Узбекистонда молия ва пул-кредит тизимининг конституциявий асослари - Юриспруденция - Рефераты

Узбекистонда молия ва пул-кредит тизимининг конституциявий асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

102 KB

Ўзбекистонда молия ва пул-кредит тизимининг конституциявий асослари Режа : 1-. Ўзбекистон Республикасида молия тизимининг конституциявий асослари 2-. Ўзбекистон Республикасида пул тизимининг конституциявий асослари 3-. Ўзбекистон Республикасида бюджет тизимининг конституциявий асослари 4-. Ўзбекистон Республикасида банк тизимининг конституциявий асослари 5-. Ўзбекистон Республикаси нинг б анк тизими тушунчаси

Ўзбекистон Республикасида молия тизиминнг конституциявий асослари Конституциянинг 122-моддасида "Ўзбекистон Республикаси ўз молия ва пул-кредит тизимига эга" деб белгилаб қўйилган. Молия тушунчаси жуда кенг тушунча бўлиб, ўз моҳиятига кўра иқтисодий категориялардан бири бўлиб ҳисобланади. “ Молия ” – лотинча ибора бўлиб, пул тўловлари деган маънони билдиради. Лекин молияни пул тўловлари деб тушунтириш етарли эмас, балки бу ибора унинг ташқи кўринишини ифода қилиб, ички мазмунини ифода қилмайди. Ана шундай тўловлар бир томондан бюджетга, суғурта органларига, солиқлар, йиғимлар, тўловлар ўтказиш, иккинчи томондан эса давлат бюджети ва фондлар ҳисобида маблағлар бериш, банк оркали амалга ошириладиган пул тўловлари ҳолида пул ҳаракатини ифода қилар экан, бу ҳаракатларда ижтимоий муносабатлар акс этади. Иқтисодиётни ривожлантириш пул маблағларини талаб қилади. Молия тизими ёрдамида давлат ўзига керакли бўлган пул маблағини йиғиб олади – пул фондини ташкил қилади ва бу тўпланган пул маблағи фондини қайта тақсимлайди. Ҳар бир давлат ўзининг мустақил молиясига эга булмоғи керак. Ўзбекистон Республикаси сиёсий мустақиллигига эришди. Ҳозирги кунда Ўзбекистон Республикаси бошқа мустақил давлатлар қатори фақат сиёсий мустақилликка эришиб қолмасдан, иқтисодий мустақилликка ҳам эришмоқда, яъни ўзининг молиясига ва ўзининг миллий даромадига эгадир. Ўзбекистон Республикасининг молияси мамлмкатимиз иқтисодий тизимининг муҳим ва ажралмас қисми, унинг таркибий элементидир. Мамлакатимиз иқтисодининг ривожланиши, унинг молиясини юксалиш йўналишларини белгилаб беради ва мустаҳкамлаб боришига ижобий таъсир кўрсатади. Иқтисодимизнинг тараққиётини якунловчи кўрсаткичлардан бири миллий даромаддир.

Миллий даромаднинг ўсишига мамлакатимиз саноати, қишлоқ хўжалиги ва бошқа тармоқларнинг узлуксиз тараққиёти сабабчи бўлади. Молияни мустаҳкамлаш мураккаб вазифалардан бири, бу вазифани бажармасдан туриб, мамлакатимизни ҳимоя қилиш, хўжалик ва маданий ривожланишини таъминлаш ва бозор иқтисоди шароитига йирик қадам қўйиш мумкин эмас. Пул ресурсларини ҳосил этиш, уларни жамлаш, тақсимлаш ва жамлаш юзасидан пайдо бўладиган иқтисодий муносабатлар молия дейилади. Молия пул муносабатлари бўлсада, у ишлаб чиқаришга боғлиқ. Пул маблағларини топиш, уларнинг тақсимланиши ва қайси мақсадларда ҳамда қандай усуллар билан ишлатилиши молия тизимини ташкил этади. Агар молиянинг объекти пул маблағлари бўлса, унинг субъектлари яъни иштирокчилари: фирма, жамоат ташкилотлари, давлат идоралари, ҳар хил муассасалар, турли оилалар ва айрим шахслар бўлади. Уларнинг ҳаммаси пул кирими ва чиқимига рўпара бўладилар, шу билан молиявий муносабатларга киришадилар. Молиянинг мазмуни уни бажарадиган вазифаларида ифода этилади. Молия қуйидаги вазифаларни бажаради: 1) Тақсимлаш вазифаси – ҳар хил яратиладиган миллий маҳсулот ва жамғарилган миллий бойлик пул шаклида тақсимланади, турли молия фондларига айлантирилади. 2) Рағбатлантириш вазифаси – молия воситасида иқтисодий фаоллик қўллаб-қувватланади. Бунинг учун солиқлардан имтиёз берилади. Солиқлар камайтирилса, фирманинг харажати қисқариб, унинг фойдаси кўпаяди. Бу эса фойдани ишлаб чиқаришни ривожлантириш учун сарфлаш имконини беради. Давлат томонидан корхона ва ташкилотларга молиявий кўмак бериш ҳам улар ишини рағбатлантиради. 3) Иқтисодий ахборот вазифаси – молияда иқтисодий фаолиятнинг якуни жамланади ва бу молиявий кўрсаткичлар шаклини олади. Бу фойда миқдори, рентабеллик, корхонанинг ликвидлиги, унинг пул маблағлари ва

қарзининг миқдори кабилардир. Шуларга қараб корхонанинг молиявий ҳолатига баҳо берилади. Молия ўз вазифаларини молиявий воситалар, чунончи, солиқлар, ҳар хил тўловлар, субсидиялар, пул фондлари воситасида бажаради. Жами молия воситалари молия механизми деб юритилади. Ўзбекистонда Молия бир қанча бўғинлардан иборат бўлиб, ягона молия тизимини ташкил қилади. Бу тизимга қуйидагилар киради: 1) Ўзбекистон давлат бюджети- буни таркибига Республика бюджети, Коракалпоғистон Республика бюджети ва маҳаллий бюджетлар киради. 2) Бюджетдан ташқари фондлар: ижтимоий суғурта фонди, пенсия фонди, аҳоли бандлик хизмати фондлари киради ва бюджетдан ташқари мақсадга йўналтирилган жамгармалари. Масалан: Бобур номидаги жамғарма, Халқаро Амир Темур ҳайрия жамғармаси, бу жамгармаларнинг асосий вазифаси Темур ва Темурийлар даври тарихи ҳамда маданиятини чуқурроқ ўрганиш, уни кенг халқ оммаси, айниқса ёшлар ўртасида фаол тарғиб қилиш. 3) Корхоналар, бирлашмалар ва ташкилотларнинг молияси. 4) Мулкий ва шахсий суғурта. 5) Давлат кредити ва банк кредити – булар ҳаммаси йиғилиб молия тушунчасини беради. Бу бўғинлар молия тизимини ташкил қилиши билан бирга, ҳам бир бўғин ўзига хос хусусияти билан жамиятнинг ижтимоий- иқтисодий ҳолатига ўз таъсирин кўрсатади. Ўзбекистон Давлат бюджети – молия тизими ичида марказий ўринни эгаллайди. Давлат бюджетига келиб тушадиган маблағни катта қисмини корхоналар, бирлашмалар ва ташкилотлардан келиб тушадиган даромадлар ташкил қилади. Ундан кейин эса фуқаролардан олинадиган солиқлар ҳисобига бюджет даромадлари ташкил топади. Давлат бюджетининг энг кўп қисми Ўзбекистон аҳолисини ижтимоий ҳимоя қилиш, кам таъминланган оилаларга ёрдам беришга сарфланади. Корхоналар, бирлашмалар ва ташкилотларнинг молияси – моддий ишлаб чиқариш билан бевосита боғлик бўлиб, натижада миллий даромад

ҳосил бўлади. Бунга корхоналар, ташкилотлар, бирлашмалар, жамоа хўжаликлари, кооператив ва жамоат ташкилотлари молияси киради. Ўзбекистон Республикаси бозор шароити мунособатларига кириб боришида бўларнинг молияси асосий молия бўғинларидан бўлиб ҳисобланади. Корхона ва ташкилотларда ҳосил бўлган молиявий ресурслар эса давлат бюджетининг асосий даромадлар манбаи бўлиб ҳисобланади. Мулкий ва шахсий суғурта – асосан юридик ва жисмоний шахсларнинг бадал пуллари ҳисобига суғурта фонди ташкил қилинади. Суғурта фондининг асосий вазифаси табиий офат ва бошқа бахтсиз ходисалар натижасида келиб чиққан зарарни қоплашдан иборатдир. Ўзбекистон Республикасида Суғурта ишлари Ўзбекистон Республикасининг "Суғурта тўғрисида"ги 1993 - йил 6- май қонуни асосида амалга оширилади. Шу қонунга асосан суғурта – инсон фаолиятининг турли соҳаларида содир бўладиган табиий офатлар, фавқулодда ҳодиса ва бошқа вокеалар натижасида етказилган зарар, ҳамда талофатларни жисмоний ва юридик шахслар тўлаган суғурта бадаллари (суғурта пуллари) дан ҳосил қилинган пул фондлари ҳисобидан тўлиқ ёки қисман қоплаш йўли билан жисмоний ва юридик шахслар манфаатлар суғурталанишини таъминлашга доир муносабатлар демакдир. Давлат кредити ва банк кредити – бозор шароитида жуда катта аҳамиятга эгадир. Давлат кредити орқали давлат аҳолининг вақтинча фойдаланмай турган пул маблағидан халк хўжалигини кредитлашда фойдаланади. Давлат кредитида аҳоли, яъни фуқаро ўз хоҳиши билан пул маблағини давлат ихтиёрига бериб қўяди. Масалан омонатга пул қўйиши, давлат заёмларини сотиб олиши мисол бўла олади. Банк кредити икки хил, яъни қисқа муддатли ва узоқ муддатли бўлади. Давлат банкларида корхона, ташкилот ҳамда фуқароларнинг пуллари сақланади. Бу сақланишга берилган пулларни банклар мухтож корхона, ташкилот ва фуқаролар учун қарзга, яъни кредитга қисқа ёки узоқ муддатга бериши мумкин. Қарзга бериш ҳисобига банк қарзга олинган суммадан фоиз

ҳисобида даромад олади. Давлат кредити ва банк кредити ҳам ўз навбатида молия тизимининг кўзга кўринган бўғинини ташкил қилади. 2. Ўзбекистон Республикасида пул тизимининг конституциявий асослари Ўзбекистон Республикасида пул тизими – Ўзбекистон Республикасида пул муомаласини тартибга солиш, Ўзбекистон Республикасининг Конституциясининг 122-моддасида ҳамда Ўзбекистон Президентининг 1994 - йил 16 - июн да эълон қилинган "Ўзбекистон Республикасининг миллий валютасини муомилага киритиш тўғрисида"ги фармони ҳамда Ўзбекистон Вазирлар Маҳкамаси ва Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан чиқарилган норматив-ҳуқуқий актлар асосида тартибга солинади. Ўзбекистон Республикаси ҳудудида пул сиёсатини амалга оширишда Ўзбекистон Республикаси банкининг роли жуда ҳам каттадир. Пул тизими ҳамда пул муомаласини ташкил этиш Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан олиб борилади. Ўзбекистон Республикасининг расмий пул бирлиги - сўмдир. Бир сўм юз тийиндан иборат. Сўм Ўзбекистон Республикасида ягона, чекланмаган ва қонуний тўлов воситаси бўлиб ҳисобланади. 1 июлдан бошлаб Ўзбекистон Республикасининг Миллий валютаси - "сўм" Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг қиймати 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100 ва 1996 йилдан бошлаб 200 сўм, 2000 йилдан 500 сўм, 2001 - йилдан 1000 сўм бўлган банк қоғоз (банкнотлар) ва 1, 3, 5, 10, 20, 50 тийин бўлган метал тангалар ҳамда нақд пул муомалага чиқарилди. Марказий банк Ўзбекистон Республикаси ҳудудида қонуний тўлов воситаси сифатида банкнотлар ва тангалар кўринишидаги пул белгиларини муомалага чиқаришда мутлоқ ҳуқуққа эга, уларни қалбакилаштириш ва ноқонуний тарзда тайёрлаш қонуний ҳужжатларга мувофиқ жавобгарликка тортишга сабаб бўлади. Муомалада бўлган банкнотлар ва тангалар Марказий банкнинг қатъий мажбуриятлари ҳисобланади ва унинг жами активлари

билан таъминланади. Шунинг билан бирга Марказий банк йўқ қилиб юборилган, қалбаки, ясама ва қонуний кучини йўқотган банкнотлар ва тангаларнинг ўрнини қопламайди. Марказий банк банкнотлар ва тангаларнинг намуналарини, шунингдек уларнинг дизайнини Олий Мажлиснинг Кенгаши билан келишган ҳолда тасдиқлайди. Банкнотлар ва тангаларнинг дизайни Марказий банкнинг мулки ҳисобланади. Марказий банк янги намуналардаги банкнот ва тангалар муомалага чиқарилиши тўғрисидаги ахборотни, шунингдек уларни тавсифини оммавий ахборот воситаларида эълон қилади. Пул – шундай махсус товарки, у бошқа ҳамма товарлар учун умумий эквивалент вазифасини бажаради. Ҳамма товарлар сингари пул ҳам, қиймат ҳам истеъмол қийматга эга. Шу маънода у бошқа оддий товарлардан фарқ қилмайди. Пул бозор иқтисодиётининг муҳим омилини ташкил қилади. Ҳозирги иқтисодий ҳаёт, хусусан, бозор иқтисодиёти пул билан тирик. Пул бўлмаган жойда бозор иқтисодиёти бўлиши мумкин эмас. Бозор иқтисоди товарлар ва товарлашган хизматларни ишлаб чиқаришдан бошлаб, то истеъмолигача бўлган ҳаракатдан иборатки, бу пул воситасида амалга ошади. Ишлаб чиқариш ресурслари бозорда пулга харид қилиниб, товарлар яратилади ва пул даромадларига айирбошланиб истеъмолга ўтади. Товарлар истеъмол ёки инвестиция (ишлаб чиқариш) учун сарф этиладими, барибир пул ёрдамида ҳаракатга келади. Бозор иқтисодиёти шароитида пул муомаласини уюштириш, пулларни айирбошлаш, уларни сақлаш, тақсимлаш, бўш пулни бериш, яъни уни сотиш, пул воситасида молияни ташкил этиш каби иқтисодий алоқалар янада кучайиб, мураккаблашиб боради. Пул шаклидаги маблағлар бозор орқали ресурсларга айланади ва улар иштирокида товарлар яратилади ҳамда сотилиб яна пул олинади. Ўзбек сўмини жорий қилиш зарурияти. Собиқ Иттифоқ парчаланиб кетганидан сўнг МДҲдаги янги мамлакатлар ягона пул бирлигини сақлаб

қолишга асло ҳожат колмади. Айни пайтда мустақил давлатлар алоҳида молиявий сиёсат юргиза бошланди. Бундай шароитда: 1) Рубль зонасидаги республикаларда молия соҳасида юз бериши мумкин бўлган ўзгаришларни олдиндан билиш мушкул бўлиб колди; 2) Накд пулсиз маблағ ҳаракати, ўтказиш йули билан тўловлар анча чекланади; 3) Минтакалар аро фоиз меъёрлари ўртасидаги фарқ кучайди; 4) Пулни қадрсизланиши алоҳида республикалар, шу жумладан, Ўзбекистон хукуматини назоратидан чиқа бошлади. 5) Россия Марказий банки томонидан МДХ мамлакатларини накд пул ва кредитлар беришнинг мунтазамлигига риоя қилинмагани маблағ етишмаслиги ва иқтисодий фаолиятда беқарорликка олиб келади. 6) Турли республикаларда пулни ҳар хил даражада қадрсизланиши минтақада истеъмол молларини камайтириб юборди. 7) Хукуматлар ўртасида ишонч ва ҳамжиҳатлик йўқлиги, шунингдек, кўпинча унчалик муҳим бўлмаган масалалар бўйича хатти- ҳаракатлар аҳволни баттар огирлаштирди. Сўмни жорий қилишда Ўзбекистон ўзи танлаган йўлдан борди. Бу хусусиятлар қуйидагилардан иборат: 1) аввало, у бошқа мамлакатлар тажрибасига ўхшамайди. 2) Халол ишлаб танилган пулни ҳаммаси алмаштирадиган бўлди. 3) Янги ва эски пул нисбати 1:1. Бошқа давлатларда эса бу турлича бўлди: 1:100, 1:50, 1:10 ва ҳоказо. "Бирга бир" нисбат иқтисодий жиҳатдан энг арзон руҳий психологик жихатдан энг қулайдир. 3. Ўзбекистон Республикасида бюджет тизимининг конституциявий асослари

Собиқ иттифоқ ҳукуматини тугатилиши билан Ўзбекистон Республикасининг давлат ва иқтисодий ҳолати тубдан ўзгарди. Ўзбекистон Мустақил суверен давлат бўлди. Бу давлатчиликнинг муҳим атрибути бўлган - бюджетнинг ўзгаришига олиб келди. Ўзбекистон Республикаси қонунчилигига биноан бюджетлар иккига бўлинади: - давлат бюджети, - маҳаллий бюджет. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 122-моддасига биноан Ўзбекистон давлат бюджети республика бюджетидан, Қорақалпоғистон Республикаси бюджетидан ва маҳаллий бюджетлардан иборат. Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик Кодексига биноан давлат мулки республика мулки ва маъмурий - ҳудудий тузилмалар мулкидан (муниципал мулкдан) иборат. Тегишли бюджетнинг воситалари ва бошқа давлат мол-мулки, агар улар давлат корхонаси ва муасса са сига биркитилмаган бўлса, Ўзбекистон Республикасининг давлат хазинасини, вилоят хазинасини ташкил қилади. Республика мулки республика бюджетига тушадиган солиқлар, йигимлар ва бошқа мажбурий тўловлардан, шунингдек қонунлар назарда тутилган асосларга мувофиқ бошқа тушумлар ҳисобидан ташкил этилади. Муниципал мулк - давлат ҳокимияти маҳаллий органларининг мол - мулки, маҳаллий бюджет маблағлари, шунингдек уй - жой фонди ва коммунал хўжалик корхоналар ва бошқа мулкий комплекслар, халқ таълими, маданият, соғлиқни са қ лаш муассасалари, шунингдек бошқа мол-мулкдан иборат. Муниципал мулк маҳаллий бюджетга тушадиган солиқлар, йиғимлар ва бошқа мажбурий тўловлардан, шунингдек қонун ҳужжатларида назарда тутилган асосларга мувофиқ бошқа тушумлар ҳисобидан ташкил этилади. Шундай қилиб, давлат бюджети республика бюджети, республика таркибига кирувчи Қоракалпоғистон Республикаси бюджети ва вилоятлар бюджетидан ташкил топади.

Маҳаллий бюджет эса, туман, шаҳар, қишлоқ ва бошқа маъмурий- ҳудудий тузилмалар поғонасида ташкил топади. Бюджетнинг қандай поғонада ташкил топишидан қатъий назар, бюджетни уч маънода тушуниш мумкин: а) иқтисодий маънода; б) моддий маънода; в) ҳуқуқий маънода. Иқтисодий маънода бюджет - бюджет фондларини турли поғонада ташкил этиш, тақсимлаш ва фойдаланиш билан боғлиқ бўлган иқтисодий (пул) муносабатлари тизимини англатади. Моддий маънода бюджет - давлат ёки маҳаллий ҳокимият органлари функцияларини таъминлаш мақсадида у ё ки бу поғонада ташкил қилинувчи марказлашган пул фондини англатади. Ҳужжатлар, у ё ки бу тадбирларни бюджет ҳисобидан молиялаштириш, бюджет маблағлари ҳисобидан органлар ва муассасаларни таъминлаш, даромад манбаини бюджет ҳисобига ўтказиш тўғрисида сўз юритганимизда, бюджетнинг айнан шу жиҳати назарда тутилади. Ҳуқуқий маънода бюджет - тегишли давлат ҳокимиятининг вакиллик органи томонидан тасдиқланган, тегишли ҳудуднинг марказлашган пул фондини ташкил этиш, тақсимлаш ва фойдаланишнинг молиявий режаси бўлиб ҳисобланади. Қонун билан ўрнатилган тартибда тасдиқланган бюджет - давлатнинг асосий молиявий -режали акти ёки маҳаллий поғона даги молиявий - режали акт сифатида намоён бўлади. Асосий молиявий режа сифатида бюджет қуйидаги хусусиятларга эга: а) бюджет универсал молиявий режа ҳисобланиб, ўз кўрсаткичлари билан ижтимоий ва иқтисодий ривожланишнинг барча соҳаларини қамраб олади. Бу универсаллик хусусияти бошқа молиявий режаларда учрамайди, чунки улар жуда тор доирада ҳаракат қилади.

б) бошқа молиявий режаларга нисбатан бюджет - йўналтирувчи хусусиятига эга. Йўналтириш - бюджет кўрсаткичи билан бошқа молиявий режалар кўрсаткичининг ўзаро бо ғ ликлиги ор қ али амалга оширилади. Корхоналарнинг молиявий режаларида бюджетга туланадиган мажбурий тўловлар хажми ва бюджетдан ажратиладиган маблағлар кўрсатилади. Давлат бюджет ташкилотлари ўз фаолиятларини амалга оширишлари учун керак бўлган барча маблағларни тегишли бюджетнинг (бўйсунувига караб) харажатлар қисмидан оладилар. Юқорида кўриб чиқилган барча аспектлар бюджет тушунчасини т ў лдириб туради. Бюджет бу - давлат ҳокимияти органлари функцияларини таъминлаш мақсадида пул маблағларини ташкил этиш ва харажат қилиш шаклидир. Бу тушунчадан кўриниб турибдики: биринчидан, бюджет – пул маблағларини ташкил этиш ва харажат қилиш шакли бўлиб ҳисобланса, иккинчидан, бюджет – давлат ҳокимияти органларининг функцияларини таъминлайди. Демак, бюджет – давлат ҳокимияти вакиллик органи томонидан тасдиқланадиган марказлашган пул фондларининг ташкил топиши, тақсимланиши ва фойдаланишининг асосий молиявий режаси бўлиб, давлатнинг барча вазифалари ва функцияларини таъминлашга хизмат қилади. Давлат бюджети ҳар йили тасдиқланади ва у 1 - январдан 31 - декабрга қадар ҳаракатда бўлади. Давлатнинг иқтисодий - ижтимоий ривожланишида бюджетдан фойдаланиш натижасида юзага келадиган муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқий нормалар махсус гуруҳ нормаларини келтириб чиқаради, ҳамда молия ҳуқуқининг бўлими бўлган - бюджет ҳуқуқини ташкил қилади. Бюджет ҳуқуқи ўз таркибига бир неча молиявий институтларни олади. Бюджет ҳуқуқи нормалари молиявий тизимнинг ажралмас қисми бўлиб, бюджетнинг ташкил топиши, таксимланиши ва ундан фойдаланилиши

жараёнида юзага келувчи ижтимоий муносабатларни тартибга солади. Шунинг учун ҳам бюджет ҳуқуқи - республика ҳудудида давлат ва маҳаллий бюджетларни ташкил этиш, тақсимлаш ва фойдаланиш натижасида юзага келувчи ижтимоий (молиявий) муносабатларни тартибга солувчи молиявий - ҳуқуқий нормалар йиғиндисидан иборат. Бюджет ҳуқуқининг предметини - бюджет фондларини ташкил этиш, тақсимлаш ва фойдаланиш натижасида юзага келувчи муносабатлар ташкил қилади. Бу муносабатлар қуйидагилардан иборат: а) республикада бюджет тузилиши ва бюджет тизимини ўрнатиш; б) бюджет тизими даромадлар ва харажатларининг структурасини ўрнатиш ва уларни турли поғонадаги бюджетлар ўртасида тақсимлаш; в) бюджет ваколат доирасини чегаралаш (яъни давлат ва унинг субъектлари ўртасида); г) бюджет жараёнини ташкил этиш билан, яъни бюджетларни тузиш, кўриб чиқиш, тасдиқлаш ва ижро этишнинг тартибини жорий этиш, шунингдек тегишли бюджетларнинг ижро этилиши тўғрисидаги ҳисоботларни кўриб чиқиш ва тасдиқлаш, д) бюджет ижросини назорат қилишни ташкил этиш билан бо ғ лиқ бўлган муносабатлар . Юқорида кўрсатиб ўтилган бюджет муносабатларининг ҳам бир гуруҳи ўзида аниқ бўлган муносабатлар йи ғ индисини қамраб олади, улар ўзаро боғлиқдир. Масалан, бюджет тизими даромадлар ва харажатларнинг структурасини ўрнатиш бўйича юзага келадиган муносабатлар мазкур тизимни ўрнатиш бўйича юзага келадиган муносабатларсиз амалга оширилиши мумкин эмас , ўз навбатида бу иккала гуруҳ муносабатлари бюджет тизимини ўрнатиш бўйича давлат органлари компетенциясини белгилашсиз амалга оширилиши мумкин эмас. Бюджет ҳуқуқи меъёрлари билан тартибга солинган ижтимоий муносабатлар гуруҳлари - бюджет ҳуқуқий муносабатлари бўлиб

ҳисобланади. Бу муносабатлар бошқа ҳуқуқий муносабатлардан фарқ қилган ҳолда, ўзига хос хусусиятларга эга. Бу муносабатлар бюджет фаолияти жараёнида юзага келади, яъни бюджетни ташкил этиш, тақсимлаш ва фойдаланиш фаолиятида юзага келади. Бюджет муносабатларининг бошқа бир хусусияти шундан иборатки, бошқа ҳуқуқий муносабатлар субъектларидан фарқ қилган ҳолда, уларнинг субъектлар доирасида жуда тордир. 4. Ўзбекистон Республикасида банк тизимининг конституциявий асослари Мустақил давлат иқтисодиётини етарли кредит ресурслар билан таъминлай оладиган, турли мулк ва ташкилий-ҳуқуқий шаклда пайдо бўлган корхоналар хўжалик фаолияти жараёнида ҳисоб-китобларни узлуксиз амалга оширишни таъминлайдиган, мустақилликнинг биринчи йилларида Ўзбекистон Республикаси биринчи навбатда ривожланишини талаб қилган иқтисод соҳаларига инвестицияларни жалб этиш имкониятини яратадиган, ташқи савдо муносабатларини либерализацияланган шароитларда корхоналарнинг ташқи фаолиятига хизмат кўрсата оладиган банк тизимини бутунлай бошидан ташкил қилиш зарур эди. Банк тизимидаги ислоҳотлар давлат мустақиллигига эришилгандан кейин олиб бориладиган иқтисодий ислоҳотларни ажралмас қисми эди. Халқаро стандартлар талабларига жавоб берадиган банк тизимини ташкил этиш молия соҳасини ислоҳотлаш мақсадларидан бири эди. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов ўзининг "Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чукурлаштириш йўлида" асарида "Марказий банк томонидан бошқариладиган ва ўз ичига мустақил ва хусусий банкларни киритадиган банк тизимини шакллантиришни, Ўзбекистон Республикаси ҳудудида чет давлатлар йирик банкларининг бўлимлари ва ваколатхоналарини очилиши учун яхши шароитларни яратиб беришни"

бозорга ўтишни биринчи босқичининг асосий тадбирларидан деб таъкидлайди. Банк тизимини ислоҳотлаш Ўзбекистон Республикаси Марказий банки раҳбарлиги остида амалга оширилмоқда. 1992 - йилнинг сентябрь ойида собик Совет Иттифоқи Давлат банкининг Ўзбекистондаги республика бўлими тўла Ўзбекистонда банк тизимини ташкил этадиган ва бошқарадиган Ўзбекистон Марказий банкига айлантирилди. Мустақилликка эришилган пайтдан бошлаб ҳозирги давргача банк ислоҳотларини икки босқичини ажратса бўлади. Биринчи босқичда замонавий банк тизимининг асослари яратилади: керакли меъёрий ҳужжатлар қабул қилинади, институцион ислоҳотлар ўтказилади, банк назорати ташкил қилинади, янги ташкил қилинган банклар моддий-техник таъминланди. Банк соҳаси ислоҳотларида 1991 - йил 15 - февралда қабул қилинган Ўзбекистон Республикаи "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида"ги Қонуни муҳим рол ўйнади. У Марказий банкка ижро органларидан мустақиллик берди, республикада тижорат банкларни ташкил қилиш ва уларга фаолият кўрсатиш учун ҳуқуқий асос яратди. 1994 - йил 1 - июлдан бошлаб республика ўз валютасига ўтиши ҳам банк ислоҳотлари учун муҳим аҳамиятга эга бўлди. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримов ўзининг "Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида" номли асарида 1994 - йил 1 - июлдан бошлаб Ўзбекистон ҳудудида муомалага миллий валютасини – сўмни ягона тўлов воситаси сифатида киритиши чиндан революцион қадам бўлди деб ёзади. Миллий валютани киритилиши Ўзбекистон Республикаси Марказий банки қўл остида ўтказиладиган жуда кўп тадбирларни ўтказишни талаб қилди. Банк ташкилотлари томонидан мулкий ва ҳуқуқий-ташкилий шаклидан катъий назар Ўзбекистон ҳудудида рўйхатга олинган ҳамма юридик

шахсларнинг ҳисоб варақларидаги маблағлари, бутунлай асосий ва айланма фондлар ва бошқа моддий бойликлари, кредитор ва дебитор қарздорликлари, республика ва маҳаллий бюджет қолдиқларининг қиймати қайта ҳисобланган. 1995 - йилга қадар Ўзбекистон Республикасида икки поғонали банк тизими шаклланади. Банк тизимини юқори поғона сини эгаллаган Марказий банк банк тизимига раҳбарлик қилади, банк хизматлари соҳасидаги қоидаларни ўрнатади, тижорат банкларини назорат қилади. Банк тизимининг иккинчи поғонасини турли тижорат банклар ташкил қилади. Бу – универсал, яъни банк операцияларини ҳамма турларини бажарадиган, ва ихтисослашган, яъни иқтисодни аниқ тармоқларига хизмат кўрсатадиган ёки банк операцияларини баъзи бир турларини бажарадиган банклар филиалларга эга бўлган ва филиаллари йўқ банклар; Ўзбекистон банклари, қўшма банклар ва чет эл банкларининг шўъба банклари ва ҳоказо банклардир. Марказий банк ўзи ҳам кардинал ўзгарди. Унинг ҳуқуқий мақоми, мақсадлари ва вазифалари ўзгарди. Агар Совет Иттифоқи даврида Ўзбекистон Республикаси Марказий банки режавий, иқтисодда иккинчи даражали элемент ҳисобланган бўлса, мустақилликка эришилгандан сўнг иқтисодий ислоҳотларда Марказий банк асосий ўринни эгаллади. Ислоҳотларга давлат томонидан раҳбарлик қилиш тамойили Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан таклиф қилинган ва жамиятда ислоҳотларни ўтказиш пайтида қўлланадиган бешта тамойилдан биридир. Шу тамойилдан келиб чиқиб, Марказий банк молия соҳасида ўтказилаёган ислоҳотларга раҳбарлик қилади, бошқа соҳаларда ўтказилаётган ислоҳотларда фаол қатнашади. Ислоҳотларни ўтказиш пайтида ўз маъмурий ваколатлари қаторида Ўзбекистон Республикаси Марказий банки бозор инструментларидан ҳам фойдаланади. Бу унинг очиқ бозордаги операциялари(масалан, давлат қимматли қоғозларини олди-сотди операциялари), қайта молиялаш фоизлари (бу фоизлар тижорат банклар

олган кредитлари учун тўланадиган фоизлардир), тижорат банклари учун ўрнатилган мажбурий резерв талаблари (тижорат банклар учинчи шахслардан қабул қилинган маблағларини Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан ўрнатилагн фоизда Ўзбекистон Республикаси Марказий банки ўтказиш Мажбуриятлари)нинг миқдорини тартибга солиш бўйича чоралардир. Ташқи алоқалар ривожланиши ва дунё иқтисодига ҳар томонлама интеграциялашга йўналтирилган давлат сиёсатини амалга оширадиган валюта операцияларини ва хал қ аро ҳисоб-китобларни бирдан кўпайиб кетишига олиб келди. "Марказий банк тўғрисида"ги Қонуннинг 40-моддаси ва "Валютани тартибга солиш тўғрисида"ги Қонун меъёрларига биноан Ўзбекистон Республикаси Марказий банки валютани тартибга солувчи ва валюта назоратининг асосий органи ҳисобланади ва ташқи ало қ аларни тартибга солиш бўйича фаолиятини янада фаоллаштирди. Марказий банкни тузилмаси ҳам анча ўзгарди. Валютани тартибга солиш, банк назоратини амалга ошириш, қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш бўйича тузилмалар ташкил қилди. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки ходимларини тайёрлаш ва қайта тайёрлаш бўйича чоралар доимо амалга оширилмоқда. Агар банк ислоҳотларининг биринчи босқичини миқдорий ислоҳотлар босқичи деб атайдиган бўлсак, 1995-1996 - йилларда бошланган ислоҳотларнинг иккинчи босқичида асосий эътибор ислоҳотларнинг сифатига ажратилган. Банк ислоҳотларининг иккинчи босқичи иккита банк қонунлари "Марказий банк тўғрисида"ги Қонун ва "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида"ги Қонуннинг янги тахририда қабул қилиниши билан бошланди. Бу икки қонун банк фаолиятини ҳуқуқий тартибга солиш бўйича дунё тажрибасини ўрганиб чиқилгандан сўнг хал қ аро молиявий ташкилотларнинг етакчи мутахассислари иштирокида қабул қилинган.

Банк ислоҳотларининг иккинчи босқичи тадбирлари асосан банк хизматларининг сифатини хал қ аро стандартларгача ошириш дунё тўлов муносабатларига интеграция қилишга имконият яратиб берадиган тўлов тизимига ў тиш, банк соҳасига чет эл инвестицияларини жалб этишга йўналтирилган. Тижорат банкларининг қимматли қоғозлар бозорида, валюта бозорида фаолиятлари ривожланмоқда, банклар банк операцияларини янги турларини - лизинг, факторинг, сейфлар ва махсус хоналарни ижарага бериш каби операцияларни ўзлаштирмоқдалар. Етакчи дунё банкларининг Ўзбекистон иқтисодиётига бўлган қизиқишлари ошмоқда. Улардан бир канчаси Ўзбекистонда ўз ваколатхоналари ва шўъба банкларини очдилар. Ўзбекистон ҳудудида қўшма банклар ташкил қилинмоқда. Банк тизимини ахборот, илмий ва ходимлар билан таъминлашга алоҳида эътибор берилмода. Банк тизмида юқори раҳбарият учун мутахассисларни тайёрлаш учун Банк-молия академияси ташкил қилинди. 5. Ўзбекистон Республикаси нинг б анк тизими Фақат тижорат банклари билан бир қаторда банк тизимига раҳбарлик қилиш функциясини бажарадиган бош давлат (марказий, миллий) банклар пайдо бўлгандан сўнг банк тизими тўғрисида гапирса бўлади. Ўзбекистон Республикаси банк тизими – Ўзбекистон Республикаси ҳудудида фаолият кўрсатаётган банклар йиғини ва улар ўртасидаги муносабатлар асосларидир. Бизнинг республикамиз ҳудудида ўттиздан ортиқ банклар мижозларга хизмат кўрсатади. Банк тизими тушунчаси ўз ичига миқдорий кўрсаткичлардан ташқари банклар ўртасидаги ўзаро муносабатларни амалга ошириш тартибини киритади. Банк тизими – банк ташкилотларининг оддий йиғини эмас бу, шунингдек улар ўртасидаги боғлиқлик, қарамликлардир. Янги ташкил қилинаётган банклар фаолият кўрсатаётган банклар билан яқин боғланадилар. Битта банкнинг муаммоси бошқа банкларга таъсир қилади,

агар муаммо бир неча банкларда бўлса, бу бутун банк тизимига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Банк тизими давлат хўжалигини керакли пул маблағлар билан таъминлайдиган давлат иқтисодиётини қон томирлари тизимидир. Кўп давлатлар сингари, Ўзбекистон Республикаси банк тизими икки поғоналидир. Биринчи поғонани Ўзбекистон Республикаси М арказий Б анки ва унинг ҳудудий Бош бошқармалари ташкил қилади. Марказий банк Ўзбекистон Республикаси бош давлат банки ҳисобланади ва банк тизимини ядросини ташкил қилади. Иккинчи поғонани мижозларга банк хизмати кўрсатадиган ҳамма тижорат банклар ташкил қилади. Жисмоний ва юридик шахслар тижорат банкларга мижозлардир. Тижорат банкларининг мижозларининг кўпи давлат ва нодавлат хўжалик юритувчи субъектлардир. Бу хўжалик юритувчи субъектлар тижорат банкларда ўз пул маблағларини сақлайдилар, улар орқали ҳисоб-китобларни амалга оширадилар, банкнинг бошқа хизматларидан фойдаланадилар. Банк хизмати пуллик асосда тақдим этилади. Банк хизмати учун тўловлар банк ва мижоз ўртасида имзоланган фуқаролик-ҳуқуқий шартномалар асосида белгиланади. Яна шуни айтиб ўтиш керакки, банк тизими ўз ичига қатор техник ва ташкилий кўрсаткичларни ҳам киритади. Ҳамма банклар ягона банк алоқаси орқали бир-бирлари билан бо ғ ланганлар. Битта банкни хизмат учун танлаган мижоз нафақат Ўзбекистон банклари, балки бутун дунё банклари мижозлари билан ҳисоб-китобларни амалга оширишлари мумкин. Бундан ташқари банк тизимидаги этика талаблари, банк ходимларининг хулқи, муомаласи ва фикрлаши, банк ходимларининг бошқа соҳаларга қараганда малакали б ў лиши талаб этилади.

Похожие

Узбекистонда фукаролар бурчларининг конституциявий асослари ( Узбекистонда фукоролар бурчларининг конституциявий асослари

Узбекистонда фукаролик ва унинг конституциявий асослари

Узбекистон Республикасида сайлов тизимининг конституциявий асослари

Узбекистонда жамоат бирлашмалари фаолиятининг конституциявий асослари

Узбекистонда инсон ва фукаролар ижтимоий ва иктисодий хукукларининг конституциявий асослари