Жамоат бирлашмалари (носиёсий жамоат бирлашмалар) сиёсий тизимнинг элементи сифатида - Юриспруденция - Рефераты

Жамоат бирлашмалари (носиёсий жамоат бирлашмалар) сиёсий тизимнинг элементи сифатида

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

111 KB

Жамоат бирлашмалари (носиёсий жамоат бирлашмалар) сиёсий тизимнинг элементи сифатида Режа : 1. “Жамоат бирлашмаларининг турлари, вазифалари ва моҳияти тушунчаси” 2. “Тадбиркорлик ташкилотлари” 3. “Касаба уюшмалари, истеъмолчилар уюшмаси ва ҳоказолар”

1. “ Жамоат бирлашмаларининг турлари, вазифалари ва моҳияти тушунчаси” Аҳолининг турли манфаатлари нафақат давлат органлари ва сиёсий партиялар орқали амалга оширилади. Хорижий давлатлар сиё-сий тизимларида ижтимоий-иқтисодий ва ижтимоий-маданий ноти-жорат жамоат уюшмалари катта аҳамият касб этади. Улар турли ту-ман, булар, касаба уюшмалари, фуқаролик ташаббуслари, тадбиркор-лар, истеъмолчилар уюшмалари, экологик ва пацифистик ташкилот-лар ва ҳаракатлар, маданий уюшмалар, аёллар ҳаракатлари ва ташки-лотлар, ёшлар уюшмалари, миллий уюшмалар, хайрия жамғармалари ва б. Бундай ташкилотлар қанча кўп бўлса, қанча фуқаролар уларда фаол иштирок этиши билан демократия турғунлиги белгиланади. С.М. Липсетнинг айтишича, фуқаролар бир вақтнинг ўзида бир неча сиёсий аҳамият касб этган уюшмалар аъзолари бўлган тақдирда демократия турғунлиги ошиб боради. Жамоатчилик уюшмаларининг ташкил қилинишидаги, фаолият тури ва уларни бирлаштириб турувчи доиранинг фарқ қилишига қарамай, уларни бир гуруҳга бирлаштириб турувчи умумий белгилар мавжуд. Биринчидан, улар ўз олдига даромад олишни мақсад қилиб қўймайди. Ушбу уюшмаларнинг нотижорат белгиси уларга тижорат ташкилотлари устидан ташкилий-техник устуворликни бериб туради. Масалан, у ёки бу хўжалик фаолиятига давлат монополиясининг ўрнатилиши кўрсатиб ўтилган жамоатчилик уюшмалари учун тўсиқ бўла олмайди, уларнинг лицензия олиши талаб қилинмайди. Бу ҳол Конституцияда ҳам кўрсатиб ўтилган. Иккинчидан, ушбу жамоатчилик уюшмаларининг кўпчилиги сиёсий ҳаётда фаол иштирок этиб, давлат сиёсатига сезиларли таъсир кўрсатади. Уларнинг кўпчилигининг (касаба уюшмалари, тадбиркор-лар уюшмалари, аёллар уюшмалари ва ҳ.к.) самарадорлиги тўғрисида уларнинг аъзолари ва жамият сиёсий қарорларга таъсир кўрсатиш-даги роли қай даражада оқланишидан келиб чиққан ҳолда фикр юритадилар. Шунга қарамай, сиёсий фаолият олиб бориш уларнинг ягона мақсади бўла олмайди (сиёсий

партиялардан ташқари, албатта). Одатда, ушбу уюшмалар давлатга ташқаридан таъсир кўрсатиб, сиё-сий партиялар эса давлат ҳокимиятини эгаллашни мақсад қилиб қўйишади. Тарихда кузатиладиган истисно ҳоллар (масалан, Польша-даги Иттифоқ касаба уюшмаси) буни тасдиқлаши мумкин. Жити-моий-иқтисодий ва ижтимоий-маданий уюшмаларининг бош вазифа- си уларнинг аъзоларининг устав ва дастур ҳужжатларида эълон қилинган манфаатларни аниқлаш ва амалга оширишдан иборат. Бунга конституцион меъёрлар гувоҳ бўлиши мумкин. Масалан, Болгария Конституциясининг 12- моддаси 1-қисмида кўрсатилганидек, Фуқаро-лар уюшмалари уларнинг манфаатларини қондириш ва ҳимоя қилишга хизмат қилади. Ижтимоий-иқтисодий ва ижтимоий-маданий жамоатчилик уюшмалари уюшмаларга хос белгиларга эгадирлар. Уюшмаларга хос бўлган белгилар турли мамлакатларда турлича бўлса ҳам умумий бўлган белгилар мавжуд. Демократик давлатлар сиёсий ҳаётида жамоатчилик уюшмалари турли вазифаларни бажаради, аҳолининг айрим қатламлари ва гуруҳларининг манфаатларини аниқлайдилар, депутат ва маъмурият органларини ушбу манфаатларни ҳисобга олиш ва давлат сиёсатини олиб боришга йўналтиради. Давлат ва жамоатчилик ҳаётининг турли жиҳатлари бўйича жамоатчилик фикрини шакллантирадилар, сайлов-чиларни ушбу ташкилотни қизиқтирувчи муаммони ечувчи депутат-лар ёки депутатликка номзодлар атрофига йиғадилар. Жамоатчилик уюшмалари барча давлатларда ҳукумат, парла-мент, ОАВ ва сиёсий партиялар билан тор алоқалар ўрнатган. Бу алоқалар, одатда, институтлаштирилмаган. Масалан, жамоатчилик уюшмаларининг қонун ижодкорлиги фаолиятида иштирок этиши ўрнатилган урф-одатлар ва анъаналар асосида амалга оширилади. Швецияда, масалан, Ҳукумат ва жамоа уюшмаларининг алоқалари қонун томонидан тартибга солинган. Қонун лойиҳаларини тайёрлаш-да, вазирликлар барча манфаатдор томонлар иштирок этиши мумкин бўлган махсус комиссиялар ташкил қилишади. Комиссияда лойиҳа яхшилаб кўриб чиқилгандан кейин вазирлик томонидан

қиёмига етказилади ва яна комиссия томонидан маъқулланади ҳамда жамоат уюшмаларига кўриб чиқиш учун йўналтирилади. Таклиф қилинган-ларни Ҳукумат кўриб чиқиб ҳисобга олган ҳолда қонун лойиҳаси маъқулланади, кейин Риксдагга киритилади. Бир турдаги жамоат уюшмалари, одатда, бошқа турдаги жамоат-чилик уюшмалари билан тор ҳамкорлик қилади, бу эса яхши нати-жаларга олиб келади. Шу билан бирга жамоа уюшмаларининг кучли мафкуравий таъсири ҳақида ҳам тўхталиб ўтиш лозим. Улар дунёни англашнинг ўзига хос тушунишига олиб келиб, мувофиқ мафкуралар шакллантирилишини таъминлайдилар (масалан, анъанавий сиёсий ва ижтимоий институтларни танқид қилувчи ва янги тузила, лойиҳалар таклиф этаётган муқобил ҳаракатларда ифода этилади). Мафкуравий таъсир тор синфли ва тор гуруҳли манфаатларини тақдим этувчи жамоат уюшмаларнинг дастурларига киритилган умумижтимоий характердаги қоидаларнинг киритилиши билан ҳам таъминланди. Сиёсий режим ва аъзоларнинг фаоллигига мувофиқ, ҳар қандай давлатда жамоатчилик уюшмалари турлича вазифаларни бажариш-лари мумкин. 1) жамоа уюшмалари сиёсий тизимдаги муқобил ҳаракатларни вужудга келтиради. Кейинги ўн йилликда Европа давлатларида, АҚШ ва Канадада муқобил ҳаракатлар ва ташкилотлар кенг тарқала бошлади. Уларнинг дастурлари турли жабҳаларни ўз ичига олиб, улар антиатеизмдан тортиб ўзини ўзи бошқарувнинг янги шаклларини ривожлантириш-гача, уларнинг дастурлари амалиётга татбиқ қилиниб, ижтимоий сиёсатни янги мазмун билан тўлдирмоқда, техносфера ва социосфера, саноат ва инсон ўртасидаги алоқаларни қайта қурмоқда. Муқобил уюшмалар инсонлар ўртасидаги номувофиқлик табиатдаги ишлар-нинг реал ҳолатига тўғри келишидан келиб чиқади. Муқобил рюш-маларнинг фикрича, муаммо ишчи-иммигрантлар, қариялар, этник халқлар ва ёшларда эмас, балки у ёки бу муаммоларни еча

олмаётган тизимда. Ижтимоий ривожланишнинг ва шахс ривожи плюрализм ғояларидан келиб чиққан ҳолда, ўзини ўзи бошқарувнинг саноат жамиятининг экоижтимоий жамиятга айлантирадиган шаклларини ишлаб чиқиш ва татбиқ қилишга интиладилар. Муқобил уюшмалар иқтисоднинг тараққиёти учун зарур бўлган дастурларни қабул қиладилар, солиқ тизимини тубдан ислоҳ қилишга овоз берадилар, ижтимоий фаровонлик неъматларини умуман бошқа асосларга кўра, тақсимлашни, ишлаб чиқариш, айирбошлаш, турмуш тарзида янги шакллар яратишни таклиф қиладилар. Муқобил уюшмалар таклиф қилаётган фикрлар қарама-қарши бўлиб, давлат органлари томонидан қабул қилинса-да, уларни амалга ошириш сиёсий тизимни ривожлантириш имкониятини кенгайти-ради. 2) жамоа уюшмалари ижтимоий институтларнинг фаолият юри- тишлари учун зарур шарт ҳисобланади. Ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий плюрализм давлатларида жамоа уюшмаларининг фаолияти ижодий ва давлатнинг ижтимоий стесати-ни амалга оширишнинг зарурий давомидир. Бундай ҳолларда давлат органлари жамоа уюшмалари билан ҳамкорлик қилишга интилади ва мувофиқ давлат тузилмалари тузилади. 3) жамоа уюшмалари тузилишига кўра ривожланмаган давлат тузилмаларини тўлдирадилар. Жамоа уюшмалари бундай ролни, одатда кам ривожланган тузи-лишга эга давлатларда бажарадилар. Масалан, Сенегалдаги тари-қатлар бунга яққол мисол бўла оладилар. Улар бевосита ўзларининг фаолиятларидан ташқари қишлоқ ва айрим шаҳарлардаги жамоат-чилик тартибни сақлаб туришга ёрдам берадилар, деҳқонларнинг давлат солиқларини йиғиш ва тўлашини таъминлайдилар, сайлов компаниялари даврида деҳқонларни сафарбар қиладилар (ўз манфаат-лари йўлида). Ушбу органларнинг ҳокимияти ва уларнинг давлат ишларига таъсири жуда каттадир. 4) Жамоа уюшмалари давлат қўлидаги қурол сифатида иш олиб боришлари мумкин.

Тоталитар турдаги жамоа учун давлат ҳокимиятининг раҳбарлик қилаётган партия ҳокимияти билан бирлашиши, сиёсий хокмиятга эга бошқа партияларнинг йўқ қилиниши хосдир. Айрим давлатларда, бу жисмоний йўқ қилиш бўлса, бошқа мамлакатларда – сиёсий (униси ва буниси биргаликда бўлгани ҳоллари ҳам мавжуд). Тоталитар ва авторитар режим шароитида жамоатчилик ташки-лотлари фантом характерга эга бўлади. Уларнинг реал вазифаси ва амал қилиш мақсади – партия, давлат сиёсатини олиб бориш; ундан ташқари, жамоа ташкилотлари орқали миллий даромад қисмларининг “қонуний” қайта тақсимланиши содир бўлади. Тоталитар режимларнинг қулаши демократик асосда яратилган жамоа ташкилотларининг емирилиши ва турли жамоа уюшмаларнинг яратилишига олиб келади. Шаклига кўра, жамоа уюшмалари турличадир. Уларнинг бир қисми иттифоқ, жамоа деб номланувчи жамоа ташкилотларидир. Бошқа қисми – бу ижтимоий ҳаракатлардир. Жамоа ташкилотлари ва ижтимоий ҳаракатлар қуйидаги белгиларга кўра фарқланади: 1) тузилишига кўра. Жамоа ташкилотлари аниқ тузилишга эга бўлиб, низомда раҳбарий органларига эга. Жамоа ҳаракатлари ташкиллаштирилишга к ў ра турли даражага эга . Айримларига умуман аъзолик ва ички демократиянинг ташкилий шакллари хос эмас. 2) жамоа ҳаётига таъсир кўрсатиш услубига кўра. Ижтимоий ташкилотлар, одатда, анъанавий услублардан иборат. Ижтимоий ҳаракатлар анъанавийлар билан бир қаторда, институтлаштирилмаган услублардан фойдаланадилар. 3) фаоллик даражасига кўра. Жамоа ташкилотлар учун одатда, лидерлик хос бўлади, ижтимоий ҳаракатлар учун – гуруҳ фаолли-гининг юқори даражаси хос бўлади. 4) демократия шаклларини қўллашига кўра . Жамоа ташкилот-ларида қарор қабул қилишда, вакиллик демократиясининг модели устуворлик

қилади, ижтимоий ҳаракатларда эса – бевосита демо-кратия устувор ҳисобланади. Носиёсий (баъзида сиёсий) жамоа уюшмаларининг алоҳида турига жамғармаларни киритса бўлади. Тадқиқот институтларини ҳам шу жумлага киритиш мумкин. Жамоаларнинг бу турлари бир турли бўлмай, ҳаммаси ҳам жамоа уюшмалари деб ҳисоблана олмайди. Давлат томонидан оммавий вазифаларнинг тақдим этилиши кенг тарқалган ҳол бўлиб, бироқ бу ҳамма давлатларда ҳам кузатила-вермайди. Айниқса, социал мамлакатлардаги жамоа уюшмаларда ом-мавий вазифалар яққол ифода этилган. Жамоа уюшмаларнинг раҳбар органлари қонун ташаббускорлиги ҳуқуқига эгадирлар. Масалан, Куба Конституциясининг 86- моддаси “д” банди мазкур ҳуқуқни куба ишчилари касаба уюшмаси марказининг миллий қўмитасига тақдим этади. Давлат миқёсида, асосий оммавий вазифаларни социал жамоа ташкилотлари ҳам бажаради, чунки, улар социал давлатнинг асосий вазифаларини – социалистик қурилишни амалга оширишлари лозим. Бу ҳақдаги меъёрлар Конституцияда ҳам акс эттирилган. Масалан, ХХР Конституциясида “узоқ давом этган революция ва қурилиш давомида, Хитой коммунистик партияси томонидан раҳбарлик қили-надиган турли демократик партиялар ягона фронти ва халқ ташкилот-лари шаклланди”, кейинчалик у муҳим роль ўйнаши таъкидланади. 1976 йил Куба Конституциясининг 6-моддасида Ёш коммунист-лар Иттифоқи ёшлар ташкилотининг ролини очиб берувчи муҳим қоида бор. Унда кўрсатилишича, Иттифоқ “партия раҳбарлигида ўзининг келажакдаги аъзоларини тайёрлаш борасида, иш олиб бора-ди, янги авлодларни коммунизм, ватанпарварлик, меҳнатсеварлик, ҳарбий, илмий ва маданий фаолиятга ўргатиш руҳида тарбиялаш”. 1992 йил таҳририда 6-модда бошқача талқин қилинади. Унда Ёш коммунистлар иттифоқи Куба ёшларининг илғор ташкилоти сифатида тавсифланади.

Социалистик мамлакатларнинг конституцияларида илгари давлат функцияларининг жамоа уюшмаларига берилиши тўғрисида сўз юритилган; масалан, бундай меъёр Куба Конституциясининг 7-моддасининг дастлабки таҳририда мавжуд бўлган, унга кўра, “давлат ўз фаолиятида оммавий жамоа ташкилотларига таянади; бу ташки-лотлар худди шунингдек, Конституция ва қонунларга мувофиқ ўзларининг зиммасига юклатилган давлат вазифаларини ҳам амалга оширадилар”. 1992 йил таҳриридаги Конституцияда бу қоида мавжуд эмас. Демократик ёки шундай бўлишга ҳаракат қилаётган давлатлар-да, жамоа ташкилотлари оммавий вазифаларга эга бўлиши кам учрайдиган ҳоллардан. Кўпинча бу касаба уюшмалари, савдо-саноат ва бошқа палаталарга хос. Амалдаги конституцияда бу ҳол жуда кам тилга олинади. Жамоа ташкилотларига оммавий вазифаларни топшириш муаммосини кўриб чиқиш учун, ушбу масаланинг тарихига мурожаат қилиш зарур. Бу бевосита ўрта аср корпоративизми – давлатчилик ва жамоаларнинг табақачилик ташкилотларининг чатишиб кетиши асо-сида қурилган давлат назарияси ва сиёсати билан боғлиқ. Корпора-циялар (ҳунармандлар, савдогарлар цехи ва ҳ.к.) жамиятнинг муҳим иқтисодий ва сиёсий бўғинлари ҳисобланган. Буржуазия революция-си даврида табақачилик ва цех ташкилотлари феодал тузумнинг қолдиқлари сифатида бекор қилинган эди. Буржуазия революция даврига келиб, корпоративизм ғояси учинчи табақа томонидан салбий қабул қилинар эди. Айнан шунинг учун бир хил ҳолат ва бир хил касбдаги ишчи ва ҳ унармандлар йиғилишига нисбатан қабул қилинган 1971 йил маш ҳ ур француз қонунида: «Бир хил ҳолат ва бир хил касбдаги фуқароларнинг ҳар хил турдаги корпорацияларининг бекор қилиниши француз конститу-циясининг асоси ҳисобланади ва уларнинг ҳар қандай турдаги шак-лини яратишни қатъиян ман қилади». Бироқ XIX охирига келиб, кор-порация ва касаба уюшмалари янги кўринишда пайдо бўла бошлайди. XIX асрнинг охири ва XX бошида давлат органлари ташкилоти ғоялари

касаба уюшмалари ва бошқа ташкилотлар бошчилигида турли сиёсий оқимлар назариячиларидан фойдалана бошладилар. Айниқса, корпоратив ғоялар парламентаризм инқирози шароитида кенг тарқала бошлади. Анъанавий демократик институтлар расмият-чилик тўсиқларини енгиш (умумий сайлов ҳуқуқи, депутатларнинг сайлов корпусидан ажратилиши) “ўлаётган” парламент корпоратив асосда тўлдириш ва қайта ўзгартириш ва шу орқали қонунчилик органига “ҳақиқатан манфаатдор шахсларни” киритишни таклиф қилган. Қисман, бу ғоялар XX асрнинг бошида амалга оша бошлади. Унда айрим Европа Конституцияларига хўжалик соҳасидаги ўзини ўзи бошқаришга тегишли бўлган моддалар – савдо-саноат ва бошқа ижтимоий- касб палаталари ва уларнинг уюшмалари, шунингдек, уларнинг парламент ва ҳукумат билан ўзаро алоқаси киритилган эди. Бироқ корпоративизмнинг тўла маънодаги ғоялари корпоратив давлатларда мужассам бўлиб, унда ҳукумат корпорациялар вакиллиги – одамларнинг касби, маш ғ улоти, маълум бир соҳадаги қизиқишла-рига кўра , уюшмалари асосида ташкил қилинган. Корпоративизм ғоя-лари фашист давлатлари томонидан, айрим социалистик давлатлари томонидан ҳам кулланилган. Ушбу ғоялар моҳиятига кўра миллий бирлик ижтимоий келиб чиқишидан қатъи назар бир соҳа атрофида йиғилган одамларнинг бирлашиши демакдир. албатта, у ёки бу соҳадаги инсонлар манфаатларининг бирлиги мавжуд бўлиб, ва у манфаатларнинг умуммиллий бирлигига хизмат қилишга кейинги қадам бўлиши мумкин. Бироқ корпоратив давлатнинг фашизм турида инсонларнинг корпорацияларга мажбурий тақсимланишини, корпора-ция раҳбарларининг тепадан тайинланишини ва давлатнинг чеклан- маган ҳокимиятига бўйсунишини кўзда тутган (фюрер ва ҳ.к. ). Масалан, Италия 1943 йилгача, Португалия 1974 йилгача, Испания 1977 йилгача, Югославия 1992 йилгача, қайсидир маънода Индонезия ҳозирги кунгача корпоратив давлат ҳисобланади. Улар-нинг айримлари қонун ҳужжатларида ҳам корпоратив деб номланган (масалан , 1933 йил

Португалия Конституциясининг 5-моддасида Пор-тугалия давлати унитар ва корпоратив деб ёзиб қў йилган), социа-листик Югославияда бу терминни қўллашмаган, шунга қарамай бу ерда ҳам корпоративизм ғояларини амалга ошириш ҳаракатлари бўлган. Корпорация сиёсий тузумнинг муҳим элементларидан бири ҳисобланган. Конституция ва қонунчилик актларида корпорациянинг сиёсий ҳаётдаги ва давлат ҳокимиятининг амалга оширилишидаги ўрни ҳақида тўхталиб ўтилган эди. Корпоратив давлат учун корпоратив вакилликнинг умумиллий органларининг тузилиши хос бўлиб, улар қонунчилик фаолиятини фаол амалга оширади. Масалан, Португалиянинг корпоратив палата-си парламент га эга бўлган ваколатларга эга бўлган. Социалистик Югославияда бу ғоя корпоратив асосдаги қонун-чилик органини татбиқ қилиш орқали амалга Югославия Социалис-тик Федератив Республикаси Конституциясининг 165-моддасида кўрсатилганидек, «Скупшина Иттифоқи депутат фуқаролар вечаси, хўжалик вечаси, маърифий- маданий вечаси, Ижтимоий-соғлиқни сақ-лаш ва ташкилий-сиёсий веча сингари Иттифоқ вечасидан иборат». Бироқ корпоратив ғоянинг бу тариқа татбиқ қилиниши кутил-гандек , натижа бермади. Тоталитар тузум емирилгандан кейин давлат ташкилотчилигининг анъанавий шаклларига қайтилди. Давлат институтлари у ёки бу маънода корпоратив манфаатлар-ни ёқлаган ҳолда ҳозирги кунга кадар давом этмоқда. Бу тўғридаги нормалар урушдан кейинги конституцияларга (хусусан, Италия, Франция) ҳам киритилган. Масалан, Италия Конституциясининг 99-моддасида айтилишича: «Иқтисод ва меҳнат бўйича миллий кенгаши эксперт ва турли тоифаларни ўз ичига олади». У Палата ва Ҳукуматнинг ўзига топширилган вазифаларига кўра , маслаҳат органи ҳисобланади.

У қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга бўлиб, ижтимоий ва иқтисодий масалалар бўйича қонун ишлаб чиқишда иштирок этиши мумкин. Шундай қилиб, ҳозирг и кунга келиб, турли жамоат ташки-лотларга оммавий вазифаларни юклаш бўйича бой тажриба мавжуд. Бунга турли мақсадларда ва турли сиёсий режимларда , мурожаат қилганлари учун айрим жамоа ташкилотларига оммавий вазифаларни юклаш объектив зарурати вужудга келди. Масала унинг демократия принципларига путур етказмасдан қай даражада рўёбга чиқишида. Шу муносабат билан қатор муаммолар пайдо бўлади. Жамоа ташки-лотларига нисбатан, энг аввало, бу, уларнинг ҳуқуқий табиатидир: оммавий вазифаларга эга бўлган жамоа ташкилотлари бўлиб қола-диларми ёки бошқа мақомга бўладиларми? Иккинчи муаммо шунда-ки, жамоа ташкилотлари белгиларидан бири бўлган – ихтиёрий-ликнинг амалга оширилишида. Агар давлат у ёки бу ташкилотни лицензиялаш ҳуқуқи билан таъминлабгина, шунингдек , тақдим этилган лицензияларни назорат қилиш билангина чекланса, унда аъзо бўлиш ихтиёрий бўлмай қола-ди, бу эса унга Уюшмалар эркинлиги татбиқ этилмаслигини келтириб чиқаради. Бу масалалар, одатда, юзага келган барча ҳолатларни ҳисобга олган ҳолда ҳал қилинади. Жамоа ташкилотларида оммавий вазифаларн и нг бўлиши унга мажбурий аъзоликни талаб қилган ҳолларда ташкилот жамоа ташки-лоти деб аталмайди, гарчи жамоа ташкилотларидагидек ўзини ўзи бошқаруви механизми мавжуд бўлса - да. Бундай ўзини ўзи бошқарув маҳаллий ўзини ўзи бошқарув каби оммавий-ҳукумат белгиларига эгадир. Жамоа ташкилотларининг ҳуқуқий мақомини тартибга солишнинг бир неча турлари мавжуд. Биринчидан, ушбу ташкилотларнинг ягона конституцион ва энг муҳим асосларидан бири Иттифоқларга (Уюшмаларга) бирлашиш ҳуқуқидир. Конституцияда бирлашиш ҳуқуқини қайд қила туриб, қонун чиқарувчи уюшмаларнинг барча турлари учун бир хил ҳуқуқий режим ўрнатади.

Тоталитар режим шароитида, кўрсатиб ўтилганидек, мазкур ҳуқуқ формал ва сохта характерга эгадир. Иккинчидан, мазкур ҳуқуқ билан бир қаторда, конституцияда жамоа ташкилотларининг айрим турлари (касаба уюшмалари, тадбир-корлар уюшмалари, ёшлар ва ҳ.к.) ҳуқуқий мақоми тўғрисидаги нормалар киритилган. Масалан, касаба уюшмаларнинг мақоми Греция Конституциясининг 23-моддасида, Италия Конституцияси-нинг 39- моддасида, ГФР Асосий Қонунининг 9-моддаси 3 бандида, 1946 йил Япония Конституциясининг 28-моддасида, тадбиркорлар уюшмасининг ҳуқуқий мақоми эса Швеция Конституциясининг 2 бўлимида акс этган. Қонун чиқарувчи у ёки бу уюшмаларга алоҳида аҳамият бериб, буни таъкидламоқчи бўлса, жамоа уюшмаларнинг айрим турлари тўғрисидаги нормалар конституциянинг бошқа бўлим ва бобларига (Куба конституциясининг “Давлатнинг сиёсий, ижтимоий, иқтисодий асослари” бўлими, Хитой Конституциясининг кириш қисми) кирити-лади. Конституцияга жамоа ташкилотларининг айрим турлари тўғри-сида моддаларнинг киритилиши демократик давлатчилик шароитида уларнинг сиёсий тизимдаги муҳим ўрнини эътироф этиш ҳисоб-ланади. Учинчидан, жамоа уюшмаларнинг тузилиш шартлари кўрсати-лиши мумкин, унда конституциялар коммунистик партия раҳбарли-гида жамоа ташкилотларининг бир бутунлигидан келиб чиқарди. Бу эса фақат “социализм қурилиши”га ёрдам бериши мумкин бўлган жамоа ташкилотлари фаолият юритиши мумкинлиги тўғрисида гувоҳлик берарди. Шу тариқа жамоа ташкилотларининг фаолият юритиши шартлари тўғрисидаги конституцион нормаларнинг пайдо бўлиши имконияти тўғрисида сўз юритила бошланди. Жамоа ташкилотларнинг ҳуқуқий мақомлари тўғрисидаги маса-ла Болгарияда ўзига хос ечимини топди. Болгария Конституцияси-нинг 12- моддаси 2-қисмига мувофиқ, “касаба уюшмаларини ҳам ўз ичига олган фуқаролар уюшмалари ўз олдига фақат сиёсий партия-ларга хос бўлган

сиёсий мақсадларни қўя олмайди”. Сиёсий партия-лар тўғрисидаги 1990 йил болгар қонунига кўра, сиёсий партиялар сифатида қайд этилмаган жамоа ташкилотлари сиёсий партиялар фаолиятини – митинглар, намойишлар, сиёсий тарғиботнинг бошқа шаклларини ўтказишни - амалга ошира олмайдилар. Агар касаба уюшмалари ёки бошқа жамоа ташкилотлари бундай фаолиятни амал-га оширсалар, округ прокурори уларга сиёсий фаолиятни тугатишни ёки бир ой муддат ичида сиёсий партия сифатида рўйхатдан ўтишни таклиф қилиш ҳуқуқига эга. Акс ҳолда, ушбу ташкилот Бош прокурор расмий илтимосига кўра, тарқатиб юборилиши лозим. Осиё ва Африка мамлакатлари Конституцияларида у ёки бу давлатнинг сиёсий ҳаётидан келиб чиққан турли шароитларга дуч келишимиз мумкин. Габона Конституциясининг 1-моддаси 8 бандида эълон қилинганидек, “Жиноят қонунлари ва этник гуруҳларнинг ихтиёрига зид келувчи уюшма ва жамоаларнинг фаолияти тақиқ-ланади”. Мусулмон ҳуқуқи давлат ва жамият ҳаётида катта аҳамиятга молик бўлган мамлакатларда шариат қонунларининг татбиқ этилиши жамоа ташкилотларининг мавжуд бўлишининг асосий шартларидан бири ҳисобланади. Жамоа ташкилотлари, одатда, рўйхатдан ўтган бўлиб, мувофиқ реестрга киритилган бўлиши лозим. Шундай қилиб, Испания Консти- туциясининг 22-моддаси 3-қисмида шундай дейилган: “Уюшмалар реестрга ягона мақсад билан киритилади – улар тўғрисида маълу-мотни ошкор қилиш мақсадида”. Шунга ўхшаш нормалар постсоциа-листик давлатда ҳам мавжуд. Жамоа ташкилотларига нисбатан давлат органлари олдидаги мажбурий тизимли молиявий ҳисоботлилик қўлланилади; бунда даромаднинг барча манбалари ва харажатлар кўрсатилиши лозим. Уюшма Уставида ташкилот тарқатилган тақдирда уларнинг маблағ-лари (қарзларни қоплагандан қолган) тақдим этиладиган шахслар (мазкур ташкилот аъзоларидан ташқари) кўрсатиб ўтилиши лозим. Уставда бундай кўрсатма мавжуд бўлмаган ҳолларда масала суд орқали, айрим Лотин Америкаси давлатларида эса Президент орқали ўз ечимини топади. Айрим мамлакатлар қонунчилигида,

фаолияти тугатилган жамоа ташкилоти мулкидан фойдаланиш шунга ўхшаш мақсадларда амалга оширилиши лозим. Жамоа ташкилотларини мажбурий тарқатиб юбориш, улар томо-нидан Конституция ва Қонунда кўрсатилган шартларнинг бузилган ҳолларида, одатда, суд аралашуви билан амалга оширилади. Тўртинчидан, Конституцияда маълум бир жамоа ташкилотлари-нинг уларнинг расмий номлари кўрсатилгани ҳолда, мақомлари мус-таҳкамланган ҳолатлар ҳам мавжуд. Бу ёндашув социалистик мамла-катларда ишлаб чиқилган. Социалистик мамлакатлар конституцияла-рида мазкур ташкилотлар коммунистик партиялар раҳбарлигида фао-лият юритишлари, уларнинг бош мақсадлари – фуқароларни социа-листик қурилишга жалб қилиш тўғрисида бевосита тўхталиб ўтилган. Энди ижтимоий характердаги айрим жамоа ташкилотларига баҳо беришга ҳаракат қиламиз. 2-§. “Тадбиркорлик ташкилотлари” Хорижий мамлакатларнинг замонавий қонунчилиги тадбиркор-ларнинг турли жамоа ташкилотларининг (тадбиркорлар иттифоқи, савдо-саноат палаталари, иш берувчилар иттифоқлари, лоббист уюш-малари ва ҳ.к.) фаоллигини ҳисобга олиб, бизнеснинг турли жабҳа-ларини тартибга солади. Мулк ҳуқуқи муҳофазасини мустаҳкамлаган ва таъминлаган ҳолда, қонун чиқарувчи ушбу ҳуқуқнинг амалга оши-шига ёрдам берувчи жамоа ташкилотларнинг мақомини мустаҳкам-лашга ҳаракат қилади. Одатда, бир неча турдаги тадбиркорлар ташкилотларини ажратишади: иқтисодий иттифоқлар, иш берувчилар иттифоқи, саноат ва бошқа палаталар, лоббист ташкилотлар, жамоа ташкилотларнинг биринчи уч турини тадбиркорларнинг ўзи бирлаш-тириб туради, лоббист ташкилотлар эса аралаш ижтимоий таркибга эга, улар ўзларининг услублари билан мулкдорлар манфаатларини таъминлайдилар.

Иқтисодий иттифоқлар ва уюшмалар уларнинг таркибига кирувчи фирма ва жамоаларнинг иқтисодий сиёсат (суғурта, ташқи савдо соҳасида ва ҳ.к.) соҳасидаги манфаатларини кўзлайдилар. Масалан, немис саноатининг федерал иттифоқи 34 катта иқтисодий иттифоқларни бирлаштириб туради; уларда кичик 500 соҳа ва ер иттифоқлари бор. Иш берувчилар иттифоқлари (баъзида улар ижтимоий-сиёсий иттифоқлар деб номланади) тадбиркорларнинг ижтимоий сиёсат соҳасидаги манфаатларини кўзда тутадилар. Иттифоқларнинг бош вазифаси касаба уюшмалари билан иш ҳақи ва шароитлари борасида музокаралар олиб боришдан иборатдир. Ижтимоий суғурта ўзини ўзи бошқариш принципларига асосланган мамлакатларда иш берувчилар иттифоқлари ижтимоий суғурта органларида амалга оширилади. Қишлоқ хўжалиги, ҳунармандчилик ва савдо-саноат палаталари тадбиркорларнинг ҳудудий ва соҳага оид манфаатларини ҳимоя қила-дилар ҳамда давлат органларида, халқаро иқтисодий ташкилотларда уларни ҳимоя қиладилар. Шунга ўхшаш ролни шифокорлар, фармацевтлар, нотариуслар палаталари бажарадилар. Ушбу палаталар, одатда, оммавий вазифа-лар ҳуқуқига эга бўладилар (товар ва хизматларга сертификат бериш, касб тайёргарлиги ва ҳ.к.). Тадбиркорлар уюшмаларининг барча турлари ўзаро тор ҳамкорлик қилишади. Лоббист ташкилотлари ҳам кенг тарқалган ҳисобланади. Улар қонун лойиҳалари бўйича қарор қабул қилинишига ва ижтимоий гуруҳларнинг манфаатларини ҳимоя қилишга таъсир кўрсатиш мақсадида, тузиладиган ташкилотлардир. Лоббист ташкилотларнинг фаолияти маблағ йиғиш, уларни қонунчилик органларига таъсир кўрсатишда, қўллашга қаратилган.

Тадбиркорлар уюшмасининг фикр-мулоҳазалари турли иқтисо-дий лойиҳалар ва ҳудудий дастурларни амалга оширишда, ҳисобга олинади. Масалан, испания Конституциясининг 131-моддаси 2-қис-мидаги норма: “Ҳукумат режалар лойиҳасини ишлаб чиқишда авто-ном жамоаларнинг фикр-мулоҳазаларини инобатга олган ҳолда, иштирок этади”. Тадбиркорлар фойдаланадиган воситалардан бири (агар қонун тақиқламаса) локаут ҳисобланади (инглиз тилидаги louk out – эшикни ёпиш демакдир), яъни тадбиркорларнинг ўз корхоналарини ишчилар-ни оммавий бўшатган ҳолда, ёпишлари ҳисобланади. Бу эса мавжуд меҳнат шароитларида ишлаб, ўз талабларидан воз кечишлари учун қўлланади. Замонавий конституциявий-ҳуқуқий назария ва амалиётга кўра, локаутга ягона ёндашув йўқ. Айрим мамлакатларда, тадбиркорлар-нинг қўшимча ҳуқуқи сифатида қаралади, ўзига хос “қасос акти”, шунинг учун замонавий демократик давлатларга бу хос эмас. Бошқа мамлакатларда локаут -меҳнат низоларини ҳал қилиш мумкин бўлган иш ташлашнинг бири тури. 3-§. Касаба уюшмалари, истеъмолчилар уюшмаси ва ҳоказолар Бу ташкилотлар ёлланган ишчиларнинг манфаатларини ҳимоя қилишга қаратилган. К асаба уюшмаларининг ҳуқуқий мақомини ҳуқуқий тартибга солиш жуда узо қ йўл босиб ўтган. Саноат тузумининг ўрнатилиши даврида ишчилар ва уларнинг касаба уюшмалари иш ташлашлари, одатда, бостирилган. Касаба уюшмаларининг ҳуқуқий мақомини Италия Конститу- циясининг 39-моддасида батафсил тартибга солинган. Касаба уюш-маларига уларнинг қонунга мувофиқ маҳаллий ёки марказий муасса-саларда рўйхатдан ўтишларидан бошқа мажбуриятлар юклатилмайди. Касаба уюшмаларининг Уставларини рўйхатдан ўтказишда иттифоқ-ларнинг ички ташкилоти

демократик асосларда қурилиши талаб қилинади. Касаба уюшмаларининг мақоми батафсил Бразилия Конститу- циясининг 8-моддасида тартибга солинган. Испания Конституцияси-нинг 131-моддаси 2-қисмида иқтисодий режаларни ишлаб чиқишда, касаба уюшмаларнинг фикр-мулоҳазалари ҳисобга олиниши кўрсатиб ўтилган. Касаба уюшмалар меҳнаткашларининг ҳуқуқини ҳимоя қилувчи воситалардан бири бўлган иш ташлашларга муносабати ҳам кескин ўзгарди. Замонавий конституциявий ҳуқуқ иқтисодий соҳадаги ижти-моий низолар объектив жараёнларнинг ўзига хос ифодаси бўлиб, маълум жиҳатда, ҳуқуқий тартибга солиниши мумкин. Шунинг учун ҳам кўпгина замонавий конституциялар ижтимоий низоларга бўлган ҳуқуқ нормаларини киритадилар. Хорижий мамлакатларнинг консти-туцияларида ижтимоий низоларни бартараф этувчи нормалар билан бир қаторда, уларни ечишга қаратилган нормалар ҳам мавжуд. Кенг маънода конституция ижтимоий низоларнинг олдини олишга қаратилган. Унинг вазифаларидан бири – жамият томонидан адолатли ҳисобланадиган тартибни ўрнатиш. Япония Конституцияси ушбу масалани иқтисодий соҳаларда, ижтимоий низоларнинг бошқача усулларда ечилишини таклиф қилади. 28- моддада меҳнаткашларнинг “жамоавий музокараларга ва бошқа жамоа ҳаракатларига бўлган ҳуқуқи” кўрсатилган. Шу билан бирга замонавий конституциялар қонун чиқарувчининг ижтимоий тинчликни таъминлашга бўлган интилишини акс эттирадилар. Айниқса, XX асрнинг ўрталарига келиб, касаба уюшмалари кенг тарқала бошлади. Бунинг натижаси бўлиб, Австралия, Греция, Испания, Франция ва айрим бошқа давлатларда корхона касаба уюшмаси бадалларини олиб қолиш ҳуқуқи ҳисобланади. Бироқ 80-йилларга келиб, касаба уюшмаларининг пасайиши кўзга ташланади. Масалан, Канадада, ҳозирги кунда, касаба уюшма-лари қишлоқ хўжаликлари бўлмаган секторда учдан бир қисмни ўз ичига олади.

Касаба уюшмаларининг аҳамияти сусайиши шароитида, қонун-чиликда ўзгаришлар содир бўлади. Касаба уюшмаларига бирлашиш-ни тақиқловчи нормалар пайдо бўла бошлади. Ижтимоий низоларга бўлган ҳуқуқ акс этган конституцияга эга бўлган мамлакатларда ҳам жорий қонунчилик унинг олдини олишга қаратилган қатор чоралар мавжуд. Масалан, Швециянинг жорий қонунчилиги тадбиркорга маҳаллий касаба уюшмалари билан кўзда тутилаётган чора- тадбирларни муҳокама қилишни белгилайди. Бу низоларнинг олдини олиш имкониятини беради. Янги конституцияларда, ижтимоий низоларнинг ечишнинг янги йўллари кўрсатилган. Истеъмолчи манфаатлари ва ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи ташкилотлар. Уларга, асосий эҳтиёжларни қондириш, хавфсизлик ҳуқуқи, танлаш ҳуқуқи, ахборотга эга бўлиш ҳуқуқи, моддий зарарни қоплаш ҳуқуқи, эшитиш ҳуқуқи, соғлом атроф-муҳитга бўлган ҳуқуқ. Истеъмолчиларнинг ҳуқуқини ҳимоя қилиш жамияти нарх-наво ўсиши билан кураш тактикасини ишлаб чиқади, истеъмолчилар номидан судда сўзга чиқади. Истеъмолчилар ҳуқуқини ҳимоя қилиш, дастлабки жамиятлари XIX асрда пайдо бўлишига қарамай, XX асрнинг ўрталарида кенг тарқала бошлади. Ўтган асрларда бозор чекланганлиги, одамлар бир турдаги буюмлардан фойдаланганлиги ва фақат маълум одамлардан сотиб олганликлари сабабли харидор ўзи тўғрисида ўзи қайғуриши мумкин бўлган. Ҳозирги вақтда, каталоглар бўйича савдо қилиш кенг тарқалган. Ундан ташқари, техник товарларнинг катта қисми (масалан, компьютерлар) харидор сотиб олишдан олдин текшириб олиш имкониятига эга бўлмайди. Истеъмолчилар ҳуқуқини ҳимоя қилиш жамияти конституцияда ҳам тилга олинган. Масалан, Испания Конституциясининг 51-модда-сининг 2- қисмида оммавий ҳукумат истеъмолчилар ташкилотларини қўллаб- қувватлайдилар.

Похожие

Жамоа бирлашмалари (носиёсий жамоат бирлашмалар) сиёсий тизимнинг элементи сифатида

Узбекистонда жамоат бирлашмалари фаолиятининг конституциявий асослари

Давлат – сиёсий тизимнинг асосий элементи ва конституциявий-ҳуқуқий институт сифатида

Ҳокимият бошқарув ва жамоат бирлашмалари органларининг жиноятларни квалификация қилиш масалалари

Жамоат хавфсизлиги ва жамоат тартибига қарши жиноятларни квалификация қилиш