ининг ижтимоий манфаатларини ҳимоя қилиш юзасидан ўрна-тилган ва мажбурлов кучига таянувчи, сиёсий ҳокимиятни амалга оширувчи махсус аппаратни ифодалайди. Жамият ҳаётини ташкил-лаштиришнинг бундай шаклида ижтимоий муносабатлар, ҳ окимият аппарати томонидан ў рнатилувчи ва санкцияланувчи, бажарилиши шу аппарат томонидан таъминланувчи ҳ у қ у қ нормалари билан тар-тибга солинади. Давлат органларининг и қ тисодиётни тартибга солиш со ҳ асидаги фаолияти корпорациялар ва шахсларнинг манфаатларига таъсир этади ва улар давлат к ў рсатмаларини бажаришда моддий й ў-қ отишларга учрайдилар, аммо бу со ҳ ани давлат томонидан тартибга солиниши ижтимоий э ҳ тиёжларни қ ондириш учун фаолият юритаёт-ган х ў жалик субъектларига янада қу лайро қ шарт - шароит яратиш ма қ- садини кузлайди. У шбу фаолият орқали жамиятга етказилиши мум-кин б ў лган маълум зарарлардан уларни ҳ имоялайди. Давлат сиёсий тизимда ў з вазифаларини муайян функциялар ор қ али бажаради. Бу функциялар бир пайтнинг ў зида давлат органлари ва муассасалари фаолиятининг асосий йўналишлари ва ижтимоий муаммоларни ҳ ал этиш усули сифатида намоён б ў лади. Замонавий демократик давлат учун қў йидаги асосий функция-лар хос. Сиёсий функция – миллат бирлигини таъминлаш ва бошқа сиёсий институтлар фаолияти учун зарур бўлган шароитларни яра-тишда намоён б ў лади. Давлат органлари бу функцияларни амалга ошириш давомида маълум бир тизимга эга б ў лмаган ижтимоий ҳ одисаларни вужудга келишини қ онун доирасида олдини олиш ва улар натижасида келиб чи ққ ан о қ ибатларни 1 Чудаков М.Ф. Конституционное(государственное) право зарубежных стран. -М.: Новое издание, 2001.С.74.

максимал даражада туга-тишга интиладилар. Бу ҳ одисалар шахс, давлат, жамият манфаат-ларига зарар етказиш ва з ў равонлик билан бо ғ ли қ б ў лган жиноий характердаги ҳ аракатлар дан (умумий жиноятчилик, терроризм) ижти-моий манфаатларни ҳ имоя қ илиш сифатида намоён б ў лиши мумкин (иш ташлашлар, оммавий тартибсизликлар). Давлат ижтимоий ҳ аёт-нинг сиёсий со ҳ асини тартибга солиш давомида сиёсий кучлар ўрта-сидаги муносабатларни белгилаб беради ва бу қ оидаларга риоя қ или-нишини таъминлайди. Сиёсий воситалар ор қ али давлат жамиятнинг ташқи хавфсизлигини таъминлайди. Давлатнинг иқтисодий функциясининг аҳамияти ошиб, таркиби мураккаблашмоқда. Давлат хўжалик субъектларига ташқи бозорда қулай шароит яратиб беришга интилади. Давлатнинг ижтимоий функцияси ҳам кенгайиб бормоқда. Амалда барча ривожланган ва кўпчилик ривожланаётган мамлакатларда таълим, соғлиқни сақлаш, ижтимоий ҳимоя, маданиятни ривожлантиришни қўллаб қувватлаш ва бошқа соҳаларда кенг қамровли давлат дастурлари амалга оширил-моқда. Давлат – этник, диний ва бошқа жамоалар ўртасида муноса-батларни, меҳнат ва сармоя ўртасидаги муносабатларни тартибга солишга катта эътибор бермоқда. Мақсад–жамият учун хавфли низо-ларни олдини олиш. Давлатнинг мафкуравий функцияси ҳам муҳим аҳамиятга эга бўлиб, унинг мақсади жамиятни инсонпарвар, ахлоқий – маънавий, маданий руҳда тарбиялашдан иборат бўлади. Бу эса ижтимоий ҳаётнинг турли соҳаларида давлатнинг юксак даражада фаоллигини талаб қилади. Социалистик мамлакатларда эса давлат амалда бутун ижтимоий ҳ аётни қ амраб олади. Шу билан бирга давлат тўли қ ҳукмрон бўлган маркисча–ленинча ғояларга бўйсундирилган. 3-§. Давлат типлари Демократик давлат. “Давлат ҳокимиятининг манбаи халқ” эканлигидан келиб чиқади ҳамда демократиянинг икки шакли – вакиллик демократияси ва бевосита демократиянинг реал ва мунтазам амалга оширилишини англатади. Вакиллик демократияси – бу халқ томонидан сайлаб қўйилган вакиллар, энг аввало, парламент депутатлари фаолиятини англатади. Бевосита (тўғридан-тўғри) демократия - бевосита фуқаролар томонидан давлат аҳамиятига молик қарорларнинг қабул қилиниши-дир. Бу энг аввало умуммиллий ва маҳаллий референдумлар, турли йиғинларда амалга оширилади. Демократиянинг ажралмас хусусияти бўлиб, нафақат кўпчилик-нинг иродаси орқали давлатни бошқариш, балки қарорлар қабул қилишда ,

камчиликнинг ҳам сўзсиз қатнашувини таъминланишидир. Хорижий мамлакатлар давлат-ҳуқуқий амалиётида давлат ҳокимия-тига мухолифатда бўлган кучларнинг мавжудлиги таъминланади. Буюк Британияда расмий мухолифат мавжуд бўлиб, унинг раҳнамоси «сояда турган» ҳукуматга бошчилик қилибгина қолмай (исталган вақт реал ҳукуматга айланишга тайёр бўлиб турадиган), балки норма-тив ҳужжатларда «қиролича ҳазратларининг мухолифати сардори» деб номланади ва бу фаолияти учун ҳақ олади, - албатта бу озчи-ликнинг фикрини ҳисобга олишнинг классик мисолидир. Давлатнинг демократиявийлиги фуқароларнинг давлат қарор-ларини қабул қилинишига бошқа усуллар билан ҳам таъсир эта олишидадир. Бу манфаатдор фуқароларнинг гуруҳлар ва қўмиталар ташкил этиш, петициялар тузиш ва намойишлар ўтказиш каби конституциявий-ҳуқуқий имкониятлар мавжудлигини билдиради. Ҳуқуқий давлат (ғояси) – жуда кенг тарқалган тушунча бўлиб, у ўзида давлатни нафақат ҳуқуқнинг умумэътироф этилган қонун-қоидалар асосидагина фаолият олиб боришини, балки унинг демо-кратия шароитида фуқаролар ўртасидаги тенг муносабатлар эвазига шаклланишини англатади. Давлатнинг бундай тавсифи Германия Асосий қонунининг 20–моддасида ўз ифодасини топган. Унга кўра, ҳуқуқий давлат–конституциявий тузум билан боғлиқ қонунчилик, қонун ва ҳуқуқ билан боғлиқ ижроия ҳокимияти ва одил судлов мавжуд давлатда конституциявий тузумнинг суверенлиги принципи билан изоҳланиб, ҳаттоки, Конституцияни ўзгартириш ҳуқуқига эга бўлган қонун чиқарувчи ҳам ўзбошимчалик билан иш тутишига йўл қўйилмайди. 2 Шу билан бирга, давлатни ташкил этишнинг мазкур принципи фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини олий даражага кўтаради, уларни реал ҳаётда таъминланишини кафолатлайди. Ҳуқу-қий давлатнинг яна бир муҳим белгиси – у ҳам бўлса, ҳар қандай шахснинг ўз бузилган (давлат ёки бошқа шахслар томонидан бузил-ган) ҳуқуқларини эркин ва мустақил суд орқали ҳимоя қила олиш имкониятининг мавжудлигидир. Умумлаштириб, давлатнинг конституциявий-ҳуқуқий тавсифи-ни қуйидагиларда акс эттириш мумкин: - давлат томонидан инсон ҳуқуқларини дахлсиз ва ажралмас деб эътироф этилиши ва мустаҳкамланиши. Амалда барча демократик давлатларнинг замонавий Конституцияларида инсонларнинг асосий ҳуқуқ ва эркинликларини кафолатловчи нормалар мавжуд. Бу айниқ-са, иккинчи жаҳон урушидан кейин қабул қилинган Конституция-ларда кенг татбиқ этилган; - ҳуқуқ ва эркинликларни кафолатлаш механизмининг юридик 2 Қ аранг: Жа ҳ он конституциялари. I жилд. -Т.: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2001. 384-б.

асослари ўрнатилганлиги. Бу масалада , мажбурий ҳуқуқий процедура тўғрисидаги конституциявий қоида муҳим роль ўйнайди, яъни барча учун баравар ва адолатли равишда жиноий ва фуқаролик ишларини кўриб чиқишнинг процессуал қоидаларининг конституциявий мус- таҳкамланишидир (масалан, А Қ Шнинг Конституциясининг 1791 йилда киритилган V тузатишига кўра, “ҳеч ким белгиланган юридик процедурасиз ҳаётидан, эркидан ёки мулкидан маҳрум этилиши мумкин эмас” ёки Франция конституциясининг 66 - моддасига биноан, «ҳеч ким ўзбошимчалик билан озодликдан маҳрум қилиниши мумкин эмас»). Ушбу принцип деярли барча демократик давлатларнинг замонавий конституцияларида ўз ифодасини топган; - Конституциянинг бошқа қонунларга нисбатан устувор бўлиши. Ушбу қоида Конституциянинг мамлакатдаги қонунчилик пирамида-сидаги “олий” даражасини таъминлашга қаратилган. Мазкур қоида, Болгария Конституциясининг 5-моддасида аниқ ифодаланган. Унга кўра, «Конституция олий қонун ҳисобланиб, бошқа қонунлар унга зид келиши мумкин эмас; Конституция қоидалари бевосита амал қилади»; - давлат органлари ва мансабдор шахсларининг конституция ва қонун доирасида ҳаракат қилиш мажбуриятининг конституциявий қоида тарзида ўрнатилиши. Ҳуқуқий давлат принципининг ушбу белгиси хулқ-атвор қоидаларини ўрнатувчи давлат ҳамда унинг органлари ҳам конституция ва қонунлар асосида фаолият юритишини англатди. Масалан, 1976 йилги Португалия Республикаси конститу-циясининг 3 - моддасида айтилишича, давлат конституцияга бўйсунган ҳолда , демократик қонунийликка таянади; - судларнинг мустақиллиги конституциявий даражада мустаҳ- камланганлиги. Суд ҳокимияти ҳуқуқий давлатда инсонлар ҳуқуқ ва эркинликларининг қўриқчиси сифатида барча принципларнинг қонунда белгиланган шароитларига риоя қилиш устидан назоратни олиб боради. 1946 йилги Япония конституциясининг 76-моддасига кўра, «Барча судьялар мустақилдирлар, улар конституция ва қонун-лар билан боғлиқ бўлиб, фақат ўз виждонларига кўра ҳаракат қиладилар». - халқаро ҳуқуқ нормаларининг ички миллий ҳуқуқ нормаларига нисбатан устунлиги . Польша Конституциясининг 91-моддасига кўра, ратификацияланган халқаро шартномалар халқаро ташкилотлар томонидан таъсис этилган халқаро шартномаларда назарда тутилган ҳолдагина қонундан устун туради. Бундан ташқари, бу қоида аниқ ва содда қилиб, 1991 йилдаги Македония конституциясининг 118-моддасида берилган бўлиб, унга кўра, «Конституцияга мос равишда имзоланган халқаро шартномалар ҳуқуқий тартиботнинг таркибий қисми ҳисобланади ва қонунлар билан

ўзгартирилиши мумкин эмас». Дунёвий давлат. Дунёвий сифатдаги давлатнинг конституция-вий характери унинг умумэътироф этилган дунёвий нормалар асо-сида ривожланиб боришини ҳамда диннинг давлатдан ажралиши, диний ташкилотларнинг фаолиятини чегараланган муҳитини билди-ради. Масалан, Италия Конституциясининг 7-моддасида:«давлат ва католик черкови бир- биридан ўзларига тегишли соҳаларда мустақил ва суверендирлар», деган қоида мустаҳкамлаб қўйилган. Давлатнинг дунёвий характери диний камчиликни ташкил қилувчиларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ўрнатилишини ҳамда черков ва диний жамият-ларга давлат бюджетидан моддий ёрдам кўрсатилишини инкор этмайди. Таъкидлаш лозимки, давлатлар динга жалб этилганлик дара-жасига қараб, теократик (Ватикан, Саудия Арабистони) ва клерикал давлатларга бўлинади. Клерикал давлатлар черков-диний одатлар, расм-русумларга, анъаналарга ва диний ҳуқуқга камроқ тортилган давлатлар бўлиб, уларга Эронни киритиш мумкин, бироқ, 80-йил-ларнинг бошида, «ислом инқилоби» ва М.Ҳумойнийнинг раҳбарлик даврида Эрон теократик давлат бўлган эди. Ижтимоий давлат. Давлатнинг ижтимоий характерга эга эканлиги принципи кейинги пайтларда, кўпчилик давлатлар томони-дан эълон қилинмоқда. Бу принцип аслида давлатнинг муайян бир шаклда ижтимоий бойликларни қайта тақсимлаш йўли билан мулк-сизлар, меҳнатга лаёқатсизлар, ногиронлар, қариялар, болалар ва шунга ўхшаш тоифаларга ғамхўрлик кўрсатиш лозимлигини эътироф этиши ва бу мажбуриятни зиммасига олишини англатади. Масалан, Испания Конституцияси (1978) 1- моддасида Испаниянинг ижтимоий давлат деб мустаҳкамланган, «Ижтимоий ва иқтисодий сиёсатнинг асосий принциплари ҳақида»ги 3-бобда эса бу қоидани ривож-лантирилади, унда бошқа масалалар билан бир қаторда, оилани иж-тимоий, иқтисодий ва ҳуқуқий муҳофаза этиш - давлатнинг зимма-сида эканлиги мустаҳкамланган (39 м. 1), шунингдек, «давлат ҳоки- мияти ижтимоий ва иқтисодий ривожланиш ҳамда иқтисодий бар-қарорлик сиёсати доирасида минтақавий ва шахсий даромадларнинг энг адолатли тақсимланиши учун зарур шароитларни вужудга кел-тиради (40 м. 1)» деб таъкидлаб қўйилган. Давлатнинг ижтимоий характери қуйидагилар билан таъминла-ниши мумкин деб ҳисоблаш қабул қилинган: - фуқароларнинг муайян яшаш минимумини ёки ҳеч бўлмаса, яшаб туришга етадиган нафақа талаб қилиш ҳуқуқнинг таъмин-ланиши; - оқилона солиқ сиёсатининг мустаҳкамланиши; - истеъмолчиларнинг давлат томонидан ҳимояланиши;

- объектив сабабларга кўра давлатнинг ёрдамига, энг аввало моддий ёрдамга муҳтож бўлган ногиронлар, қариялар, кўп болалаи оилалар, ёлғиз ўзи фарзанд тарбиялаётган оналарга давлатнинг ёрдам бериши; - тиббий ёрдамга моддий имкони бўлмаганларга бундай ёрдамни бепул кўрсатишнинг таъминланганлиги. 4 -§ . Давлатни ташкил этиш ва фаолиятининг конституциявий принциплари “Принцип” деганда, маълум бир фаолиятнинг асоси ҳисоб-ланувчи раҳбарий қоидалар ҳамда таянч ғоялар тушунилади. Шунга кўра, давлатни ташкил этишнинг конституциявий-ҳуқуқий принцип-лари - бу давлатнинг органлари тизимининг шакллантирилишида ҳамда фаолият юритишида асосланадиган муҳим раҳбарий қоидалар (тамойиллар) ҳисобланади. Одатда, давлат ва унинг фаолиятини ташкил этиш принциплари хорижий мамлакатлар конституцияларининг муқаддима ва дастлабки моддаларида давлатга берилган тавсифий қоидалар асосида ўз ифо-дасини топади. Масалан, Италия Конституциясининг 1-моддасида: «Италия – меҳнатга асосланган демократик республикадир», Франция Конституциясининг 2-моддасида эса: «Франция яхлит, дунёвий, демократик ва ижтимоий республикадир», ГФР Асосий қонунининг 20(1)-моддасида: «Германия Федератив Республикаси демократик ва ижтимоий федератив давлатдир», 1997 йилги Польша Конституция-сининг 2-моддасида: «Польша Республикаси ижтимоий адолат прин-ципини амалга оширадиган демократик ҳуқуқий давлат ҳисоблана-ди», Испания Конституциясининг 1-моддасида: «Испания – ижти-моий, ҳуқуқий ва демократик давлат бўлиб, унинг энг олий қадрият-лари эркинлик, адолат, тенглик ва сиёсий плюрализмдир» дейилади. Юқоридаги мисолларни умумлаштирадиган бўлсак, бу ҳолда, қуйидаги принципларни ажратиб кўрсатиш мумкин: демократизм (халқ ҳокимиятчилиги), ҳуқуқий давлат, давлатнинг яхлитлиги, унинг дунёвий характери, ижтимоий адолат, сиёсий плюрализм, федера-лизм, ҳокимиятларнинг тақсимланиши тамойили ва бошқалар. Сиёсий плюрализм принципи. Бу принцип энг аввало, реал ва Конституцияларда мустаҳкамланган кўппартиявийликни англатади. Кўпгина олимлар ва сиёсатчилар адолатли равишда ҳисоблаганидек, реал демократик сиёсий режим сиёсий плюрализмсиз (ҳур фикрлик-сиз) бўлиши мумкин эмас. Жумладан, Арманистон Конституцияси-нинг 7-моддасига кўра, Арманистон

Республикасида кўппартиявий-лик тан олинади. Партиялар эркин тарзда ташкил этилади, халқнинг сиёсий иродасини шакллантириш ва ифодалашга ёрдам беради. Уларнинг фаолияти конституцияга ва қонунларга, тузилиши ва амал қилиш тарзи эса демократия тамойилларига эид бўлмаслиги лозим. Давлатнинг яхлитлиги. Бу мамлакат ҳудудининг яхлитлиги қўриқланишини, унинг муайян бир қисми (бу ҳам федератив, ва ҳам унитар давлатларга тааллуқли) бўлинишга, ёки чиқиб кетишга (сецес-сия ҳуқуқи) ҳаққи йўқлигини англатади. Ушбу принцип давлатнинг муҳим хусусиятларидан бири бўлиб ҳам ҳисобланади. Ҳар қандай нормал амал қилиб турган давлат, ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқи ҳақида қанча гапирилмасин, барибир, ўзининг маълум бир қисмини ажралиб чиқишига қаршилик кўрсатади, чунки ушбу принцип орқали давлатчилик сақланиб туради. Ушбу принцип айрим мамлакатлар-нинг Конституцияларида «давлатнинг бирлиги» ёки «давлатнинг бўлинмаслиги» деб ҳам юритилади. Масалан, Белорусь Республикаси Конституциясининг 9-моддасига мувофиқ, “Белорусь ҳудуди ягона-дир ва у тортиб олинмайди”. Ҳокимиятлар бўлиниши принципи. Юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, ҳокимиятлар тақсимланиши–демократия шароитида давлат ҳокимиятини ташкиллаштириш ва амалга оширишнинг асосий тамойилларидан биридир. Мазкур принципнинг туб моҳияти шуки, унда ягона ҳокимиятнинг уч таркибий бўғини: қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимияти ўз конституциявий ваколатлари доира-сида мустақил фаолият юритиб, бир-бирларининг ваколатларини ўзлаштирмайдилар. Ҳар бир ҳокимият тармоғи ўз ҳимояси нуқтаи назаридан ўзгасини назорат қилади, улар фаолиятининг чегарасини чеклаб туради, ваколатларидан четга чиқишига йўл қўймайди. Ҳоки-миятлар тақсимланиши назарияси классик шаклининг анъанавий асосчилари Джон Локк ва Шарль Луи Монтескьелардир. Монтескье таълимотига биноан, “эркин давлат– ҳокимиятлар бўлиниши прин-ципига, яккаҳокимликка қарши тармоқларнинг ўзаро бир-бирини тийиб туришига, давлат ҳокимиятини жамиятнинг турли ижтимоий қатламлари ўртасидаги тақсимланишига асосланиши лозим” 3 . Мон-тескье таълимотида алоҳида ўрин тутадиган ғоя-ҳокимиятларнинг мувозанати, тенглиги ҳамда уларнинг “ўзаро бир-бирини тийиб туриш ва қарама-қарши таъсир этиш тизими” ҳақидаги ғоядир. Бунинг маъноси шуки, юқорида зикр этилган ҳокимиятлар ўртасида шундай муносабат ўрнатилмоғи лозимки, бунда уларнинг ҳар бири давлат вазифаларини мустақил ўташ билан биргаликда, ўз ҳуқуқий воситалари ёрдамида бир-бирини мувозанатга чорлаб турадилар, ҳокимият ваколатларини биргина муассаса томонидан 3 Азаркин Н.М. Монтескье. -М.:Юридическая литература, 1988. С.68 .

қонунсиз равишда тортиб олинишини бартараф этадилар. 5-§. Давлат механизми, аппарати, органлари ва муассасалари Давлатнинг роли ва вазифасини тушуниш учун унга тегишли бир қатор тушунчаларни билиб олиш зарур. Масалан, «давлат меха-низми», «давлат органи», «давлат муассасаси», «давлат аппарати» каби тушунчалар шулар жумласидан. Д авлат ўзининг ижтимоий ҳаётдаги вазифаларини маълум бир ташкилий тузилмалар орқали амалга оширади. Буларни қуйида кўриб ўтамиз. Давлат механизми деганда , ҳар қандай давлат учун муҳим бўлган жамиятни бошқариш тузилмаси тушунилади. Мутл а қ монар-хияда бу – монар х , унинг ҳукумати, армия, полиция, яъни ҳокимият-ни амалга оширувчи ва таъминловчи ҳокимият тизимидир. Ҳозирги замонда давлат механизми деганда , давлат ҳокимиятининг – парла-мент, давлат бошлиғи, ҳукумат, суд органлари каби бош органлари англа тилади . Давлат аппарати – давлат аҳамиятига молик (масъул ёки унча масъул бўлмаган) қарорлар қабул қиладиган ва уларнинг ижроси учун жавоб берадиган мутахассис , давлат хизматчиларидан иборат. Бундай шахслар муайян маълумотга эга бўлишлари лозим, улар ўзларнинг меҳнати учун анчагина иш ҳақи олишади, ва одатда, маъ-лум имтиёзларга эга бўлишади (ранглар, титуллар, турли нафақалар, пенсия ва б.). Давлат органи – бу муайян тартибда ташкил этилган, ҳуқуқ ва ваколатлар асосида ҳаракат қиладиган ва умуммажбурий қоидалар қабул қиладиган шахслар гуруҳи (баъзан битта мансабдор шахснинг ўзини орган деб ҳам аташади, бунда у индивидул орган сифатида намоён бўлади). Бошқача айтганда, давлат органи- бу давлат функцияларини ижро этишда , қатнашувчи ва бунинг учун ҳокимият ваколатига эга бўлган давлат механизмининг бир элементидир. Давлат муассасаси – бу ҳам муайян тартибда ташкиллашган шахслар гуруҳи бўлиб, у умуммажбурий қоидалар қабул қилмайди, балки давлат органларининг қарорларини бажаради (амалга оширади). Масалан, давлат почтаси, давлат мактаби, давлат телеграфи, давлат ёнғин хизмати, табиатни қўриқлаш давлат хизмати ва б.

Похожие

Давлат-сиёсий тизимининг асосий элементи

Давлат-сиёсий тизимининг асосий элементи

Жамоа бирлашмалари (носиёсий жамоат бирлашмалар) сиёсий тизимнинг элементи сифатида

Жамоат бирлашмалари (носиёсий жамоат бирлашмалар) сиёсий тизимнинг элементи сифатида

Давлат – фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар субъекти сифатида