Узбекистонда инсон ва фукаролар ижтимоий ва иктисодий хукукларининг конституциявий асослари - Юриспруденция - Рефераты

Узбекистонда инсон ва фукаролар ижтимоий ва иктисодий хукукларининг конституциявий асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

113.5 KB

Ўзбекистонда инсон ва фуқаролар ижтимоий ва иқтисодий ҳуқуқларининг конституциявий асослари Режа 1-. Фуқароларнинг мулк ҳуқуқи 2-. Фуқароларнинг мерос ҳуқуқи 3-. Фуқароларнинг меҳнат қилиш ҳуқуқи 4-. Фуқароларнинг дам олиш ҳуқуқи 5-. Фуқароларнинг ижтимоий таъминот олиш ҳуқуқи 6-. Фуқароларнинг тиббий хизматдан фойдаланиш ҳуқуқи 7-. Фуқароларнинг билим олиш ҳуқуқи 8-. Фуқароларнинг илмий ва техникавий ижод эркинлиги ҳамда маданият ютуқларидан фойдаланиш ҳуқуқи

1. Фуқароларнинг мулк ҳуқуқи Мулк ҳуқуқи ҳар кимнинг ўзига тегишли бўлган мол-мулкка бўлган ўз хоҳишига кўра, ўз манфаатини кўзлаб эгалик қилиш, фойдаланиши ва тасарруф этишини англатади. Ўзбекистонда ҳ ар бир шахс мулкдор бўлишга ҳақли. Банкка қўйилган омонатлар сир тутилиши ва мерос ҳуқуқи қонун билан кафолатланади. Бозор иқтисодиёти асосида ривожланган мамлакатлар тажрибаси шуни кўрсатадики, фақатгина иқтисодий жиҳатдан эркин фуқарогина ҳақиқий мулк эгаси бўлиб, у ўз мулкидан самарали фойдаланиши ва шу орқали мамлакат иқтисодиётига ижобий таъсир этиши мумкин. Ўзбекистонда ўтказилаётган иқтисодий ислоҳотларнинг асосий вазифаси давлат мулкини хусусийлаштириш орқали монополияга чек қўйиш ва кўп укладли иқтисодиётни барпо этиш, мулкни ҳақиқий эгасига топшириш, мулкнинг барча шаклларининг ривожланишига бир хил шарт- шароит яратиб бериш ва ривожлантиришдан иборат. Бу вазифаларни бажариш, биринчи навбатда, мулк ҳуқуқини амалга ошириш механизмининг ҳуқуқий асосларини яратиш, айниқса, унинг муҳим элементи бўлган ҳар кимнинг ўз хусусий мулкига эркин эгалик қилиш тамойилини мустаҳкамлаш эди. Бу вазифаларни амалга ошириш мақсадида Ўзбекистон Республикасининг "Мулкчилик тўғрисида"ги, "Тадбиркорлик тўғрисида"ги, “Фермер хўжалиги тўғрисида”ги, "Деҳқон хўжалиглари тўғрисида"ги қонунлар қабул қилинди. Ўзбекистон Конституцияси инсоннинг асосий ҳуқуқларидан бири-мулк ҳуқуқини ҳам мустаҳкамлайди. Конституциянинг 36-моддасида инсоннинг мулк ҳуқуқи мустаҳкамланган бўлиб, ушбу модда "Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон Декларацияси" (1948-йил), "Иқтисодий, ижтимоий, маданий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро Пакт" (1966-йил) ва халқаро ҳуқуқнинг умум эътироф этган нормаларига асосланган.

Мулк ҳуқуқига оид конституциявий нормаларнинг ривожланиши ва унинг ҳуқуқий механизмини яратишга доир бир қанча қонунлар қабул қилинди. “Фермер ва деҳқон хўжалиги тўғрисида”ги , "Ижара тўғрисида"ги, "Валютани тартибга солиш тўғрисида"ги, "Қимматли қоғозлар ва фонд биржалари тўғрисида"ги ва бошқа қонунлар шулар жумласидандир. Ҳозирги кунда ихтисодиётнинг нодавлат сектори тобора ривожланиб бормоқда. Иқтисодий ислоҳотларнинг ҳозирги босқичидаги асосий вазифа давлат мулкининг хусусийлаштирилишини тезлаштириш, уни хақиқий мулк эгасига топшириш имкониятини топиш, мулкдан ўз хоҳиши ва иродасига кўра давлат ва жамият манфаатларига мос ҳолда эгалик қилиш, фойдаланиш ва тасарруф этишини давлат томонидан ҳимоя этилишини таъминлаш ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасида, айни вақтда, мулкнинг хусусий ва оммавий (давлат) шакллари мавжуд. Ўзбекистон Республикасида яшовчи ҳар қандай шахс мулкдор бўлиш ҳуқуқига эга. Яъни шахснинг ўз мулкига эгалик қилиши, фойдаланиши ва тасарруф этиши конституциявий қоидалар билан таъминланади. Шахс ўзининг мулкий ҳуқуқларини амалга оширишда атроф-табиий муҳитига ва кишилар соғлиғига зарар етказмаслиги керак. Давлат мулкдорнинг қўлидаги мулкни ўзгалар томонидан чегараланишини тақиқлайди. Ўзбекистон Республикасида барча мулкдорларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари ҳимоя этилади. Мулкнинг барча шакллари дахлсиз ва қонун билан ҳимояланади. Ўзбекистон Республикасида жамғарма омонатлари барча тижорат банклари томонидан қабул қилиниши мумкин. Ўзбекистон Республикасида банк омонатчилари Ўзбекистон Республикаси фуқаролари, чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар ҳисобланади. Банк омонатининг сир тутилиши Ўзбекистон Республикаси Конституциясида мустахкамланганидек, инсонларнинг иқтисодий ҳуқуқлари сирасига киради. Банк томонидан омонат сирларини сақлашга оид

муносабатлар Ўзбекистон Республикасининг "Банк ва банк фаолияти тўғрисида"ги, “Фуқароларнинг банклардаги омонатларини ҳимоялаш кафолатлари тўғрисида”ги қонунларии билан тартибга солинади. Ўзбекистон Республикасининг "Банк ва банк фаолияти тўғрисида"ги Қонунининг 38-моддасига биноан молиявий операцияларнинг сир тутилиши, харидорлар ва корреспондетларнинг ҳисоб омонатларининг сир сақланиши таъминланади. 2. Фуқароларнинг мерос ҳуқуқи Ўзбекистонда ҳар бир инсон мерос қолдириш ҳуқуқига эга эканлиги Ўзбекистон Конституцияси томонидан кафолатланади. Мерос ҳуқуқига оид фуқароларнинг мулкий муносабатлари фуқаролик қонунчилиги нормалари билан тартибга солинади. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик Кодексига биноан мерос қолдирувчининг ўлгунига қадар мерос қолдириш ҳуқуқи сақланиб қолади. Фуқаролар, яъни мерос очилишида шу уйда яшаган шахслар, фарзандлар, қариндош-уруғлар меросхўрлар ҳисобланади. Мерос икки йўл билан: қонун ва васият қилиш орқали қолдирилади. Ҳар бир шахс ўз мулкини тўлалигича ёки мулкнинг маълум бир қисмини бир кишига ёки бир неча кишиларга, меросхўрлар қаторига кирувчи юридик шахсларга ёки давлатга ёҳуд ўзини-ўзи бошқариш органларига мерос қолдириши, ўзининг васиятномасини ҳар кандай вақтда ўзгартириши ёки бекор қилиши мумкин. Васиятномани ўзгартириш ёки бекор қилиш ҳолатларида, бу ҳақда нима учун ўзгартиргани ёки бекор этганини кўрсатиши шарт эмас. Васиятнома (васият) мерос қолдирувчи томонидан ёзма шаклда амалга оширилиши шарт. Давлат васиятноманинг сир тутилишини кафолатлайди. Фуқаролик қонунчилигига, асосан, меросхўрлар қонун бўйича навбатма-навбат мерос олиш йўли билан меросга эга бўладилар. Фуқаролик

Кодекси бўйича меросхўрларнинг беш даражаси белгиланган бўлиб, меросхўрлар қонун бўйича меросни тенг миқдорда бўлиб олишади: 1) мерос қолдирувчининг фарзандлари, (фарзандликка олинган болалари), шунингдек, мерос қолдирувчининг ўлимидан кейинги болалари; 2) қариндошлари, мерос қолдирувчининг ака-укалари ва опа- сингиллари, бувиси ва буваси, ота тарафидан бўлганидек, она тарафдаги қариндошлари; 3) мерос қолдирувчининг тоғалари ва амма-холалари; 4) мерос қолдирувчининг олтинчи авлодгача бўлган узоқ қариндошлари; Айтиш лозимки, навбатдаги меросхўрлар даражаси бўйича олдинда навбатда турган меросхўрлар бўлмаган тақдирда мерос олиш ҳуқуқига эга. Давлат қонун бўйича мерос олиш ҳуқуқини кафолатлайди. 3. Фуқароларнинг меҳнат қилиш ҳуқуқи Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 37-моддасида "Ҳар бир шахс меҳнат қилиш, эркин касб танлаш, адолатли меҳнат шароитларида ишлаш ва қонунда кўрсатилган тартибда ишсизликдан ҳимояланиш ҳуқуқига эгадир. Суд ҳукми билан тайинланган жазони ўташ тартибидан ёки қонунда кўрсатилган бошқа ҳоллардан ташқари мажбурий меҳнат тақиқланади",- дейилади. Ўзбекистонда қонун бўйича тўла эркин иқтисодий фаолият ҳар бир инсон учун таъминланади, муҳит танлаш, ўз меҳнатини сарфлаш эркинлиги,ҳар бир шахснинг меҳнат қилиш ҳуқуқи, эркин иш жойини танлаш, адолатли меҳнат шароитларида ишлаш ва ишсизликдан ҳимояланиш каби шахсларнинг конституциявий ҳуқуқлари Ўзбекистон Республикасининг "Аҳолини иш Билан таъминлаш тўғрисида"ги, "Меҳнат муҳофазаси тўғрисида"ги қонунлари ва Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодекси билан тартибга солинади.

Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 6-моддасига биноан барча фуқаролар меҳнат қилиш ҳуқуқларига эга бўлиш ва улардан фойдаланишда тенг имкониятларга эга. Жинси, ёши, ирқи, миллати, тили, ижтимоий келиб чиқиши, мулкий ҳолати ва мансаб-мавқеи, динга бўлган муносабати, эътиқоди, жамоат бирлашмаларига мансублиги, шунингдек ходимларнинг ишчанлик қобилиятларига ва улар меҳнатининг натижаларига алоқадор бўлмаган бошқа жиҳатларига қараб меҳнатга оид муносабатлар соҳасида ҳар қандай чеклашларга ёки имтиёзлар белгилашга йўл қўйилмайди ва булар камситиш деб ҳисобланади. Меҳнат соҳасида ўзини камситилган деб ҳисоблаган шахс камситишни бартараф этиш ҳамда ўзига етказилган моддий ва маънавий зарар тўлаш тўғрисидаги ариза билан судга мурожаат этиши мумкин. Ҳар ким ижодий ишлаб чиқариш ва ижодий меҳнат қилиш ҳуқуқига эга, қонунда тақиқланган ҳолатлар бундан мустасно. Ҳар ким ўзи хоҳлаган жойда иш берувчи ва иш берувчи органларга мурожаат этган ҳолда эркин иш жойини танлаши мумкин. Меҳнат Кодексининг 58-моддасига кўра, давлат ҳар бир кишига иш билан таъминлаш турини, шунингдек, турли меҳнат режимидаги ишни танлаш эркинлигини, ишга қабул қилиш ва меҳнат шартномасини ноқонуний бекор қилишдан ҳимоялашни таъминланиши, ҳар бир кишига маълум бир касб ва иш ўрганишда тенглик яратиш, меҳнатга ҳақ тўлаш, хизмат бўйича ҳаракатланиш, янги касбга бепул ўқитиш, маҳаллий органлар ёки уларнинг йўлланмаси билан бошқа ўқув юртларида бошқа жойга ишга ўтганда моддий харажатларни қоплаш, жамоат ишларида муддатли меҳнат шартномалари тузиш имкониятларини кафолатлайди. Ҳомиладор ёки ёш болалари бўлган аёлларни ишга қабул қилишни рад этиш ман этилади. Ҳар бир ишчи меҳнат муҳофазаси ҳуқуқига эга. Меҳнатни муҳофаза қилиш деганда, амалдаги қонунчилик ва бошқа меъёрий ҳужжатларда мустаҳкамланган инсоннинг меҳнат жараёнидаги хавфсизлиги, сиҳат-

саломатлиги ва иш қобилияти сақланишини таъминлашга қаратилган, ижтимоий-иқтисодий, ташкилий, техникавий, санитария-гигиена, даволаш- профилактика тадбирлари ҳамда воситалари тизими тушунилади. "Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисида"ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни меҳнатни муҳофаза қилишнинг ягона тизими тартибини белгилайди. Мазкур қонунга асосан Ўзбекистон Республикаси фуқаролари чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар хавфсизлик ва гигиена талабларига жавоб берадиган меҳнат шароити билан таъминланиш ҳуқуқига эга. Меҳнат муҳофазаси соҳасида давлат сиёсати амалга оширилиб, у адолатли меҳнат шароити, хавфсизлик ва гигиена талабларига жавоб берувчи принципларга асосланади. Эллик нафар ёки ундан ортиқ бўлган ишчиларни бирлаштирган ташкилотларда махсус тайёргарликка эга бўлган шахслардан иборат меҳнатни муҳофаза қилиш хизмати тузилади. 50 та ёки ундан ортиқ транспорт воситаларига эга бўлган корхоналарда йўл ҳаракати хавфсизлиги хизмати ташкил этилади. Қонун ишга қабул қилишда меҳнатни муҳофаза қилиш масаласига оид нормаларни кафолатлайди. "Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисида"ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 16-моддасига асосан меҳнат шартномаси шартлари меҳнат муҳофазасига оид қонун ва норматив-ҳуқуқий актларга мос ҳолда қабул қилиниши керак. Фуқароларни саломатлигига зид бўлган ишга қабул қилиш ман қилинади. Маъмурият ишчини ишга қабул қилаётган пайтда меҳнат фаолияти жараёнида касаллик келиб чиқиши мумкинлиги тўғрисида огоҳлантиришга мажбур. Бундан ташқари меҳнат шартномасини тузаётган ёки бошқа ишга ўтаётган пайтда ҳар бир ишчи иш шароитлари, маълум имтиёзлар ва муҳофаза воситалари тўғрисида ахборот билан таъминланиши керак. Иш берувчи тиббий кўрикларни ташкил этади ва бундай тартиб соғлиқни сақлаш идоралари томонидан белгиланади. Ишчи тиббий кўрик ўтказишни талаб этиш, мазкур меҳнат шароити натижасида унинг соғлиғи

ёмонлашишини айтиш ҳуқуқига эга. Оғир меҳнат шароитида ишловчи ишчилар бепул сут, тиббий–профилактика озиқ-овқатлари, газли сув, махсус кийим, махсус оёқ кийими ва бошқа ҳимояланиш ҳамда гигиена нормаларида белгиланган нарсалар билан таъминланадилар. Меҳнатни муҳофаза қилишга доир қонунлар ва бошқа меъёрий ҳужжатларга ҳамма жойларда риоя этилиши устидан давлат назоратини Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси тасдиқлаган амалдаги низомларга мувофиқ жамоат назорати меҳнат жамоаси ва меҳнатни муҳофаза қилиш учун ташкил этилган касаба уюшмаси ташкилотлари томонидан амалга оширилади. Дунё тажрибаси шуни кўрсатадики, бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида, меҳнат ресурслари билан таъминлаш муаммоси вужудга келади ва ишсизлар сонининг муттасил ошиб бориши кузатилади. Шунинг учун, иқтисодий ислоҳотларнинг биринчи босқичида ишсизлар сонининг кўпайишига йўл қўймаслик, унинг олдини олиш асосий муаммолардан бири ҳисобланади. Шу мақсадда 1998-йил 1-майда "Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида"ги Ўзбекистон Республикасининг янги таҳрирдаги қонуни қабул қилинди. Ушбу қонунга 1993-йил 7-майда ўзгартириш ва қўшимчалар киритилди. Аҳолини ишсизликдан ҳимоя қилиш мақсадида биринчи марта иш билан таъминланган ва ишни йўқотган, шунингдек узоқ муддатдан кейин (бир йилдан ортиқ муддатга) иш билан таъминлашни сўраган шахслар ҳамда ишсиз деб эътироф этилганларга қуйидаги имтиёзлар белгиланган: 1) Ишсизлик нафақасини олиш; 2) Қарамоғидаги одамга моддий ёрдам кўрсатиш; 3) Касб тайёргарлиги даврида стипендия тўланиши, малака ошириш ёки қайта тайёрлаш ва бу вақтларнинг меҳнат стажига қўшилиши; 4) Хақ тўланадиган жамоат ишларида иштирок этиш имконияти. Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисидаги давлат сиёсатини амалга ошириш натижасида 240 пунктдан юқори бўлган меҳнат биржа тизимлари ташкил этилди. Республиканинг ҳар бир тумани бундай биржага эга.

Ишсизларни рўйхатдан ўтказиш, уларнинг касб-маҳоратини ошириш ва ишсизликнинг олдини олиш механизми ташкил этилди. Бугунги кунда рўйхатга олинган ишсизлар сони меҳнат ресурсларининг тахминан бир фоизини ташкил этади. Мажбурий меҳнат ёки бирон-бир жазо чорасини қўллаш орқали иш қилишга жалб этиш тақиқланади. Қуйидагилар мажбурий меҳнат сифатида эътироф этилмайди: "Мудофаа тўғрисида"ги, "Умумий ҳарбий мажбурият ва ҳарбий хизмат тўғрисида"ги қонун асосида кўрсатилган ҳолатлар, фавқулодда ҳолатлар шароитларида, суднинг ҳукми қонуний кучга кирганлиги боис ва қонунда белгиланган бошқа ҳолатлар". 4. Фуқароларнинг дам олиш ҳуқуқи Ўзбекистонда ёлланиб ишлаётган барча фуқаролар дам олиш ҳуқуқига эгадирлар. Иш вақти ва ҳақ тўланадиган меҳнат таътилининг муддати қонун билан белгиланади (Конституциянинг 38-моддаси). Иш вақти деб, маълум бир график асосида ташкил этилган, меҳнат шартномаси билан белгиланган меҳнат мажбуриятлари бажариладиган вақтга айтилади. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат Кодексининг 115-моддасига асосан ходим иш ҳафтасида 6 кун ишлаётган ҳар бир иш кунига етти соатдан кўп бўлмаган, беш кунлик иш ҳафтасида 8 соатдан кўп бўлмаган иш билан таъминланади. Ишчининг иш вақти ҳафтасига 40 соатдан ошмаслиги керак. Шунингдек соғлиқнинг аҳволи, меҳнат шароити ва бошқа ҳолатларини ҳисобга олган ҳолда қисқартирилган иш вақти белгиланган: 1) 18 ёшга етмаган ходимлар, I ва II гуруҳ ногирони бўлган ходимлар; 2) ноқулай меҳнат шароитларидаги ишларда банд бўлган ходимлар; 3) алоҳида тусга эга бўлган ишлардаги ходимлар; 4) уч ёшга тўлмаган болалари бор, бюджет ҳисобидан молиявий жиҳатдан таъминланадиган муассаса ва ташкилотларда ишлаётган ходимлар.

Шунингдек меҳнат шартномаси шартларига асосан ишга қабул қилинаётганда тўлиқ бўлмаган иш куни ёки тўлиқ бўлмаган иш ҳафтаси ташкил этилиши мумкин. Қонунлар ва меҳнат ҳақидаги бошқа норматив актларда назарда тутилган ҳолларда ходимнинг илтимосига кўра иш берувчи тўлиқсиз иш вақтини белгилаб қўйиши шарт. Ходим учун белгиланган ҳар кунлик иш вақтининг камида ярми тунгги вақтга (22.00 дан 6.00 гача) тўғри келса 1 соатга қисқартирилади. Меҳнат қонунчилигида ходимни асосий иш вақтидан ташқари иш билан банд этишга фақат ишчининг розилиги билан йўл қўйилиши белгилаб қўйилган. Барча ходимларга, шу жумладан вақтинчалик ишловчиларга ҳам ҳар йилги меҳнат таътилларидан кейин иш жойларининг сақланиб қолиши ва қайта тикланиши кафолатланади. Йиллик таътил ходимларга 15 иш кунидан кам бўлмаган муддатга белгиланади. Дам олиш ва байрам кунлари таътил даврига тўғри келганда улар таътил кунлари сифатида инобатга олинмайди. Меҳнат қонунчилиги ходимларга йиллик асосий узайтирилган ва қўшимча меҳнат таътилларини белгилайди. Йиллик қўшимча таътилнинг энг кам миқдори Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади. Йиллик таътилда ишчига ўртача ойлик иш ҳақи миқдорида ҳақ тўлаш кафолатланади. Таътил учун ҳақ тўлаш, жамоа шартномасида белгиланган муддатларда, лекин таътил бошланмасдан олдинги охирги иш кунидан кечикмай амалга оширилади. Меҳнат ҳуқуқи тўғрисидаги қонунларда ишчиларга махсус таътиллар, яъни ҳомиладорлик ва туғиш, болаларга қараб туриш, ижодий таътиллар берилиши назарда тутилган. 5. Фуқароларнинг ижтимоий таъминот олиш ҳуқуқи Ўзбекистон давлат қурилишидаги асосий тамойиллардан бири-кучли ижтимоий ҳимоя ҳисобланади. Ижтимоий таъминот олиш ҳуқуқи фуқароларнинг асосий ҳуқуқлардан биридир.

"Ҳар ким қариганда, меҳнат лаёқатини йўқотганда, шунингдек боқувчисидан маҳрум бўлганда ва қонунда назарда тутилган бошқа ҳолларда ижтимоий таъминот олиш ҳуқуқига эга. Пенсиялар, нафақалар, ижтимоий ёрдам бошқа турларининг миқдори расман белгилаб қўйилган тирикчилик учун зарур энг кам миқдордан оз бўлиши мумкин эмас",-дейилади Конституциянинг 39-моддасида . "Ижтимоий таъминот" атамаси давлат томонидан яратиб бериладиган, инсонларнинг ҳаётий фаолияти учун зарур эҳтиёжини моддий томондан қондириш учун моддий ва бошқа ижтимоий ҳимоя қилиш тушунилади. Булар сирасига пенсия, нафақа ва ижтимоий ночор фуқароларни пул ва шунга ўхшаш шакллардаги моддий таъминотлар билан таъминлаш киради. Ўзбекистонда бозор иқтисодиётига ў тишнинг беш тамойилларидан бири давлат фаолиятини иқтисодий ва ижтимоий ислоҳ қилишга асосланган кучли ижтимоий сиёсат ҳисобланади. Давлат органлари, жумладан, Президент, Олий Мажлис, Вазирлар Маҳкамаси, вазирликлар ва идоралар, ҳокимиятлар, маҳаллий вакиллик органлари, шунингдек фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ўз ваколатлари доирасида фуқароларни ижтимоий ҳимоя қилишни амалга оширади. Бундан ташқари, шундай органлар тизими мавжудки, уларнинг ваколат доирасига аввало юқорида кўрсатиб ўтилган вазифалар киради. Бу Меҳнат ва ижтимоий таъминот вазирлиги ва унинг жойлардаги тегишли органлари ҳисобланади. Пенсия фонди, болалар фонди, "Маҳалла" фонди ва бошқа фондлар ташкил этилиб, улар самарали фаолият олиб бормоқда. Республика Президенти Фармони билан фуқароларнинг ижтимоий таъминоти билан шуғулланиш вазифаси уларнинг жойларидаги фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органларига берилди. Республикада фуқароларнинг ижтимоий таъминотини амалга оширадиган органлар тизими ва институтлар ишламоқда. Давлат томонидан ижтимоий ҳимоя қилишнинг конституцион ҳуқуқларининг амалга оширилиши мазкур ҳуқуқларни ҳимоя қиладиган механизм

яратилганлигидир. Ижтимоий таъминот ҳуқуқи билан малакали тиббий хизматдан фойдаланиш ҳуқуқи бир-бири билан узвий боғлиқдир. 6. Фуқароларнинг тиббий хизматдан фойдаланиш ҳуқуқи Ўзбекистонда ҳар бир инсон малакали тиббий хизматдан фойдаланиш ҳуқуқига эга (Конституциянинг 40-моддаси). Малакали тиббий хизматдан фойдаланиш ҳуқуқи давлат томонидан кафолатланган, шахсларга берилган ҳуқуқ сифатида, тиббиёт муассасалари ва махсус малакали шифокорлар ёрдамида керакли тиббий ёрдам олиш билан изоҳланади. Малакали тиббий хизматни махсус тиббий билимларга эга,гиппократ қасамёдини қабул қилган ва ёрдамга муҳтож ҳар қандай беморга сидқидилдан хизмат қиладиган шахслар амалга оширади. Давлат тиббиёт ходимларининг малакаси устидан қаттиқ назорат олиб боради. Қонунчилик тиббий фаолият билан етарли малакага эга бўлмаган шахслар шуғулланишини тақиқлайди. Давлат хусусий соғломлаштириш муассасаларини очишга ҳамда улар фаолиятини олиб боришлари ва уларнинг тиббий хизмат кўрсатиш даражаси, сифати устидан назорат қилади. Мабодо улар давлат стандартларига жавоб бермаса, фаолият олиб боришлари учун берилган лицензия ҳуқуқидан маҳрум қилинади. Шунинг учун ҳам давлат томонидан жуда кўп тиббиёт олийгоҳлари, ўрта-махсус тиббиёт ўқув юртлари барпо этилган ва улар соҳа учун махсус билимларга эга малакали мутахассислар тайёрлайди. Малакали тиббий хизмат кўрсатишни таъминлаш ҳуқуқи қуйидаги шарт-шароитлар билан таъминланади: 1) давлат даволаш ва санатория–курорт муассасалари тармоғининг мавжудлиги (11000 дан ортиқ); 2) нодавлат ва идоравий тиббий муассасаларини рағбатлантириш ва ривожлантириш. Кўплаб ишлаб чиқариш тармоқлари, ташкилотлар

ўзларининг поликлиника, санатория, касалхона ва соғломлаштириш марказларига эга; 3) фуқароларнинг барча қатламларини ўз ичига оладиган кенг қамровли эмлаш ишларини олиб бориш ҳамда касалликларни аниқлаш ва олдини олиш; 4) тиббиёт кадрларини тайёрлаш ва малакасини ошириш, улар фаолиятининг самарадорлиги ва малакаси устидан давлат назоратини ўрнатиш; 5) тиббий суғурта тизимини яратиш. Меҳнатга яроқсиз ёки ногирон фуқароларни моддий қўллаб-қувватлаш ва уларга тўловлар ажратиш; 6) фуқароларга давлат тиббий муассасалари томонидан бепул тиббий хизмат кўрсатиш. Ногиронлар, 2 ёшгача бўлган болалар ва оғир беморларга дорихоналардан текин дори-дармон олишга кўмаклашиш; 7) тиббиёт муассасаларининг замонавий техника воситалари билан жиҳозлаш ва уларда қулай шарт-шароитлар яратиш; 8) тез тиббий ёрдам кўрсатиш муассасаларининг мавжудлиги. Малакали тиббий ёрдам кўрсатиш фаолиятини давлат томонидан Соғлиқни сақлаш вазирлиги раҳбарлигидаги органлар тизими олиб бормоқда. Шунингдек, "Соғлом авлод учун" халқаро фонди оналар ва болалар соғлигини сақлаш йўлида самарали иш олиб бормоқда. Тиббий ёрдам олишга оид конституциявий нормаларнинг ҳуқуқий механизмини амалга оширишда "Ўзбекистон Республикаси аҳолисининг соғлиғини сақлаш тўғрисида"ги, "ОИТС билан касалланишнинг олдини олиш тўғрисида"ги, "Давлат санитария назорати тўғрисида"ги қонунлар ва улар асосида қабул қилинган бошқа ҳуқуқий ҳужжатлар муҳим ўрин эгаллайди. 7. Фуқароларнинг билим олиш ҳуқуқи Шахснинг баркамол бўлишида билим олиш ҳуқуқи катта аҳамият касб этади. Ўзбекистон Конституциясининг 41-моддасида шундай дейилган: "Ҳар

ким билим олиш ҳуқуқига эга. Бепул умумий таълим олиш давлат томонидан кафолатланади. Мактаб ишлари давлат назоратидадир." Ўзбекистон Республикаси демократик ҳуқуқий давлат қуриш йўлидан борар экан, унинг асосий вазифаси ҳар томонлама баркамол эркин шахсларни камол топишига шарт-шароит яратиш ва таъминлаш ҳисобланади. Шунинг учун ҳам таълим соҳасига давлат сиёсати даражасида катта эътибор берилмоқда. 1948-йилда қабул қилинган "Инсон ҳуқуқлари Умумжаҳон Декларацияси принципларига асосан Ўзбекистон Республикаси шахснинг билим олиш ҳуқуқини амалга оширилишининг ҳаракатдаги самарали ҳуқуқий механизмини яратиб берди. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлис ушбу Декларацияга, шу жумладан, Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар ва "Иқтисодий , ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисида"ги халқаро пактларга қўшилиш тўғрисида қатор қарорлар қабул қилди. Билим олиш ҳуқуқига тегишли бўлган халқаро ҳужжатларда (мисол учун, 1960 йил 14-декабрда ЮНЕСКО томонидан қабул қилинган Таълим соҳасини чеклашга қарши кураш Конвенцияси) "Таълим" термини таълимнинг барча турларига ва босқичларига тегишли бўлиб, билимнинг сифати ва даражасини, унинг қандай шароитларда олиб борилиши ва унга кенг йўл очиш масалаларини қамраб олади. Халқаро ҳуқуқ нормаларига мувофиқ бошланғич таълим бепул ва мажбурий эканлиги, ўрта таълим ва унинг турли шакллари умумийлигини таъминлаш, олий таълимни барча ўз қобилияти асосида олиши "Таълим тўғрисида"ги қонун мазмунини белгилайди. Ўзбекистон Республикасида узлуксиз таълим тизими яратилиб, унинг асосида шахс таълим олишининг ҳуқуқий механизмлари амалда мустаҳкамланади. Таълимнинг ягона тизими қуйидагиларни ўз ичига олади: -мактабгача тарбия; -умумий таълим;

-мактабдан ташқари таълим; -ўрта махсус ва касб-ҳунар таълим; -олий таълим; -олий таълимдан кейинги таълим; -кадрларнинг касбий малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш; -оиладаги таълим; -мустақил таълим; Таълим турлари ва шаклларининг турли-туманлиги шахснинг таълим олишга бўлган талаб ва эҳтиёжларини тўла қондириш имконини беради. Ўзбекистон Республикаси қонунчилигида, хусусан, "Таълим тўғрисида"ги қонунда ҳар бир шахс дини, тили, ирқи, яшаш жойи, миллати, келиб чиқиши ва қаерда ишлашидан қатъий назар тенг таълим олиш ҳуқуқига эга деб кўрсатиб ўтилади. Таълим олиш ҳуқуқининг мазмуни шундаки, Ўзбекистон Республикаси ҳар бир фуқаросига таълим ва тарбиянинг барча кўринишларидан тенг фойдаланиш имкониятларини кафолатлайди. Таълим олиш ҳуқуқини амалга оширишга мавжуд кучли моддий техника базаси имкон яратади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг асосий мақсадларидан бири фуқаролик жамияти қуриш, уни ҳар томонлама ривожланган, мустақил ва баркамол шахслардан иборат бўлишини таъминлашдан иборат. Давлат фаолиятининг устивор йўналиши ҳар бир инсоннинг қобилиятига яраша таълим олиши ва уни жамият фойдасига, тарраққиётига хизмат қилишини таъминлашга қаратилган. Техника ва фаннинг юксак даражадаги ривожланиши ҳар бир киши билимини юқори сифатда бўлишини талаб қилмоқда. Шу боис кучли ижтимоий сиёсат йўналишларидан бири ҳисобланган мамлакатимизда бепул таълим бериш сиёсатининг амалга оширилаётгани юксак қадриятларимиздан биридир. Бундай дейишимизга сабаб, ривожланган давлатларнинг барчаси ҳам шу тариқа бепул олий ва махсус таълим сиёсати олиб бориш имкониятига эга эмас.

Давлат томонидан иқтидорли ўқувчи ва талабаларни қўллаб- қувватлаш, уларга керакли билим савиясини ошириш имкониятини яратиш, билим олишни рағбатлантириш муҳим аҳамият касб этади. Бунинг учун мамлакатимизда бир қанча турдаги стипендиялар, фондлар, болалар маданият уйлари ташкил этилган. 8. Фуқароларнинг илмий ва техникавий ижод эркинлиги ҳамда маданият ютуқларидан фойдаланиш ҳуқуқи Ўзбекистон Конституцияси ҳар бир инсоннинг қаерда яшашидан қатъий назар, унга илмий ва техникавий ижод эркинлигини ва маънавият ютуқларидан фойдаланишини кафолатлайди. "Ҳар кимга илмий ва техникавий ижод эркинлиги, маданият ютуқларидан фойдаланиш ҳуқуқи кафолатланади. Давлат жамиятнинг маданий, илмий ва техникавий ривожланишига ғамхўрлик қилади." (Конституциянинг 42-моддаси). 1966-йил 4-ноябрда қабул қилинган Халқаро маданий ҳамкорлик қилиш принциплари Декларациясида: "Ҳар бир маданият ўз қадр - қимматига эга, уни сақлаш ва ҳурмат қилиш лозим", деган сўзлар битилган. Ўзбекистон бой маданий меросга эга. Конституциямиз маданий бойликларимиздан ҳар бир кишининг фойдаланиш ҳуқуқини кафолатлайди. Маданият деганда инсон томонидан яратилган барча бойликлар, ютуқлар йиғиндиси тушунилади ва у ижтимоий ҳаётда кўпқиррали хусусиятга эга. Маданиятнинг таркибий қисмларини фан, таълим ва санъат ташкил қилади. Адабий, мусиқий, бадиий асарлар ва халқ эпоси, илмий назария ва ҳунарлар маданият феноменига киради. Ҳар бир маданият элементи халқ ҳаётининг у ёки бу кўринишини ўзида акс эттиради. Ҳар биримизнинг санъат, кино, адабиёт, мусиқа дунёсидан баҳраманд бўлиш ҳуқуқимиз асосий қонунимизда мустаҳкамланади. Барча учун театр, музей, кутубхона ва архитектура ёдгорликлари эшиклари ҳеч бир тўсиқсиз очиқдир. Ҳар бир

шахс истаган фан ва техника соҳаси билан шуғулланиши мумкин. Буни давлатимиз ҳуқуқий, ташкилий, моддий ва сиёсий жиҳатдан кафолатлайди. Маданият муассасалари тара ққ иёти фаолияти тизимини бошқариш Маданият ишлари вазирлиги томонидан амалга оширилади. Илмий-техника соҳаси фаолияти билан Фан ва техника Давлат қўмитаси шуғулланади. "Маънавият ва маърифат" жамоатчилик маркази, Ўзбекистоннинг янги тарихини ўрганиш маркази ва шу каби бошқа ташкилотлар маданий ютуқларни асраш ва уни кейинги авлодга етказишга хизмат қилмоқда.

Похожие

Узбекистонда фукаролар бурчларининг конституциявий асослари ( Узбекистонда фукоролар бурчларининг конституциявий асослари

Узбекистонда фукаролик ва унинг конституциявий асослари

Узбекистонда инсон хукуклари ва эркинликларининг конституциявий кафолатлари

Узбекистонда молия ва пул-кредит тизимининг конституциявий асослари

Инсон ва фукаролар хукукининг асосий тушунчалари