Узбекистонда жамоат бирлашмалари фаолиятининг конституциявий асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

169.5 KB

Скачать

Ўзбекистонда жамоат бирлашмалари фаолиятининг конституциявий асослари Режа 1-. Ж амоат бирлашмаларининг жамиятда тутган ўрни 2-. Жамоат бирлашмалари тизими 3-. Жамоат бирлашмаларини рўйхатдан ўтказиш тартиби 4- . Жамоат бирлашмаларининг турлари 5 . Сиёсий партиялар нинг конституциявий мақоми

1-. Жамоат бирлашмаларининг жамиятда тутган ўрни Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 56-моддасига асосан касаба уюшмалар, олимларнинг жамиятлари, хотин-қизлар, фахрийлар ва ёшлар ташкилотлари, ижодий уюшмалар, оммавий ҳаракатлар ва фуқароларнинг бошқа уюшмалари жамоат бирлашмаси сифатида эътироф этилган. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси жамоат бирлашмаларига ўз уставларида назарда тутилган асосий мақсад ва вазифаларни бажариш имконини кафолатлайди. Бу кафолат фуқароларнинг ихтиёрий уюшишга бўлган ҳуқуқларини рўёбга чиқариш учун ҳуқуқий асос бўлиб хизмат қилади. Ўзбекистон Республикасида жамоат бирлашмаларининг ҳуқуқий асоси яратилган . Конституциянинг ХIII боби ҳамда фуқароларнинг жамият ва давлатни бошқаришда иштирок этиш (32-модда), касаба уюшмаларига, сиёсий партияларга, жамоат бирлашмаларига уюшиш, оммавий ҳаракатларда қатнашиш (34-модда) ҳуқуқи кафолатланган Ўзбекистон Республикасининг 1991 йил 15 февралда қабул қилинган “Ўзбекистон Республикасида жамоат бирлашмалари тўғрисида”ги Қонунида жамоат бирлашмаси тушунчаси, мақсади, шакллари, фаолият доираси ва ҳуқуқлари, мақоми ва рўйхатга олиниши каби нормалар ўз ифодасини топган. Ўз ҳуқуқлари, эркинликларини ҳамда сиёсат, иқтисодиёт, ижтимоий ривожланиш, фан, маданият, экология ва ҳаётнинг бошқа соҳаларидаги қонуний манфаатларини биргаликда рўёбга чиқариш учун бирлашган фуқароларнинг хоҳиш-иродаларини эркин билдиришлари натижасида вужудга келган ихтиёрий тузилма жамоат бирлашмаси ҳисобланади. Жамоат бирлашмалари уставида белгиланган мақсад ва вазифаларни амалга ошириш учун ташкил этилади. “Жамоат бирлашмалари тўғрисида”ги Қонуннинг 3-моддасига кўра, “Жамоат бирлашмалари фуқаролик, сиёсий, иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар ҳамда эркинликларни рўёбга

чиқариш ва ҳимоя қилиш, фуқароларнинг фаоллиги ва ташаббускорлигини, давлат ва жамият ишларини бошқаришда уларнинг иштирок этишини ривожлантириш касбкор ва ҳаваскорлик қизиқишларини қондириш; илмий, техникавий ва бадиий ижодкорликни ривожлантириш; аҳолининг сиҳат- саломатлигини сақлаш, хайрия фаолиятида қатнашиш; маданий-маърифий, физкультура-соғломлаштириш ва спорт ишларини ўтказиш; табиатни, тарих ва маданият ёдгорликларни муҳофаза қилиш; ватанпарварлик ва инсонпарварлик тарбияси; республикалараро ва халқаро алоқаларни кенгайтириш, халқлар ўртасида тинчлик ва дўстликни мустаҳкамлаш; қонунда тақиқланмаган бошқа фаолиятни амалга ошириш мақсадида тузилади”. Жамоат бирлашмаси деганда унинг моҳиятига эътибор бериш керак бўлади. Жамоат бирлашмаси бирон-бир шахсни ёки оилани ёхуд айрим гуруҳларнинг шахсий фойда олиш истагини ифодаламайди. Жамоат бирлашмалари одатда ғоя, ирода билан ҳаракатга келади, уларнинг ягона мақсади-жамиятни такомиллаштириш. Улар ўз олдига назорат қилиш ёки фойда олиш вазифасини қўймайди, балки улар жамиятни мукаммаллаштириш йўналиши ва истагида фаолият юритади. Демак, жамоат бирлашмалари фуқароларга ўзларига ўзлари ёрдам беришлари, ўз ҳаётларини жамиятни такомиллаштириш орқали яхшилашлари имконини беради. Жамоат бирлашмал а рининг фаолият кўрсатиши қуйидаги ҳолатларда йўл қўйилмайди: ахлоқ-одоб қоидаларини бузилишига олиб келса, ноқонуний мақсади билан конституциявий тузумни ўзгартиришга; республика ҳудуди ва бирлигини бўлиб ташлашга; Қорақалпоғистон Республикаси ва Ўзбекистон Республикаси ўртасидаги алоқаларни бузиш учун ташвиқот олиб борса; зўрлик, вахшийлик , ижтимоий келишмовчиликни ташкиллаштириш учун ташвиқотлар олиб боришса; турли, миллатлар ўртасида бир миллатни юқори қўйиш эвазига келишмовчилик келтириб чиқарса ва жамиятни бўлиб ташлаш учун динга қарши ташвиқот олиб борса; ҳарбийлаштирилган бирлашмаларни ташкил қилиш ҳамда, диний партия

характерида бўлган бошқа давлат тузилмасидаги диний партия филиалларини тузиш қонунчиликда қатъиян ман қилинади. Шунингдек, жамоат бирлашмалари демократияга қарши, давлат ҳокимияти ва бошқарувида ўз вакилларини қонуний қўйиш йўли билан ҳокимият ваколатига эга бўлиб қонунларни маънавий куч билан қабул қилдириш ва давлатнинг демократик йўлидан фойдаланиб, давлат ҳокимияти ва бошқарувида ўз органларини ташкил қилиш қатъиян ман қилинади. Жамоат бирлашмаларининг ташкил топиш фаолият тамойиллари Конституциянинг XIII боби бўлимида мукаммал ёритилган. Жамоат бирлашмал а рининг бошқарув аппарати ўзлари тўғрисидаги қонун ва меҳнат ҳақидаги қонун лари асосида, шунинг билан ижтимоий таъминот ва фуқароларнинг ижтимоий суғурта ҳақидаги қонунларда мукаммал ташкил топиш тартиби қоидалари ва улар фаолиятини йўналиш лар и берилган. Президентимиз И.А.Каримов, Олий Мажлиснинг иккинчи чақириқ, биринчи сессиясида сўзлаган нутқида жумладан бу ҳақда шундай деган эдилар: " Давлатнинг куч-қудрати, демократик институтларнинг мустақил фаолият кўрсатиши учун шарт-шароит яратиш, фуқаролар ва жамиятнинг барча сиёсий , ижтимоий салоҳиятини рўёбга чиқариш, тадбиркорлик ва иқтисодий ташаббуслар эркинлиги учун зарур имкониятларни ташкил этиб бориш қобилияти билан ўлчанади. Шунингдек, ўз маърузал а рини давом эттириб; жа мия тимиз да шаклланиб бораётган кўппартиявийлик, кўп фикрлилик шароитида ҳар қайси фуқаронинг ўз фикрини , эркин ифода этиши ва уни ҳимоя қила олиш и жамиятимизда рўй бераётган демократик ўзгаришларнинг негизи бўлмоғи керак. Лекин турли қараш ва фикрга эга бўлган ижтимоий қатламлар, сиёсий куч ва ҳаракатларнинг ўзига хос мақсад тақсимларини уйғунлаштирувчи ғоя-юрт тинчлиги Ватан равнақи, халқ манфаати-барчамиз учун бирдек муқаддас бўлиши шарт " . 1 1 И.А.Кар и мов: “Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳ аёт-пировард ма қ садимиз”, Т., "Ўзбекистон", 2000, 15 -бет.

Давлат ўзининг Асосий қонунида ва бошқа қонунларида жамоат бирлашмаларининг қонуний ҳуқуқ ва манфаатларига шарт-шароитлар яратиш учун ва низомий вазифасини амалга ошириш учун кафолатлар беради. Ёшлар ва болалар ташкил о тларига давлат молиявий ва мол-мулк томонидан ёрдам беради. Солиқ сиёсатида имтиёзли муносабатларни амалга оширишни таъминлайди. Бинолардан фойдаланишда ва бошқа шароитлар яратади. Давлат органларининг, мансабдор шахсларнинг улар фаолиятига аралашишига йўл қўйилмайди. Албатта тегишли қонунларда кўрсатилган назорат функциялари бундан мустаснодир. Ўз ҳуқуқлари, эркинликларини ҳамда сиёсат, иқтисодиёт ижтимоий ривожланиш, фан, маданият, экология ва ҳаётнинг бошқа соҳаларидаги қонуний манфаатларни биргаликда рўёбга чиқариш учун бирлашган фуқароларнинг хоҳиш - иродларини эркин билдиришлари натижасида вужудга келган ихтиёрий тузилма жамоат бирлашмасидир. 2. Жамоат бирлашмалари тизими Жамоат бирлашмалари тизимига қуйидагилар киради: 1) сиёсий партиялар ; 2) оммавий ҳаракатлар ; 3) касаба уюшмалари ; 4) хотин-қизлар жамият лар и ; 5) ёшлар ва болалар ташкилотлари ; 6) фаҳрийлар ва ногиронлар ташкилотлари; 7) илмий-техникавий ; 8) маданий-маърифий ; 9) физкультура-спорт ; 10) кўнгилли жамиятлар, ижодий уюшмалари ; 11) юртдошлар уюшмалари ;

12) жамғармалар, ассоциациялар ва фуқароларнинг бошқа бирлашмалари, жамоат бирлашмал а ри . 2 Жамоат бирлашмалари аҳолининг маълум қисмини ўзида бирлаштирган бўлиб, уларнинг маълум бир соҳадаги манфаатларини амалга ошириш учун ташкил эт ил ади. Масалан, Касаба уюшмалари ўз аъзоларининг ижтимоий, иқтисодий ҳуқуқ ва манфаатларини ифода этадилар ва ҳимоя қиладилар. Сиёсий партиялар эса турли табақа ва гуруҳларнинг сиёсий ифодасини ифодалайди ва ўзларининг демократик йўл билан сайлаб қўйган вакиллари орқали давлат ҳокимиятини тузишда иштирок эт а дилар. Бошқа жамоат бирлашмалари ҳам ўз низомларида белгиланган вазифаларни бажарадилар. "Яқин келажакда, - дейди Ўзбекистон Президенти И.А.Каримов Олий Мажлис биринчи чақириқ биринчи сессиясида сўзлаган нутқида; Фуқароларнинг сиёсий жараёнларда, давлат бошқарувида қатнашувини таъминлайдиган ҳуқуқий асосларини такомиллаштиришга алоҳида эътибор бериш зарур. Бунда мен сиёсий партиялар, бирлашмалар, касаба уюшмалари, ёшлар ташкилотлари, турли хил хайрия ва ижодий жамғармалар ҳамда уюшмалар фаолиятини назарда тутяпман" 3 - деган эди. Демак, жамоа т бирлашмаларининг давлат ва жамият ҳаётидаги аҳамияти янада ортиб боради. Тижорат мақсадларини кўзлайдиган ёки бошқа корхоналар ва ташкилотлар фойда (даромад) ундириб олиш и га кўмаклашадиган кооператив диний ташкилотлар , ҳудудий жамоат ўзини - ўзи бошқариш идоралари ва бошқа лар жамоат бирлашмалари ҳисобланмайди. Уларнинг тузилиши ва фаолият тартиби бошқа қонунларда белгилаб берилган. 3. Жамоат бирлашмаларини рўйхатдан ўтказиш тартиби 2 Ўзбекистон Республикасида жамоат бирлашмалари тў ғ рисида»ги қ онуни // Ўзбекистон янги қ онунлари . 4 - сон. Т .: «Адолат», 1993, 154-бет. 3 Каримов И.А. «Ўзбекистонни сиёсий ижтимоий ва и қ тисодий исти қ лолининг асосий тамойиллари». – Т .: «Ўзбекистон», 1995, 19-бет.

Жамоат бирлашмаси бирлашма сифатида тан олиниши учун албатта Ў збекистон Республикаси Адлия Вазирлиги томонидан рўйхатга олиниши шарт. Ўзбекистон Республикасида жамоат бирлашмаларини рўйхатдан ўтказиш тартиби 1991 йил 15 февралда қабул қилинган "Ўзбекистон Ре с публикаси да жамоат бирлашмал а ри тўғрисида " ги қонун и да белгиланган. Жамоат бирлашмаси камида ўн нафар фуқаронинг ташаббуси билан тузилади. Жамоат бирлашмасини тузиш ташаббускорлари таъсис съездини (конференциясини) ёки умумий йиғилишини чакирадилар, унда устав (низом, ўзга асосий хужжат) қабул қилинади ва раҳбар идоралар тузилади. Ўзбекистон Республикасида амал қилувчи халқаро, жамоат ташкилотларининг республика, вилоятлараро бирлашмаларининг уставлари Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан рўйхатга олинади. Қорақалпоғистон Республикасида жамоат бирлашмасининг уставини рўйхатга олиш тартиби Қорақалпоғистон Республикаси қонунлари билан белгиланади. Вилоят, нохия, шахар, поселка, қишлоқ худудида ёки икки ва ундан ортиқ нохия, шахар, поселка, қишлоқ худудида фаолиятини амалга оширадиган жамоат бирлашмаларининг уставлари вилоятлар, Тошкент шахар хокимликларининг адлия бошқармалари томонидан рўйхатга олинади. Жамоат бирламаси уставини рўйхатга олиш учун устав қабул қилинган кундан бошлаб бир ой муддат ичида мазкур жамоат бирлашмаси рахбар идораси аъзолари томонидан имзоланган ва шу аъзолар хар биринг фамилияси, исми, отасининг исми, тўғилган йили, истиқомат жойи кўрсатилган ариза топширилади. Аризага устав, уставни қабул қилган таъсис съезди (конференцияси) ёки умумий йиғилиш протоколи, ушбу Қонунинг 6 ва 8-моддалари талаблари бажарилганлигини тасдиқловчи бошқа материаллар илова қилинади.

Уставни рўйхатга олиш хақидаги ариза у топширилган кундан бошлаб икки ой муддатда кўриб чиқилади. Жамоат бирлашмалари уставларига киритилган ўзгаришлар, қўшимчалар ҳам уставларни рўйхатга олиш тартиби ва муддатларига мувофиқ рўйхатга олиниши лозим. Жамоат бирлашмалари уставларини рўйхатга олувчи идоралар ана шу бирлашмалар рўйхатини тузиб борадилар. Жамоат бирлашмасининг уставида қўйидагилар кўзда тутилиши керак: 1) жамоат бирлашмасининг номи, мақсади ва вазифаси; 2) жамоат бирлашмасининг ички тузилиши, унинг ўз фаолиятини амалга оширадиган худуд; 3) жамоат бирлашмаси аъзолигига қабул қилиш шартлари ва тартиби, агар бирлашма рўйхатда қайд этиладиган аъзоларга эга бўлса, бундай холларда ундан чиқиш шартлари ва тартиби; 4) жамоат бирлашмаси аъзолари (қатнашчилари)нинг хуқуқлари ва бурчлари; 5) жамоат бирлашмаси ҳамда унинг ташкилотлари рахбар идораларинингг ваколатлари ва уларни тузиш тартиби, уларнинг ваколат муддати; 6) жамоат бирлашмаси ҳамда унинг ташкилотларининг маблағлари ва бошқа мол-мулкини хосил қилишнинг пул билан таминланиш манбалари; 7) жамоат бирлашмасининг рахбар идораси қаерда жойлашганлиги; 8) жамоат бирлашмаси уставига ўзгартишлар, қўшимчалар киритиш тартиби; 9) жамоат бирлашмаси фаолиятини тўхтатиш тартиби. Уставда жамоат бирлашмаси фаолиятига тааллуқли бошқа қоидалар ҳам кўзда тутилиши мумкин. Жамоат бирлашмасининг устави амалдаги қонунларга зид бўлмаслиги керак. Агар жамоат бирлашмасининг устави ушбу Қонуннинг 3, 4 ёки 10- моддалари қоидаларига зид бўлса, ёхуд илгари худди шу номдаги жамоат

бирлашмаси рўйхатга олинган бўлса, жамоат бирлашмаси уставини рўйхатга олишни рад этиш мумкин. Уставни рўйхатга олиш рад этилган тақдирда бу хақда тақдим этилган устав қайси қонуннинг қоидаларига зид эканлиги кўрсатилиб, ариза берувчига ёзма равишда хабар қилинади. Жамоат бирлашмасининг уставини рўйхатдан ўтказининг рад этилиши устидан судга шикоят қилиш мумкин ва бу иш Ўзбкистон Республикаси гражданлик процессуал қонунида кўзда тутилган тартибда караб чиқилади. Халқаро, республика ва вилоятлараро жамоат бирлашмаларининг уставини рўйхатдан ўтказишнинг рад этилиши устаидан - Ўзбекистон Республикаси Олий судига, махаллий жамоат бирлашмалари уставини рўйхатдан ўтказишнинг рад этилиши устидан эса - тегишли вилоят, Тошкент шахар судига шикоят қилиш мумкин. Ўзбекистон ҳудудида фаолият кўрсатувчи халқаро, давлатлараро жамоат ташкилотларининг бўғинларини шунингдек, республика, вилоятлараро жамоат бирлашмалари Низомлари Адлия Вазирлиги томонидан рўйхатга олинади. Қорақалпо ғистон Республикасининг жамоат бирлашмалари Низомларини рўйхатг а олиш тартиби Қорақа л поғистон Республикаси қонунлари билан белгиланади. Вилоят, туман, шаҳар, посёлка, қишлоқ, маҳалла ҳудудларида ҳаракат қилувчи жамоат бирлашмалари Низомлари вилоят ва Тошкент шаҳар ҳокимликларининг Адлия бошқармалари томонидан рўйхатга олинади. 4 . Жамоат бирлашмаларининг турлари Ўзбекистонда жамоат бирлашмаларининг қуйидаги турлари мавжуд: 1) халқаро жамоат бирлашмалари; 2) ре с публика жамоат бирлашмалари;. 3) маҳаллий жамоат бирлашмалари; 4) вилоят;

5) Тошкент шаҳар; 6) туман; 7) шаҳарча , қишлоқ ; 8) вилоятлараро ва туманлараро жамоат бирлашмалари. Агар Ўзбекистон Республикасида тузилган жамоат бирлашмасининг фаолияти , низомига мувофиқ Ўзбекистон Республикаси ҳудудида ва битта ёки ундан ортиқ хорижий давлат лар ҳудудида амал қилса, у халқаро жамоат бирлашмаси деб эътироф этилади. Уставда белгиланган вазифаларига мувофиқ фаолияти бутун Республика ҳудудида амалга ошириладиган жамоат бирлашмалари Республика жамоат бирлашмалари га киради. Бунда сиёсий партия нинг камида 20 минг аъзоси бўлиши керак. Вилоят, шаҳар, туман, посёлка ва қишлоқ жамоат бирлашмалари маҳаллий жамоат бирлашмаларига киради. Низомдаги белгиланган вазифалар и га қараб қайси ҳудудда фаолият юритса ўша ҳудуд яъни вилоят, шаҳар, туман, посёлка ва қишлоқ жамоат бирлашмалари ҳисобланади. Зарурат бўлганда вилоятлараро ва туманлараро жамоат бирлашмалари тузилиши мумкин. Жамоат бирлашмалари қонун олдида тенг ҳуқуқларга эга бўлиб, уларнинг ҳуқуқлари низомларида белгилаб қўйилади: 1) Ўз фаолияти ва мақсадлари тўғрисидаги ахборотни эркин тарқатади. 2) Қонунга мувофиқ давлат ҳокимияти ва бош қ арув идораларини тузишда қатнашади ; 3) Давлат ҳокимияти ва б ош қарув идораларининг қарорларини тайёрлашда иштирок этади; 4) Давлат ва жамоат идораларида ўз аъзолари номидан иш юритади ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилади. Биз адолатли фуқаролик жамиятни шакллантиришни мақсад қилган эканмиз, жамоат бирлашмалари, нотижорат ва нодавлат ташкилотлари,

жумладан, турли фондларнинг оилани муҳофаза қилишдаги аҳамияти ошиб бораверади. Мамлакатимизда жамоат бирлашмалари ҳар хил жамғармалар ҳисобидан оилани мустаҳкамлаш, болалар манфаатини ҳимоя қилиш учун турли моддий ва маънавий ёрдам кўрсатиб келмоқда. Жамоат ташкилотлари ўз мақсад ва вазифаларига мувофиқ равишда республикада ўтказилаётган кенг кўламли ислоҳотларга муносиб ҳисса қўшиб келмоқда. Масалан, экология ва саломатлик соҳасида "Экосан", эҳтиёжманд кишиларга ва ногиронларга ижтимоий ёрдам кўрсатишда "Наврўз" жамғармалари, ногиронлар жамиятлари, оилани ва болаликни муҳофаза қилиш хотин-қизлар қўмиталари, меҳнаткашларнинг касбий ва бошқа қонуний манфаатларини ифода этишда касаба уюшмалари, истеъдодли кадрларни қўллаб-қувватлашда “Истеъдод” жамғарма с и фаолиятини алоҳида таъкидлаб ўтиш мумкин. Бугунги кунда Ўзбекистонда ўн мингга яқин маҳалла ва қишлоқ фуқаролари йиғинлари оилалар билан жамоатчилик асосида катта ташкилий ва оилавий ишларни олиб бормоқдалар, оилаларни сақлаб қолиш ва уларни мустаҳкамлашга, вояга етмаган болалар манфаатларини ҳимоя қилишга ўз ҳиссаларини қўшиб келмоқдалар. Молия идоралари жамоат бирлашмаларини маблағ билан таъминлаш ва улар даромадларининг манб а аларини, улар олган маблағ миқдорини ва солиқлар тўғрисидаги қонунларга мувофиқ солиқ тўлашини назорат қилиб борадилар. Назорат идораларини, қонунларни қандай амалга оширишларини ва бажариш лар ини прокуратура органлари назорат қилиб борадилар. Жамоат бирлашмаси Низомини рўйхатга олган Адлия Вазирлиги ва жойлардаги адлия бошқармалари жамоат бирлашмалари фаолиятининг мақсадларига тааллуқли Низом қоидаларига риоя этилишини назорат қилади лар.

Жамоат бирлашмалари тўғрисидаги қоидаларни бузиш амалдаги қонунларга мувофиқ жиноий, маъмурий-моддий ёки ўзга жавобгарликларга сабаб бўлади. 5 §. Сиёсий партияларнинг конституциявий мақоми Жамиятнинг сиёсий тизими ижтимоий- сиёсий тусдаги муносабатларда қатнашувчи ташкилотлардан иборат. Сиёсий тизимнинг ажралмас таркибий қисми ва унинг асосий бўғинларидан бири эса сиёсий партиялардир. Партия- (лот. Partio- , бўламан, ажратаман) ғоявий жиҳатдан маслакдош, манфаатлари муштарак бўлган , шунингдек, муайян ишни бажариш учун ажратилган кишилар гуруҳи. 4 Сиёсий партия жамиятда кишиларни бирлаштиради ва уларнинг мақсад - муддаоларини бирлиги таъминлайди, вакиллик органлари учун курашиб, ўз сиёсий гуруҳларининг манфаатларини ҳимоя киладилар. Олий Мажлис, халқ депутатлари кенгашларини шакллантиришда улар ҳам энг асосий сиёсий куч сифатида майдонга чиқадилар ҳамда ўз номзодларининг сайланиши билан ҳокимиятни тузиш ва давлат бошқарувида иштирок этадилар. Партияларнинг вужудга келиш тарихига назар ташлайдиган бўлсак, уларнинг кўриниши қадимги даврлардаёқ мавжуд бўлганлигига гувоҳ бўламиз. Масалан, милоддан аввалги V асрда Афина (Юнонистон)да аристократик ва демократик гуруҳлар (булар ўзига хос дастлабки партиялар эди) ўртасида сиёсий кураш бошланган эди. Сиёсий партиялар ўрта асрларда ҳам мавжуд бўлган. Шуни назарда тутиш керакки, қадимги даврда ҳам , ўрта асрларда ҳам партиялар фақат давлатни бошқариш режими (тартиби) маълум даражада демократия аломатларига эга бўлган жойлардагина ташкил топган. Фақат шундай шароитларда партиялар қандайдир ижтимоий манфаатларни ифода эта олишган. Партиялар, қачонки уларни турли ижтимоий манфаатларни таҳлил қилиш, бундай манфаатларни таърифлаш ва ҳимоя қилишга мажбур қилувчи бошқа партиялар, яъни рақиблар 4 Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 6-том. Т.: 2003 . 698-бет.

бўлгандагина , ўз мажбуриятларини сақлаб қоладилар, уларни амалга оширишга ҳаракат қиладилар ва фаолият кўрсата оладилар. Партиялар шу тарзда жамиятнинг турли қатламлари (табақалари) орасида ўз тарафдорларига эга бўладилар. Сиёсий партиялар замонавий маънода дастлаб Европадаги (буржуа) инқилоблар муносабати билан юзага келди. Ўша инқилоблар чоғида халқ вакиллари тузилди, яъни сайланадиган вакиллар воситасида амалга ошириладиган халқ ҳокимияти тизими барпо қилинди. Дастлаб партиялар сафига, бир томондан монарх (якка ҳоким) ва феодаллар, иккинчи томондан эса, тенг ҳуқуқлилик ва сиёсий эркинлик ҳимоячилари бирлашдилар. Натижада , турли партиялар юзага кела бошлади, улар жамиятнинг айрим ижтимоий ва минтақавий гуруҳлари манфаатларини ҳимоя қилишга киришдилар. Синфий гуруҳларга бўлинишнинг кучайиши, ижтимоий зиддиятларнинг чуқурлашиши муносабати билан сиёсатга жамиятнинг кенг табақалари жалб қилиниши натижасида, партияларнинг роли янада кучайди ва улар сиёсатнинг асосий субъекти ҳамда демократик давлатчиликнинг зарур элементи бўлиб қолди. 5 Демократик жамиятда сиёсий партияларнинг роли шундаки, демократия фаол сиёсий партияларнинг бўлишини тақозо этади. Сиёсий партия – бу мукаммал ташкилот бўлиб, демократик бошқарув жараёнида муҳим бўлган бир қатор ўзаро боғланган функцияларни амалга оширади. Шулардан энг асосийси давлат муассасалари ва органлари устидан маълум бир даражадаги назоратни қўлга киритиш мақсадида сайловларда қатнашиш ва ғалаба қозониш ҳисобланади. Конституциямизнинг 12-моддасида белгиланланганидек, мамлакатда ижтимоий ҳаёт сиёсий институтлар, мафкуралар ва фикрларнинг хилма- хиллиги асосида ривожланади. Бу эса ўз-ўзидан жамиятда сиёсий плюрализмнинг вужудга келишини кафолатлайди. 5 Д.Қ.Аҳмедов. Хорижий мамлакатларда сиёсий партиялар ва партиявий тизим. Т.: 2004 .4-бет.

Демократиянинг энг муҳим белгиларидан бири бу – ҳокимият вакиллик органларининг кўппартиявийлик асосида шаклланишидир. Республикамизда сиёсий ҳаётни демократлаштириш борасида конституциявий хуқуқий асос яратилди. Бунга мисол қилиб, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, “Жамоат бирлашмалари тўғрисида”, “Сиёсий партиялар тўғрисида», “Нодавлат нотижорат ташкилотлари тўғрисида”, “Сиёсий партияларни молиялаштириш тўғрисида”ги қонунларни келтириш мумкин. Ҳозирги кунда республикамизда Ўзбекистон Халқ демократик, “Адолат” социал-демократик, “Миллий тикланиш” демократик , Фидокорлар миллий демократик партияси ва Тадбиркорлар ва ишбилармонлар ҳаракати – Ўзбекистон Либерал-демократик партиялари фаолият юритиб келмоқдалар. Барча сиёсий партиялар ўз фаолиятларини Конституция ва қонунлар асосида амалга оширадилар. Конституциямизнинг 60-моддасида белгиланганидек, “Сиёсий партиялар турли табақа ва гуруҳларнинг сиёсий иродасини ифодалайдилар ва ўзларининг демократик йўл билан сайлаб қўйилган вакиллари орқали давлат ҳокимиятини ташкил этишда иштирок этадилар”. Президентимиз И.А.Каримов таъкидлаганларидек, “Ҳозирги вақтда биз ҳуқуқий демократик, бозор иқтисодиётига асосланган давлат, ҳеч кимдан кам бўлмаган ҳаёт қуриш учун интилмоқдамиз. Бу ҳаётнинг сиёсий-ижтимоий асослари бўлган демократия принципларини , кўппартиявийлик муҳитини мустаҳкамлаш, партиялар фаолиятини ташкил қилиш ва ривожлантириш бугунги ҳаётимизнинг энг муҳим вазифаси, эртанги тараққиётимизнинг гарови бўлиб қолмоқда.” 6 1996 йил 26 декабрда қабул қилинган “Сиёсий партиялар тўғрисида” ги Қонуннинг 1-моддасига кўра, сиёсий партия Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг қарашлар, манфаатлар ва мақсадлар муштараклиги асосида тузилган, давлат ҳокимияти органларини шакллантиришда жамият муайян қисмининг сиёсий иродасини рўёбга чиқаришга интилувчи ҳамда ўз 6 И.Каримов. Тадбиркорлар ва ишбилармонлар ижтимоий қатлами Ўзбекистон сиёсий майдонида ўз ўрнини эгаллаши лозим. Т. “Ўзбекистон” . 2003 . 7-бет.

вакиллари орқали давлат ва жамоат ишларини идора этишда қатнашувчи кўнгилли бирлашмасидир. “Сиёсий партиялар тўғрисида” ги Қонуннинг 6-моддасига мувофиқ сиёсий партияни тузиш учун камида саккизта ҳудудий субъектда (вилоятда), шу жумладан Қорақалпоғистон Республикаси ва Тошкент шаҳрида яшаётган ҳамда партияга бирлашиш истагида бўлган камида йигирма минг фуқаронинг имзоси бўлиши талаб этилади. Сиёсий партия тузиш ташаббускорлари камида эллик кишидан иборат бўлиши, улар партия таъсис ҳужжатларини тайёрлаш, аъзолар таркибини шакллантириш ҳамда таъсис съезди ёки конференциясини чақириш бўйича ташкилий қўмитани тузишлари лозим. Ташкилий қўмита ўзи тузилган кундан бошлаб етти кунлик муддатдан кечиктирмай Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигига ўз ташаббуси, қўмитанинг таркиби, раҳбари (етакчиси), жойлашган манзили ҳамда таъсис съезди ёки конференцияси чақириладиган санани ёзма равишда хабар қилиши лозим. Ташкилий қўмита тузилган кундан бошлаб узоғи билан уч ой фаолият кўрсатиш ҳуқуқига эгадир. Сиёсий партия таъсис съездида ёки конференциясида тузилади. Таъсис съезди ёки конференцияси партия устави ва дастурини қабул қилади, унинг сайлаб қўйиладиган органларини тузади. Сиёсий партиялар Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан рўйхатга олинади. Сиёсий партияни рўйхатдан ўтказиш тўғрисидаги ариза у тушган кундан бошлаб бир ой муддат ичида кўриб чиқилади. Кўриб чиқиш натижаларига биноан сиёсий партияни рўйхатга олиш ёки рўйхатга олишни рад этиш тўғрисида қарор қабул қилинади. Қарор қабул қилингач, узоғи билан уч кун муддат ичида у сиёсий партия раҳбар органига берилади ёки почта орқали жўнатилади. Сиёсий партия рўйхатдан ўтган кундан эътиборан юридик шахс мақомини олади ва у ўз фаолиятини амалга ошириши мумкин. Сиёсий партиялар уставларига киритилган ўзгартишлар ва қўшимчалар уларнинг уставларини рўйхатга олиш учун ушбу моддада назарда тутилган тартибда ва муддатларда рўйхатдан ўтказилиши лозим. Сиёсий партия

рўйхатга олинганлиги тўғрисидаги хабар оммавий ахборот воситаларида эълон қилинади, а гар сиёсий партиянинг устави, мақсадлари, вазифалари ва фаолият услуби Ўзбекистон Республикаси Конституциясига, “Сиёсий партиялар тўғрисида” Қонунга ҳамда бошқа қонун ҳужжатларига зид бўлса ёки олдинроқ худди шундай номдаги сиёсий партия ёки жамоатчилик ҳаракати рўйхатга олинган бўлса, бу партия рўйхатга олинмайди.Сиёсий партияни рўйхатга олишни рад этиш устидан Ўзбекистон Республикаси Олий судига белгиланган тартибда шикоят қилиш мумкин. Ўзбекистон Республикасининг “Сиёсий партиялар тўғрисида”ги Қонунида шунингдек, партияларнинг ташкил топиши, фаолиятининг кафолатлари, улар фаолиятини тўхтатиб туриш ва фаолиятини тугатиш билан боғлиқ қоидалар ўз аксини топган. Республикамизда сиёсий партиялар фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини амалга ошириш мақсадида, хоҳиш-иродани эркин билдириш, партияга ихтиёрий равишда кириш ва ундан чиқиш,аъзолариинг тенг ҳуқуқлилиги, ўзини-ўзи бошқариш ва ошкоралик асосида тузилади ва фаолият кўрсатади. Қуйидаги сиёсий партияларни тузиш ва уларнинг фаолият кўрсатиши таъқиқланади: конституциявий тузумни зўрлик билан ўзгартиришни мақсад қилиб қўювчи; Ўзбекистон Республикаси суверенитети, яхлитлиги ва хавфсизлигига, фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларига қарши чиқувчи; урушни, ижтимоий, миллий, ирқий ва диний адоватни тарғиб қилувчи ; халқнинг соғлиги ва маънавиятига тажовуз қилувчи; миллий ва диний руҳдаги партиялар. Республикамиз фуқаролари ўзлари хохлаган бир пайтнинг ўзида фақат битта сиёсий партияга аъзо бўлишлари мумкин.

Фуқароларнинг партияга мансублигига кўра ҳуқуқларини ҳар қандай чеклаш, худди шунингдек унга имтиёзлар ёки устунликлар бериш таъқиқланади. Сиёсий партияларга аъзолик якка тартибда қайд этилиб , қуйидагилар сиёсий партияларга аъзо бўла олмайдилар: судьялар, прокурорлар ва прокуратура терговчилари, ички ишлар органлари, миллий хавфсизлик хизмати ходимлари, ҳарбий хизматчилар, хорижий давлатларнинг фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар. “Сиёсий партиялар тўғрисида”ги Қонуннинг 5-моддасига кўра , давлат сиёсий партиялар ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари муҳофаза этилишини кафолатлайди, уставда белгиланган ўз мақсадлари ва вазифаларини бажаришлари учун уларга тенг ҳуқуқий имкониятлар яратиб беради. Давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари , корхоналар, муассасалар, ташкилотларнинг ва улар мансабдор шахсларининг сиёсий партиялар ички ишларига аралашишлари ёҳуд, агар фаолият қонунга ҳамда ўз уставларига мувофиқ амалга оширилаётган бўлса, улар фаолиятига у ёки бу тарзда тўсқинлик қилишлари ман этилади. Сиёсий партиялар қуйидаги ҳуқуқларга эга; ўз фаолияти тўғрисидаги ахборотни эркин тарқатиш , ўз ғоялари ва қарорларини тарғиб қилиш; сайлаб қўйиладиган давлат органларидаги ўз вакиллари орқали тегишли қарорларини тайёрлашда иштирок этиш; қонунда белгилаб қўйилган тартибда Ўзбекистон Республикаси Президенти, давлат ҳокимияти органлари сайловларда иштирок этиш: партия фаолияти билан боғлиқ йиғилишлар , конференциялар ва бошқа тадбирларни ўтказиш; қонун ҳужжатларида назарда тутилган тартибда оммавий ахборот воситалари таъсис этиш ва бошқа оммавий ахборот воситаларидан фойдаланиш;

Ўзбекистон Республикасининг сиёсий партиялари билан иттифоқ тузиш , улар билан ва бошқа жамоат бирлашмалари билан шартнома муносабатлари ўрнатиш. Ҳар бир партиянинг ўз дастури мавжуд бўлиб, унга кўра улар сиёсат майдонида ушбу дастурларида назарда тутилган мақсад ва вазифаларини амалга ошириш учун фаолият олиб борадилар. Масалан,Ўзбекистон Халқ демократик партияси Ўзбекистон мустақиллигини мустаҳкамлаш, барқарор бозор иқтисодиётига асосланган эркин демократик жамият қуриш, мамлакатнинг ҳар бир фуқаросига муносиб турмуш шароитлари ва унинг фаровонлигини таъминлай оладиган сиёсатни олиб боришни ўз фаолиятининг бош вазифалари, деб ҳисоблайди. “Адолат” партиясида – барқарорликнинг ва Ўзбекистон бозор ислоҳотлари моделини рўёбга чиқаришнинг кафолати сифатида фуқароларнинг ҳуқуқий маданиятини шакллантириш, “Фидокорлар”миллий демократик партияси дастурида- мулкдорлар “синфи”нинг иқтисодий ва ижтимоий- сиёсий мавқеини ошириб бориш, “Миллий тикланиш” партиясида – халқ маънавиятини, тарихий хотираси ва маданиятини тиклаш, Либерал-демократик партиясида- тадбиркорлар ва ишбилармонларнинг янада кенгроқ фаолият олиб боришлари учун янги имкониятлар яратиш, уларнинг эртанги кунини таъминлашдек мақсад, партиявий дастур сифатида илгари сурилади. Сиёсий партия ўз олдидаги мақсадга эришиш учун маълум вазифаларни бажарадилар. Буларнинг орасида давлатни бошқаришда иштирок этиш, миллий интеграция, мафкуравий каби вазифаларни ажратиб кўрсатиш мумкин. Ҳар қандай сиёсий партия ўз фаолиятини жамиятда мавжуд бўлган муаммоларни ҳал этишга йўналтирилган сиёсий курсни ишлаб чиқишдан бошлайди. Ушбу мақсадда партия фаоллари ва жалб қилинган мутахассислардан иборат ташаббускор гуруҳлар, комиссиялар, жамоатяилик кенгашлари тузилади.

Сиёсий партия ўзининг дастурий ҳужжатларида ўзига хос стратегия ва усул танлаб, у орқали сайловчиларга таъсир кўрсатишга интилади . Бу ташкилий босқичда партияга янги аъзоларни қабул қилиш, фаолларни тарбиялаш сайловчиларни партия номзодларини қҳллаб қувватлашга сафарбар қилиш, йўлбошчиларни танлаб олиш ва уларни давлат ва оммавий жамоат ташкилотлари органларида юқори лавозимларга илгари суриш вазифалари юзага чиқади. Партиянинг энг муҳим вазифаси ҳокимият органларини шакллантириш ва улар фаолияти устидан назорат олиб боришда иштирок этишдир. Сиёсий партияларнинг бўлиши, уларнинг давлат органларига сайловларда иштирок этишлари ижтимоий ихтилофларнинг тинч йўл билан ҳал этилишига йўл очиб беради. Бу зарур ҳолларда ҳукуматларнинг алмаштирилиши учун, сиёсий арбобларнинг профессионал қобилиятини қўллаб- қувватлаш учун ижобий шарт- шароитлар яратади ва бу билан жамиятнинг давлат томонидан бошқарилишининг самарадорлиги таъминланади. Демократик режимдаги икки партиявий ёки кўп партиявий тизимга эга бўлган давлатларда ҳукмрон партиялар ва мухолиф партиялар ўртасида соғлом рақобат мавжуд бўлади. Мухолиф партиялар миллий тараққиёт учун муқобил дастурлар ишлаб чиқади ва жамоатчилик муҳокамасига ўз таклифларини беради, амалдаги ҳукумат фаолиятида мавжуд бўлган хато, нуқсонлар, суиистеъмолликларни танқид қилади, бу билан эса ҳукуматни жамиятдаги мавжуд муаммоларни муваффаққиятли ҳал этиш усулларини излиб топишга мажбур қилади. Масалан, Буюк Британия, Ҳиндистон ва бошқа бир қатор мамлакатларда мухолиф партиялар томонидан “яширин кабинетлар” тузилади, кабинет аъзоларига давлат хазинасидан маблағ тўланади ва улар баъзи имтиёзлардан ҳам фойдаланадилар , шу тариқа давлат ва жамият ҳаётидаги турли муаммоларни ҳал этишда фаол иштирок этадилар.

Ривожланган демократик давлатларда демократиянинг бевосита шакли билан бирга вакиллик демократияси амалиётда ўз самарасини бериб келмокда. Вакиллик демократиясининг энг муҳим хусусияти бу халқнинг вакиллари бўлмиш депутатларнинг олий ва маҳаллий вакиллик органларида фаолият юритиши ҳисобланади. Вакиллик органларини шакллантиришда бевосита фуқаролар билан биргаликда сиёсий партияларнинг иштирок этиши уларнинг сиёсий тизимда қанчалик мавқега эгалигидан далолат беради . Конституциямизда ўрнатилган нормалар ва “Сиёсий партиялар тўғрисида”ги Қонун парламентда ва халқ депутатлари маҳаллий кенгашларида фаолият юритиши учун сиёсий партияларга кенг имкониятлар беради 2004 йил 30 апрелда II чақирик Олий Мажлиснинг XIV сессиясида “Сиёсий партияларни молиялаштириш тўғрисида”ги қонуннинг қабул қилиниши сиёсий партиялар ҳуқуқий мақомида туб бурилиш ясаши шубҳасиз. Сессияда мамлакатимиз раҳбари партиялар фаолиятига алоҳида тўхталиб, ҳар бир сиёсий партия ўзининг аниқ йўналтирилган дастурига эга бўлиши сиёсий куч сифатида сайловларда асосий ўринда иштирок этиши лозимлиги ҳақида тўхталиб партиялар фаолиятига танқидий нуқтаи назардан қараш лозимлигини уқтирди. “Олий Мажлисга сайлов тўғрисида”ги Қонун асосида 1999 йил декабрда ўтказилган парламент сайловларининг аҳамияти шундаки, аввалги сайловларда иккита партия иштирок этган бўлса, бу сайловларда бешта партия иштирок этди. 7 Бу ҳолат шубҳасиз номзодлар ўртасидаги рақобатни кескин оширди ва сайловчилар учун танлов имкониятини кенгайтирди. Ўтган сайловларда 250 та депутатлик ўрни учун 1010 та номзод кураш олиб борганлигининг ўзи фикримизнинг далил исботидир Бироқ, шуни қайд этиш лозимки, сайлов якунларига кўра, жами депутатлик ўринларининг фақат 7 Одилқориев. Х.. Конституция ва фуқаролик жамияти. Т.:Шарқ. 2002. 92-бет.

ярмига яқинини (49,16 фоизи) сиёсий партиялар вакиллари эгаллаган. Аслида эса асосий ўринларни сиёсий партиялар эгаллашлари лозим эди. Вакиллик органларини шакллантиришда айниқса Олий Мажлиснинг қуйи палатаси – қонунчилик палатасининг шаклланишида иштирок этиш сиёсий партияларимиз учун янгилик ҳисобланади. 1993 йил 28 декабрда қабул қилинган “Олий Мажлисга сайлов тўғрисида”ги Қонун парламентимизнинг бир палатали даври 1995-2004 йилгача кенг қўлланилди. Парламентимизнинг икки палатали тизимга ўтиши ва Олий Мажлиснинг иккила палатасининг шаклланиши ҳам ўзига хос амалга оширилишини инобатга олиб, 2003 йил 29 августда янги таҳрирда “Олий Мажлисга сайлов тўғрисида” Қонун қабул қилинди. Сиёсий партияларнинг иштироки айниқса парламентимизнинг қонунчилик палатасини шакллантиришда яққол кўринади. Ўзбекистон Республикасининг “Сиёсий партиялар тўғрисида”ги Қонунининг 12- моддасига мувофиқ сиёсий партиялар қонунда белгилаб қўйилган тартибда давлат ҳокимияти органлари сайловларида иштирок этиш ҳуқуқига эга. 2003 йил 29 августда қабул қилинган “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайлов тўғрисида”ги (янги таҳрир) Қонуннинг 1-моддасида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси ҳудудий, бир мандатли сайлов округлари бўйича кўп партиявийлик асосида беш йил муддатга сайланадиган бир юз йигирма депутатдан иборатлиги белгиланган. Сиёсий партиялар одатда бутун фаолиятлари давомида сайловларда иштирок этиш ва ижобий ютуқларни қўлга киритиш учун тайёргарлик кўриб юрадилар, аммо расмий равишда сайлов кампанияси бошланганлиги эълон қилингандан сўнг улар асосий этиборни фақат сайловчилар ўртасида олиб бориладиган тарғибот-ташвиқот ишларига бағишлари лозим. Сайлов кампанияси бошланганлигини эълон қилиш Марказий сайлов комиссияси ваколатига кириб, аввалги чақириқ Қонунчилик палатаси депутатларининг ваколат муддати тугашидан камида уч ой олдин оммавий ахборот воситаларида эълон қилинади.

Агар илгарилари Олий Мажлис депутатлигига номзодлар кўрсатиш ҳуқуқига ҳокимият вакиллик органлари ҳам эга бўлган бўлса, янги таҳрирдаги қонун бўйича Қонунчилик палатасига номзодлар кўрсатиш ҳуқуқига сиёсий партиялар ва бевосита фуқаролар эгадирлар. Номзодлар кўрсатиш учун сиёсий партиялар маълум бир қонуний талабларга жавоб беришлари шарт, яъни, сиёсий партия сайлов кампанияси бошланганлиги эълон қилинган кундан камида олти ой олдин Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан рўйхатга олинган, сайловда иштирок этишини қўллаб-қувватловчи камида эллик минг сайловчининг имзосини тўплаган тақдирдагина депутатликка номзодлар кўрсатиши мумкин. Белгиланган намунадаги имзо варақалари сайлов кампанияси бошланганлиги эълон қилингандан кейин Марказий сайлов комиссияси томонидан берилади. Маъмурий-ҳудудий тузилмалардан бирида (Қорақалпоғистон Республикаси, вилоят, Тошкент шаҳри) сиёсий партия эллик минг сайловчининг кўпи билан саккиз фоизи имзосини тўплаши мумкин. Имзо варақаларида имзолар сохталаштирилган тақдирда Марказий сайлов комиссияси сиёсий партиянинг сайловда қатнашиш ҳуқуқини рад этади. Юқоридаги талаблар фақат сайлов кезларигина сиёсий майдонда пайдо бўлиб қоладиган ва фаолияти шундан нарига ўтмайдиган, сонда бор, саноқда йўқ қабилидаги партияларнинг сунъий тарзда ташкил бўлишидан сақланиш истаги тақозосидир. Бундан ташқари, сайловларда қатнашиш учун сайлочиларнинг эллик минг имзоси зарурлиги сиёсий партиянинг сиёсий ҳокимият учун муносиб кураш олиб бориш имкониятидан ҳамда бундай ҳокимиятни қўлга киритган тақдирда уни халқ муайян даражада қўллаб- қувватлашидан далолат беради. 8 Қўллаб -қувватловчи имзонинг кўпайиши: Биринчидан, сиёсий партияларнинг ҳаётдаги ўрни ортиши ва уларнинг мавқеининг сайловларда янада ошишига олиб келса; 8 Халилов.Э.Ҳ. Сайлов тўғрисидаги Ўзбекистон қонунларининг қарор топиши ва ривожланиши.Т.; “Ўзбекистон” 1999.18-бет.

Иккинчидан, партияларнинг сиёсий савиясини ҳамда улар адолатли рақобатнинг кучайишига олиб келади. Ривожланган мамлакатлар тажрибаси шуни кўрсатадики, сиёсий партияларнинг сайловдаги ролини унда иштирок этувчи субъектларнинг қонуний доираси белгилаб беради. Ушбу иштирокчилар жумласига сиёсий партиялар (шу билан биргаликда уларнинг коалициялари), носиёсий ижтимоий бирлашмалар ва сайловчилар киради. Аксарият мамлакатларнинг замонавий қонунчилик ривожланиш босқичларининг хусусиятлари шундан иборатки, унда сиёсий партияларга сайлов жараёнида, айниқса сайловга номзодларни тақдим этишда монопол мавқеъ берилганлигини кузатишимиз мумкин. Бу ҳолатни пропорционал сайлов тизимига эга бўлган мамлакатлар (Австрия, Португалия Швеция, ЖАР) қонунчилигида кузатиб қолмасдан, балки қолган икки сайлов тизимига, яъни аралаш ва мажоритар сайлов тизими мавжуд 60 га яқин мамлакатлар қонунчилигида ҳам кўриш мумкин. Баъзан сиёсий партияларнинг сайловдаги “монополистик” мавқеи, ҳатто Конституцияда ҳам мустаҳкамлаб қўйилиши мумкин. Масалан, Гвинея Конституциясининг 48-моддасига кўра қонуний фаолият кўрсатаётган сиёсий партияларгина парламент депутатлигига номзодларни тақдим этиш ҳуқуқига эга. Бироқ, бевосита сайловчиларнинг ташаббускор гуруҳлари томонидан кўрсатилган мустақил номзодларни сиёсий партиялар тақдим этган номзодлар билан сайлов жараёнида тенг иштирок этиш ҳуқуқи мавжуд бўлган давлатлар ҳам кўпчиликни ташкил қилади. Мисол тариқасида ГФР парламентининг қуйи палатасига ўтказиладиган сайловларда 200 та сайловчи имзосини тўплаган шахс бевосита депутатликка номзод сифатида рўйхатга олиниши мумкин. 9 Фақатгина баъзи бир мамлакатларда, жумладан Буюк Британияда ва бошқа бир қатор Ҳамдўстлик мамлакатларидаги сайлов қонунчилиги сайлов жараёнининг марказига сиёсий партияларни эмас, балки 9 Юдин Ю.А. Политические партии и право в современном государстве. М. ; Инфра-М 1998. 189-бет

алоҳида шахс сифатида расман иштирок этадиган мустақил номзодларни чиқаришга ҳаракат қилишади. Бироқ бу мамлакатларда сайлов компаниясини олиб бориш амалиёти шундан гувоҳлик берадики, бу ердаги ҳар қандай сайловларда, бевосита партияларнинг иштироки ҳал қилувчи ролини йўқотмаяпти. Мустақил номзодларга, сиёсий партияларга боғланмасдан туриб сайловларда ғалаба қозонишнинг реал имкониятлари йўқ. Масалан, Буюк Британия парламентининг Умум палатасига 1974 йилдаги сайловларда мустақил номзодлардан бирорта ҳам номзод депутатликка сайланмаган эди. Мустақил номзодларни сайловда иштирок этишлари билан боғлиқ қоидалар ва талаблар юқорида таъкидланган давлатларнинг қонунчилиги сингари, мамлакатимизнинг сайлов қонунчилигида ҳам юқори демократик савияда мустаҳкамланганини эътироф этиш мумкин. Республикамизда сиёсий партиялар депутатликка номзодлар кўрсатиш учун камида етмиш кун қолганида Марказий сайлов комиссиясига қуйидаги ҳужжатларни тақдим этиши керак: партия раҳбари томонидан имзоланган сайловда қатнашиш тўғрисидаги ариза; Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигининг сиёсий партия сайлов кампанияси бошланганлиги эълон қилинганкундан камида олти ой олдин рўйхатга олинганлигини тасдиқловчи маълумотнома; имзо варақалари; Юқорида кўрсатилган ҳужжатлар тақдим этилгач, Марказий сайлов комиссияси тақдим этилган ҳужжатлар асосида беш кунлик муддат ичида сиёсий партиянинг сайловда қатнашишига ижозат бериш тўғрисида узил- кесил қарор қабул қилади. Сайловда иштирок этувчи сиёсий партияларнинг рўйхати аризалар келиб тушиш тартибига қараб марказий матбуотда эълон қилинади.

Сиёсий партиялар томонидан депутатликка номзодлар кўрсатиш сайловга олтмиш беш кун қолганида бошланади ва сайловга қирқ беш кун қолганида тугайди. Депутатликка номзодлар сиёсий партияларнинг юқори органлари(Масалан, қурултой) томонидан кўрсатилади. Сиёсий партиялар депутатликка бир юз йигирма нафар номзод, яъни ҳар бир сайлов округидан биттадан депутатликка номзод кўрсатишга ваколатлидир. Бир шахс фақат битта сайлов округидан депутатликка номзод этиб кўрсатилиши мумкин. Депутатликка номзод танлаш тартибини сиёсий партияларнинг ўзлари ҳал этадилар. Сиёсий партиялар фақат ўз партияси аъзоларини ёки партиясизларни депутатликка номзод этиб кўрсатишга ваколатлидир. Депутатликка номзодлар кўрсатиш тўғрисида баённома тузилади. Сиёсий партиялар номзодлар танлаётган пайтда уларни ҳар томонлама қобилиятларини ўрганиб чиқишлари лозим. Чунки, худди мана шу номзодлар сайлов жараёнида ўзларининг ташвиқотлари орқали сайловчиларни ўзларига қаратиб билиши ва етарли овозларни тўплашлари лозим бўлади. Сайлов жараёнида сиёсий партияларнинг раҳбари амалдаги қонунчиликка кўра депутатликка номзодларни рўйхатга олишни илтимос қилиб, Марказий сайлов комиссиясига ариза билан мурожаат этади. Аризага қуйидагилар илова қилинади: сиёсий партия юқори органининг депутатликка номзодлар кўрсатиш тўғрисидаги қарори; сиёсий партия юқори органи мажлисининг депутатликка номзодлар кўрсатиш тўғрисидаги баённомаси, унда депутатликка номзоднинг фамилияси, исми, отасининг исми, туғилган санаси, касби, лавозими (машғулотининг тури), иш ва яшаш жойи, партияга мансублиги, шунингдек сайлов округининг номи ва тартиб рақами кўрсатилади;

депутатликка номзоднинг ўз номзоди тегишли сайлов округидан овозга қўйилишига рози эканлиги тўғрисидаги аризаси; депутатликка номзоднинг, башарти у Қонунчилик палатаси депутати этиб сайлангудек бўлса, бажариб турган ишидан (хизматидан) бўшаш тўғрисидаги аризаси. Ҳужжатларни тақдим этган шахсга Марказий сайлов комиссияси ҳужжатлар қабул қилиб олинган сана ва вақт кўрсатилган маълумотнома беради. Марказий сайлов комиссияси тақдим этилган ҳужжатларни етти кунлик муддат ичида текшириб чиқади ва уларнинг ушбу Қонун талабларига мувофиқлиги тўғрисида хулоса беради. Марказий сайлов комиссияси рўйхатга олиш учун тақдим этилган ҳужжатларда аниқланган номувофиқликлар ва “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайлов тўғрисида”ги Қонун талабларидан четга чиқиш ҳоллари тўғрисида тегишли сиёсий партияларнинг раҳбарларига белгиланган тартибда маълум қилади. Сиёсий партиялар томонидан Қонунчилик палатаси депутатлиги учун кўрсатиладиган номзодларга қонун томонидан маълум бир талаблар ўрнатилган. Унга кўра қуйидагилар депутатликка номзод этиб рўйхатга олинмайди: содир этилган жинояти учун судланганлик ҳолати тугалланмаган ёки судланганлиги олиб ташланмаган фуқаролар; сайлов кунига қадар сўнгги беш йил мобайнида Ўзбекистон Республикаси ҳудудида муқим яшамаган фуқаролар; Ўзбекистон Республикаси Қуролли Кучларининг ҳарбий хизматчилари, Миллий хавфсизлик хизмати, бошқа ҳарбийлаштирилган бўлинмаларнинг ходимлари; диний ташкилотлар ва бирлашмаларнинг профессионал хизматчилари. “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайлов тўғрисида”ги Қонуннинг 26-моддасига кўра, Марказий сайлов комиссияси сиёсий

$партиялардан, сайловчилар ташаббускор гуруҳларидан депутатликка номзодларни рўйхатга олиш учун ҳужжатларни қабул қилишни рўйхатга олиш муддати тугашига етти кун қолганида тўхтатади. Депутатликка номзодлар Марказий сайлов комиссияси томонидан рўйхатга олинганидан кейин беш кунлик муддат ичида тегишли округ сайлов комиссияси рўйхатга олинганлик тўғрисидаги хабарни депутатликка номзоднинг фамилиясини, исми ва отасининг исмини, туғилган йилини, партияга мансублигини, эгаллаб турган лавозимини, иш ва яшаш жойини, шунингдек уни депутатликка номзод этиб кўрсатган сиёсий партияни ёки сайловчилар ташаббускор гуруҳини кўрсатган ҳолда маҳаллий матбуотда эълон қилади. Хорижий мамлакатлар тажрибаси шуни кўрсатадики, айрим мамлакатларда депутатликка номзодларни рўйхатга олишда сайлов гарови қўлланилади. Англияда бу 150 фунт стерлингни, Францияда Миллий мажлис депутатлигига номзодлар учун-1000 франкни ташкил этади.Агар номзодлар округдаги овозларнинг жуда камчилигини тўплайдиган бўлса (Зимбабведа- 1\8 кам бўлса), гаров пули қайтарилмайди. 10 Сиёсий партияларнинг сайловдаги ғалабаси уларнинг қанчалик сайловолди ташвиқоти олиб боришига бевосита боғлиқ.. “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайлов тўғрисида”ги Қонуннинг 27- моддасига кўра с айловолди ташвиқоти депутатликка номзодлар Марказий сайлов комиссияси томонидан рўйхатга олинган кундан эътиборан бошланади. Депутатликка номзодларга, сиёсий партияларга, мустақил ташаббускор гуруҳларга Марказий сайлов комиссияси томонидан белгиланадиган тартибда оммавий ахборот воситаларидан фойдаланишда тенг ҳуқуқ берилади. Сайловчиларнинг йиғилишлари участка сайлов комиссияси томонидан барча номзодлар учун мутлақ тенг шароитларга риоя этилган ҳолда ташкил қилинади. Маҳаллий ҳокимият органлари ва жамоат 10 Арановский.К.В. Государственное право зарубеж ных стран. М. ; «Форум»- «Инфра-М» 1998. 303-бет.$

ташкилотлари, шунингдек фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари депутатликка номзодларга йиғилишлар ўтказиш учун жиҳозланган бинолар ажратишлари, депутатликка номзодларга сайловчилар билан учрашувлар ўтказишни ташкил этишда, зарур маълумот ва ахборот материаллари олишда ёрдам кўрсатишлари шарт. Йиғилишлар ва учрашувлар ўтказиладиган вақт ҳамда жой сайловчиларга барвақт хабар қилинади. Хорижий маалакатларниг кўпчилигида ҳам, сайловолди ташвиқотларини олиб бориш шартлари қонун билан белгиланган. Масалан, Японияда сайловчиларга совғалар улашиш, иш юзасидан ваъдалар бериш ва уларнинг уйларига ташвиқот мақсадида бориш қатъиян ман этилади. Сиёсий партияларга ўзининг келгуси фаолият дастури билан чиқиш ҳуқуқи берилади. Партиялар ва депутатликка номзодларнинг дастурлари давлатнинг суверенитети, яхлитлиги ва хавфсизлигига қарши қаратилган бўлмаслиги, халқнинг соғлиғи ва маънавиятига тажовуз қилмаслиги, уларда уруш, миллий, ирқий ва диний адоват тарғиботи, конституциявий тузумни зўрлик билан ўзгартиришга, фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқлари ва эркинликларини камситувчи хатти-ҳаракатларга даъват бўлмаслиги керак. Ташвиқотнинг сайловчиларга бепул ёки имтиёзли шартларда товарлар бериш, хизматлар кўрсатиш (ахборот хизматлари бундан мустасно), шунингдек пул маблағлари тўлаш билан қўшиб олиб борилиши тақиқланади. Сайлов куни ташвиқот юритишга йўл қўйилмайди. Хорижий мамлакатлар тажрибасида партиялар томонидан сайловчилар ишончини қозониш учун турли хил таъқиқланган ва тавсия этилган психологик усул ва воситалардан фойдаланишини кузатишимиз мумкин. Ижтимоий-психологик мазмундаги ишонтиришнинг моҳияти шундаки, бунда сайловчилар онгига манфаатдор гуруҳлар,партиялар томонидан маълум мақсадга эришиш учун таъсир кўрсатилади. Шахс сайловчи таъсир доирасида ушлаб турилса , фикр, ғоя,мазмунини танқидсиз, таҳлилсиз қабул қилади. Мазкур жараён суггестия, таъсир кўрсатувчи суггестор, таъсир

$кўрсатиш объекти эса суггеренд деб аталади . 11 Республикамиз сайлов қонунчилигига кўра ҳар қандай сайлов жараёнидаги ноқонуний ҳаракатлар учун жавобгарлик белгиланган. “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайлов тўғрисида”ги Қонуннинг 65-моддасида ушбу Қонунни бузганлик учун жавобгарлик масаласи белгиланган бўлиб унга кўра, ф уқароларнинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайлаш ва сайланиш, сайловолди ташвиқоти олиб бориш ҳуқуқларини амалга оширишларига зўравонлик, алдаш, таҳдид қилиш ёки бошқа йўл билан қаршилик кўрсатувчи шахслар, шунингдек сохта сайлов ҳужжатлари тузган, овозларни атайин нотўғри санаб чиққан, овоз бериш яширинлигини бузган ёки ушбу Қонун бошқача тарзда бузилишига йўл қўйган сайлов комиссияларининг аъзолари, бошқа мансабдор шахслар, сиёсий партияларнинг вакиллари, сайловчилар ташаббускор гуруҳларининг аъзолари қонунга мувофиқ жавобгар бўладилар. Қонунчилик палатаси депутатлигига номзод ёки Сенат аъзолигига номзод тўғрисида сохта маълумотларни эълон қилган ёки ўзгача тарзда тарқатган шахслар ҳам жавобгарликка тортиладилар. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 147-моддасига мувофиқ сайлов ҳуқуқининг ёки ишончли вакиллар ваколатларининг амалга оширилишига тўсқинлик қилиш жиноий жавобгарликка сабаб бўлади. Демак партияларга сайловларда муносиб иштирок этиш учун тенг имкониятлар яратилган. Сиёсий партияларнинг қонунчилик палатасини шакллантиришда ўрни фақат юқоридагилар билан чекланиб қолмайди. 2003 йил 29 августда қабул қилинган “Олий Мажлис қонунчилик палатаси Регламенти тўғрисида”ги Қонунга биноан, палата спикери ва унинг ўринбосарларини сайлашда номзодлар оқсоқоллар кенгаши томонидан қоида тариқасида энг кўп депутатлик ўрнини олган сиёсий партиялар ёки сайловчилар ташаббускор гуруҳларидан сайланган депутатлар орасидан кўрсатилади. Демак, сайловларда энг кўп номзодлари сайланган сиёсий 11 Қодиров.У. Сайлов учун кураш. \ XXI ASR газетаси. 2004. 10 июнь.$

Узбекистонда жамоат бирлашмалари фаолиятининг конституциявий асослари

20.09.2019

0

169.5 KB

Похожие