Инсон ва фукаролар хукукининг асосий тушунчалари - Юриспруденция - Рефераты

Инсон ва фукаролар хукукининг асосий тушунчалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

97.5 KB

Инсон ва фуқаролар ҳуқуқининг асосий тушунчалари Режа : 1. Инсон ҳуқуқлари ва фуқаро ҳуқуқлари 2. Конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларнинг тарихий ривожланиш босқичлари 3. Ҳуқуқ, эркинлик ва мажбуриятларнинг таснифи 4. Ҳуқуқ, эркинлик ва мажбуриятлар тенглиги 5. Ҳуқуқ ва эркинликларнинг конституциявий чекланиши 6. Ҳуқуқ ва эркинлик кафолатлари

1. Инсон ҳуқуқлари ва фуқаро ҳуқуқлари Аксарият хорижий давлатларда , инсон ҳуқуқлари ва эркинлик-лари билан боғлиқ барча масалалар конституция даражасида тартибга солинган. Конституциявий ҳуқуқ ва эркинликлар деганда, инсоннинг табиий ҳолатини ифода этадиган ва олий ҳимояга эга бўлган инсон ва фуқаронинг энг муҳим ҳуқуқи ҳамда эркинликлари тушунилади. Инсон ҳуқуқлари – шундай ўлчов ва андозаки, у давлатга, унинг мавжуд ҳуқуқ тизимига, қонунчилигига, ҳуқуқий тартиботига берил-ган баҳо, уларнинг ривожланиш ва демократиявийлик даражаси, си-фат кўрсаткичи ролини ўтамоқда. Айни пайтда , инсон ҳуқуқларининг мавжуд аҳволи умуман жамиятнинг ривожланиш, етуклик ва маъри-фийлик даражасини ҳам холисона, аниқ кўрсатиб турувчи «ўлчов» сифатида хизмат қилмоқда. Ҳозирги кунда инсон , ҳуқуқлари масаласи, бир томондан, ривожланган демократик давлатларда тўпланган ижобий тажриба, ютуқ ва сабоқларни, иккинчи томондан эса, ҳозирги замон қарама-қаршиликлари, мураккабликлари билан боғлиқ муаммо ва вазифа-ларни ўзида мужассамлаштирган. Таъкидлаш жоизки, инсон ҳуқуқлари масаласида тўпланган таж-риба ва амалиётнинг ўзи мустақил ижтимоий ҳодиса сифатида на-моён бўлиб, айни пайтда сиёсий маданиятнинг бир кўриниши, шакли сифатида ҳам ўз ўрнини топмоқда. Ҳозирги кунда дунёда инсон ва фуқаро ҳуқуқлари бўйича уч юздан кўп халқаро-ҳуқуқий ҳужжатлар амал қилиб турибди. Инсон ҳуқуқ ва эркинликлари замирида конституциявий ҳуқуқ ва эркинликлар конституциявий ҳуқуқий муносабатларнинг энг асо-сий элементи ҳисобланиб, ушбу ҳуқуқий муносабатлар инсон (фуқа-ро) билан давлат ўртасида юзага келади. Бунга кўра, давлат ҳар бир алоҳида олинган инсон (фуқаро)нинг асосий ва бошқа ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш ҳамда сақлаш мажбуриятини олади. Айни вақтда , Конституция асосий ҳуқуқ ва эркинликларни инсон ҳамд а фуқаро мажбуриятлари билан боғлайди. Бу

асосий ҳуқуқ, эркинликлар ва мажбуриятлар инсон ва фуқаронинг конституциявий ҳуқуқий мақомини ташкил этади. Инсон ҳуқуқи – бу табиий равишда вужудга келадиган, инсон туғилганидан кейин шахс сифатида унга тегишли бўлган ажралмас ҳуқуқ ҳисобланади. Одамлар эркин ва тенг ҳуқуқли бўлиб туғилади. Ҳар бир давлатнинг асосий мақсади инсоннинг табиий ва ажралмас ҳуқуқини таъминлаб беришдан иборат. Инсоннинг ажралмас ҳуқуқи-га одатда эркин ва хавфсиз яшаш ҳуқуқи, мулкка эгалик ҳуқуқи, дахлсизлик ҳуқуқи ва бошқалар киради. Кейинги вақтларда унга эришган маданият ютуқлардан ва тоза атроф табиий муҳитдан фой-даланиш ҳуқуқи ҳам қўшилди. Бу ҳуқуқлар давлат ҳокимияти томо-нидан берилмайди ва айни вақтда давлат ўз ҳужжатлари билан уларни бекор қила олмайди. Демак, инсон ҳуқуқи асосий ҳуқуқ бўлиб, у туғилганда муайян давлатнинг фуқаросими ёки йўқми, бундан қатъи назар, барчага хос ҳуқуқ сифатида фойдаланилади. Шу жиҳатдан 1776 йил 4 июлда қабул қилинган АҚШ Мустақиллиги Декларациясида мустаҳкамланган ҳуқуқларни мисол қилиб келтириш мумкин. Декларацияда таъкидланишича “барча одамлар тенг ҳолатда яратган томонидан муайян ажралмас ҳуқуқ билан дунёга келади. Яшаш ҳуқуқи, эркинлик ва бахт-саодат сари интилиш ҳуқуқи ана шулар жумласига киради. ...агар бирор давлат тузуми бу ҳуқуқни бузса, халқ уни ўзгартириши ёки бекор қилиши ва шундай янги тузум барпо қилиши керакки, у энг яхши ҳолатда халқ хавфсизлиги ҳамда унинг тинч-осойишта ҳаёти таъминланадиган принципларга асослансин”. Шундай қилиб, XVIII асрда эркинликни табиий-ҳуқуқий тушу-ниш ҳуқуқий ҳужжатларда мустаҳкам ўз ифодасини топа бошлади. Фуқаро ҳуқуқи эса фуқаролик факти билан боғлиқ бўлиб, шахс-нинг муайян давлатга, сиёсий ҳамжамиятга мансублигини англатади. Фуқаролик деганда, жисмоний шахснинг маълум бир давлат билан барқарор ҳуқуқий алоқаси тушунилади. Бунда жисмоний шахс ва давлатнинг бир-бирига нисбатан ҳуқуқлари ва мажбуриятлари мав-жуд қонунларда ўз ифодасини

топади. Бу ўзаро ҳуқуқ ва мажбу-риятлар давлатнинг конституцияси ва миллий қонунчилигида бел-гилаб қўйилади. Улар амалдаги халқаро ҳуқуқ нормаларига муво-фиқлаштирилиши талаб этилади. Бу ҳуқуқий муносабатлар инсон-нинг дунёга келиши билан боғлиқ бўлиб, унинг қаерда бўлиши ва яшашидан қатъи назар бутун умри давомида сақланиб қолади. Айнан шу фуқаролар давлат ва давлат ҳокимиятини авлоддан авлодга мерос бўлиб қолишини таъминлайди. 1789 йилда инсон ва фуқаролар ҳуқуқи баён этилган француз Декларациясида бу ҳар икки субъект (инсон ва фуқаро)нинг ҳуқуқий ҳолатига оид нормалар ўз ифодасини топган. Жумладан, унда шундай дейилган: “Одамлар ҳуқуқий жиҳатдан эркин ва тенг бўлиб туғилади. Ҳар бир давлатнинг мақсади инсоннинг табиий ва ажралмас ҳуқуқини таъминлашдан иборатдир”. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеяси 1948 йил 10 декабрда инсоннинг асосий (сиёсий, иқтисодий, ижтимоий, мада-ний) ҳуқуқлари ва эркинликлари белгилаб берилган тарихий ҳужжат – инсон ҳуқуқлари умумжаҳон Декларациясини қабул қилди. Декла-рация 30 моддадан иборат бўлиб, унинг биринчи моддасида “Барча одамлар эркин, қадр-қиммат ва ҳуқуқларда тенг бўлиб туғиладилар. Уларга ақл ва виждон ато қилинган, бинобарин улар бир-бирига нисбатан биродарларча муносабатда бўлишлари керак” дейилган. Иккинчи жаҳон урушидан кейин инсон ҳуқуқи муаммолари дунё миқёсда аҳамиятга эга эканлигини жаҳон ҳамжамияти англаб етди. Бу муаммо фақат бир давлатга тегишли бўлиб қолмай, балки халқаро аҳамият касб этаётганлиги, бунинг натижасида конституция-вий ҳуқуқ аста-секин халқаро стандартлар даражасига кўтарилаётган-лиги маълум бўлди. 1966 йилда БМТ Бош Ассамблеяси “Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисида”ги, шунингдек, “Иқтисодий, ижтимоий ва мада-ний ҳуқуқлар тўғрисида”ги Халқаро Пактлар каби ҳужжатларни қабул қилди. Бу ҳуқуқий актларда инсон ва фуқаро ҳуқуқи мукаммал баён этиб берилди. Шундан сўнг инсон ҳуқуқи бўйича ҳамда 1984 йилда иқтисодий,

ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар бўйича Қўмиталар ташкил этилди. Бу ҳар икки Пакт инсон ва фуқаролар ҳуқуқининг ўзига хос халқаро Кодекси деб қабул қилинди. Қатнашчи давлатлар ушбу Пактларда назарда тутилган ҳуқуқ ва эркинликларни таъминлаш юзасидан зарур қонуний тадбирлар кўриш мажбуриятини ўз зиммаларига олдилар. 1993 йилда қабул қилинган Россия Федерацияси Конституция-сида “инсон, унинг ҳуқуқи ва эркинликлари олий қадрият. Инсон ва фуқаро ҳуқуқи ва эркинликларини эътироф этиш, унга риоя этиш ва ҳимоя қилиш мажбуриятини давлат ўз зиммасига олади” (2-модда) дейилган. Қозоғистон Республикаси Конституциясининг 2-модда 2-банди-да Республика хориждаги ўз фуқароларининг ҳимоясини ва ҳомий-лигини кафолатлашини таъкидлайди. Инсон ҳуқуқи, эркинликлари ва мажбуриятларини мазмунан бир неча гуруҳларга бўлиб ўрганиш мумкин. Буларга шахсий фуқаролик, сиёсий, ижтимоий, иқтисодий ва маданий ҳуқуқларни киритиш мумкин. Инсон ва фуқаролар ҳуқуқларини бундай тартиблаш юқорида баён этилган Халқаро Пактларга мувофиқ келади. Кўпчилик давлат-ларда инсон ҳуқуқи, эркинликлари ва мажбуриятларига оид асосий принциплар конституциявий жиҳатдан мустаҳкамланиб қўйилган. Эркинлик – ҳар бир шахснинг табиий ҳуқуқи бўлиб, уни ҳимоя қилиш барча давлатларнинг вазифасидир. Инсон дунёда яшар экан, еб-ичиши, кийиниши, турар жойга эга бўлиши, оила қуриши, хордиқ чиқариши, даволаниши, маънавий эҳтиёжларини қондириши, жамиятнинг сиёсий ҳаётида иштирок этиши зарур. Булар унинг инсон сифатида яшашининг зарур шарти, табиий эҳтиёжларидир. Мажбурият - кўпгина давлатлар инсон ва фуқаролар мажбу- риятларини фарқлайдилар, масалан, мажбурий ҳарбий хизмат фақат фуқароларга тегишли бўлади. Баъзан айрим ҳуқуқлар фанда позитив ҳуқуқлар деб ҳисобланади. (Масалан, фуқаронинг сайлаш ҳуқуқи ёки инсонларнинг қонун ва конституцияга риоя қилиш мажбуриятлари). Бу ҳуқуқ

ва мажбуриятлар давлат томонидан, шу жумладан, суд тар-тибида ҳам таъминланади. Бошқа ҳуқуқ ва мажбуриятлар, Конститу-цияда ёзилган бўлса-да, ахлоқий ҳисобланиб, суд томонидан бевосита ҳимоя қилинади. Табиий ва позитив ҳуқуқ ўртасидаги алоқа. Табиий ҳуқуқни Конституция ёки бошқа қонун ҳужжатларда белгилаб қўйишга ҳожат йўқ. Бу учун туғилишнинг ўзи кифоя. Инсонлар яшаш, шаън ва қадр-қимматини ҳимоя қилиш каби ҳуқуқларга эга бўлган бўлади. Позитив ҳуқуқ норматив ҳужжатларда белгиланган тартибда ва шаклда қайд этилган, давлат органлари томонидан қабул қилинган расмий ҳуқуқдир. Позитив ҳуқуқ – бу жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқ-лари мажмуи ҳисобланиб, давлат органлари томонидан чиқарила-диган норматив- ҳужжатларда белгилаб қўйилади ва бу ҳуқуқларни амалга ошириш доираси ушбу ҳужжатларда ёзилган шартлар бўйича ҳал қилинади. Бу ҳуқуқлар давлат томонидан ҳимояланади. Лекин, «табиий ҳуқуқ норматив ҳужжатларда қайд этилса, позатив ҳуқуқга айланадими?» - деган ҳақли савол туғулиши мумкин. Бундай ҳолатда, табиий ҳуқуқ фақат позитив ҳуқуқ шаклини олиши мумкин, лекин у барибир табиий ҳуқуқ тушунчасини сақлаб қолади. Мисол учун, давлат томонидан чиқарилган позитив ҳуқуқ бекор қилинса-да, табиий ҳуқуқ йўқолмайди. Табиий ҳуқуқ позитив ҳуқуқ замирида ўз ривожланишига эришади. Мисол учун, қонунлар қабул қилинади, давлат ҳуқуқни ҳимоя қилувчи органлари инсонларнинг ҳаётини, турмуш тарзини ҳимоя қилади. Халқаро ҳуқуқ ва шахснинг ҳуқуқий мақоми. Ҳ озирги кунда шахснинг, маълум ҳолларда фуқаронинг (масалан, сайлов ҳуқуқи масалалари бўйича) ҳуқуқий мақоми масаласи асосан халқаро ҳуқуқ, унинг эътироф этилган тамойиллари ва меъёрлари билан белгила-нади. Давлат томонидан ратификация қилинган халқаро ҳужжатлар бевосита қўлланиши ва мамлакат судлари томонидан унинг ички ҳуқуқи сифатида таъминланиши мумкин. Халқаро ҳуқуқ қуйидагиларни белгилаб беради:

1) мамлакатнинг шароитларини ҳисобга олган ҳолда, ички конституциявий қонунчилик инсон ва фуқаронинг халқаро стандарт-ларга мувофиқ келадиган ҳуқуқ ва эркинликларини ўз ичига олиши лозим; 2) ички қонунчилик халқаро ҳужжатларида қайд қилинган инсоннинг асосий ҳуқуқлари ва умуминсоний қадриятларга қарама-қарши бўлмаслиги лозим; 3) мутлақ эркинлик ва мутлақ ҳуқуқлар бўлмайди; улар қонун асосида ва фақат Конституция, халқаро ҳуқуқ нормаларига мувофиқ тарзда, аниқ белгиланган мақсадлар учун чекланиши мумкин; 4) ҳуқуқларни суъистемол қилиш, яъни уларни бошқа юридик ёки жисмоний шахслар ҳуқуқларини бузиш мақсадида қўллаш қатъиян ман қилинади; 5) шахс ҳуқуқи бошқа шахслар ҳуқуқи билан чекланган; 6) ҳуқуқ ва эркинликлар мамлакат шароитидан келиб чиққан ҳолда, ҳуқуқий, моддий кафолатланиши лозим. 2-§. Конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларнинг тарихий ривожланиш босқичлари Конституциявий ҳуқуқ ва эркинликлар, инсон ҳаётининг турли соҳаларини таъминлайди: шахсий, сиёсий, ижтимоий, иқтисодий, маданий. Шунга мос равишда, улар нафақат ҳаётий фаолият соҳа-сида, балки келиб чиқиш вақти бўйича тавсифланади. Мана шу ердан "инсон ҳуқуқларининг тарихий ривожланиши" келиб чиқади. Ҳуқуқ-шунос олимлар ва эркинликларнинг тарихий ривожланишини уч босқич ёки уч авлодга ажратишади. Биринчи босқич (XVIII аср охири- XIX аср охири) – шахсий, сиёсий ҳуқуқлар - фикр, виждон ва дин эркинлиги, ҳар бир шахснинг давлат бошқарувидаги иштироки, ҳамманинг қонун олдида тенглиги, яшаш ҳуқуқи, шахсий дахлсизлик ва ҳоказолар киради. Бу ҳуқуқлар "негатив" деб номланувчи эркинликларни ўзида акс эттирган ушбу ҳуқуқлар давлатга

фуқаронинг шахсий ҳаётига аралашмаслик ва давлатнинг сиёсий ҳаётида иштирок этиши учун фуқароларга шароит яратиб бериш мажбуриятини юклайди. Иккинчи босқич инсон ҳуқуқлари халқларнинг ўз иқтисодий, маданий даражаларини ошириш йўлида олиб борган урушлар мобай-нида шаклланди ва "позитив ҳуқуқ" деб номланади. XIX аср охири - XX аср бошларида янги либерализм ғояси илгари сурилди ва жамият-даги бойлар, камбағаллар синфини йўқотиш мўлжалланди. Ушбу бос-қичда меҳнат қилиш, эркин иш танлаш ҳуқуқи, ижтимоий таъминот, дам олиш ҳуқуқи, жамият маданий ҳаётида қатнашиш ҳуқуқи ва ҳо-казолар илк маротаба давлатлар Конституцияларида мустаҳкамланди (асосан социалистик мамлакатларда). Бу ҳуқуқлар Инсон ҳуқуқлар Умумжаҳон Декларациясида ва айниқса, иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисидаги Халқаро Пактда ёрқин ифодалаб берилган. Бир қанча буржуазия давлатлари ижтимоий, иқтисодий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисидаги Халқаро Пактга қўшил- мадилар, улар-нинг фикрича, Пактдаги ҳуқуқлар субъектив ҳисоблан-майди ҳамда судда ҳимоя қилиниши мумкин эмас. Масалан, АҚШ Конституция- сида ижтимоий ҳуқуқлар мустаҳкамланмаган. Иккинчи жаҳон урушидан кейинги даврда инсон ҳуқуқлари ривожланишини учинчи босқичи шакллана бошлади. XX асрнинг иккинчи ярмида дунёвий муаммоларнинг кучайиши, улар сирасидан бўлган экологик муаммоларнинг кескинлашуви ва айрим ривожлан-ган мамлакатларнинг информатизация даврига кириб бориши билан ифодаланади. Шу каби омиллар соғлом атроф-муҳитга эга бўлиш, маълумот олиш ва шу каби бошқа ҳуқуқларнинг эътироф этилишига олиб келди. Ҳуқуқ ва эркинликларнинг ривожланиш босқичларидан қатъи назар, Конституциявий ҳуқуқ ривожланишининг асосий йўналиш-ларида, ижтимоийлашув, демократлашув ва байналминаллашув омил-ларининг яққол намоён бўлиши кузатилмоқда. Конституцияларда эълон қилинаётган ҳуқуқ ва эркинликларни юридик баён қилиш сифатларининг доимо такомиллашиб

боришини алоҳида таъкидлаш жоиз. 3-§. Ҳуқуқ, эркинлик ва мажбуриятларнинг таснифи Конституциявий ҳуқуқ, эркинлик ва бурчлар доирасининг доимий равишда кенгайиб бориши, уларни маълум гуруҳларга ажра-тишни талаб қилади. Бу эса ўз навбатида ҳуқуқ институтлари билан боғлиқ муаммоларни ўрганиш ва улар ечимини топишни енгиллаш-тиради. Таснифлаш турли хил мақсадларда ва асосларда ўтказилиши мумкин. Бироқ шуни ёдда тутиш керакки, гуруҳлаштириш шартли равишда кечади, чунки кўп ҳолларда бирор ҳуқуқ ёки эркинлик ёхуд бурч бир пайтда икки ёки ундан кўп таснифий гуруҳларга тегишли бўлиши мумкин. Улар қуйида таклиф этилаётган таснифлаштиришда ўзларининг асосий мазмунлари жиҳатидан яқин бўлган гуруҳларга киритилади. Масалан, виждон эркинлиги шахсий эркинликлар турку-мига киради, айрим мамлакатларда эса, у аниқ ифодаланган сиёсий характер тусини олади. Таснифлаштиришнинг бири билан биз юқорида танишиб чиқ-дик: яъни ҳуқуқларни инсон ҳуқуқлари ва фуқароларнинг ҳуқуқла-рига ажратиш. Таснифлаштиришнинг яна бир кўриниши ҳуқуқ, эркинлик ва бурч субъектларининг характери билан боғлиқ асосда амалга оши-ришдир. Бунда ҳуқуқ, эркинлик ва бурчларни индивидуал ва жамоа (коллектив) турларига ажратиш мумкин. Тўғри, индивидуал ҳуқуқ кўп ҳолларда жамоа шаклида ҳам амалга оширилиши мумкин. Аммо у жамоа ҳуқуқидан фарқли ра-вишда, одатда индивидуал тарзда амалга оширилиши ва ҳимоя қили-ниши мумкин. Жамоа ҳуқуқини эса унинг моҳиятига кўра, индиви-дуал тарзда амалга ошириш мумкин эмас. Масалан, иш ташлаш ҳуқуқи – жамоа ҳуқуқидир. Индивидуал тартибда иш ташлаш – иш ташлаш ҳисобланмасдан, балки у ишга келмаслик деб баҳоланиши мумкин. Кўпчилик ҳолларда ҳуқуқ, эркинлик ва бурчлар ўз характерига кўра

индивидуалдир. Бироқ бу ҳолат конституцияда доимо аниқ ва равшан қилиб белгиланмайди. Шуни ҳисобга олиш керакки, индивидуал ва жамоа ҳуқуқлари ўртасида баъзан объектив қарама-қаршиликлар келиб чиқади. Индивидлар (алоҳида шахслар) ўзаро тенг ҳуқуқли турли жамоа ёки бирлашмаларга аъзо бўлиб, жамоа ҳуқуқини амалга оширишда эса турли даражадаги индивидуал имкониятларга эга бўлиши мум-кин. Масалан, парламентда икки ҳудудий жамоа тенг вакилларга эга бўлиб, улардан биридаги сайловчилар сони иккинчи ҳудуд сайловчи-ларидан икки марта кўп бўлса, ушбу ҳолатда биринчи ҳудуддаги ҳар бир сайловчининг овози иккинчи ҳудуддаги икки сайловчининг овозига тенг бўлади. Баъзан миллий ҳаракат йўлбошчилари миллий гуруҳ ёки жамоа- ларнинг ҳуқуқларидан ўзларининг шахсий ёки тор сиёсий манфаат-ларини кўзлаб фойдаланадилар. Бу ҳолат гоҳида шу гуруҳ ёки жамоанинг умумий манфаатига зид бўлиб, оқибатда фақат зарар келтириши мумкин. Инсонлар жамоа ҳуқуқларининг бундай йўл билан ўзлаштирилиши муаммолар ечимини чигаллаштириб, низоли вазиятларни келтириб чиқаради. Ушбу муаммо, айниқса, миллий муносабатларда юзага келаёт-ган низоларга тез-тез сабаб бўлиб туради. Миллий ҳаракатларнинг намоёндалари кўп ҳолларда миллий жамоа ҳуқуқларини инсонлар-нинг индивидуал ҳуқуқларидан устун қўйишга ҳаракат қилишади, бундай ҳолатларни собиқ Шўролар давлати ўрнида пайдо бўлган айрим давлатларда учратишимиз мумкин. Индивидуал ва жамоа ҳуқуқларининг ўзаро муносабатидан ке-либ чиқувчи муаммолар ечимини бир томонлама ҳал қилиш мумкин эмас. Шунинг учун устуворлик инсоннинг ажралмас индивидуал ҳуқуқи билан белгиланиши зарур. Ҳаракатлар қайси мақсадда ва қандай эзгу ниятда амалга оши- рилишидан қатъи назар, бошқаларнинг эрки ва ҳуқуқларини чеклаш ва уларга зиён етказиш ҳисобига эришишни ҳеч қачон оқлаб бўлмайди.

Булардан ташқари ҳуқуқ, эркинлик ва бурчларни, асосий ва қўшимча турларга ажратиш мумкин. Масалан, давлатни бошқаришда иштирок этиш асосий ҳуқуқ ҳисобланса, сайлов ҳуқуқи ундаги ҳосила ҳуқуқ бўлиб, унинг мазмунини ифодалаш шакли ҳисобланади. Бизнинг фикримизча ҳуқуқ, эркинлик ва бурчларнинг мазмуни ва моҳияти бўйича таснифлаш жуда муҳим аҳамиятга эга. Таснифлаш шарт-шароитларига доир юқоридаги фикр ва муло- ҳазаларни ҳисобга олиб, инсон ҳуқуқи, эркинликлари ва бурчларини асосий гуруҳларга ажратиш қуйидагича қабул қилинган. Биринчи гуруҳ: инсон шахсий ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари, яъни яшаш ҳуқуқи, шахсий дахлсизлик ва турар-жой дахлсизлиги каби ҳуқуқ, эркинлик ва бурчлар. Иккинчи гуруҳ: давлат ва жамиятни бошқаришда иштирок этиш, овоз бериш, йиғилиш ҳуқуқи, ватанни ҳимоя қилиш билан боғлиқ қатор сиёсий ҳуқуқ, эркинлик ва бурчлар. Учинчи гуруҳ: меҳнат ҳуқуқи, меҳнат эркинлиги, мулк ҳуқуқи, солиқ тўлаш бурчи, таълим олиш ҳуқуқи, ижод эркинлиги ва шу кабилар иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқ эркинлик ва бурчлар гуруҳини ташкил этади. Юридик адабиётларда инсон ҳуқуқларини бошқа мезонлар асосида ҳам таснифлаш учрайди. 4-§. Ҳуқуқ, эркинлик ва мажбуриятлар тенглиги Инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқлари ичида фуқароларнинг тенг-лиги принципи алоҳида ўрин тутади (Инсон ва фуқаролик ҳуқуқлари француз Декларацияси 1789 й. 1-моддаси) . Бироқ ҳозирги замон давлати фуқароларнинг қонун ва суд олдида тенглигини узил-кесил тан олади ва буни таъминлашни ўзининг муҳим мажбурияти деб билади. Шахснинг қонун ва суд олдида формал тенглигининг таъмин-ланиши тамойилининг қарор топиши - инсоният тарихида Янги даврни, яъни бурилишни бошлаб

берганлиги бежиз эмас. Инсонларнинг қонун олдида тенглиги тамойили - уларнинг тенг ҳуқуқ ва мажбуриятлар соҳиби эканлигини англатади. Фуқаролар-нинг тенглиги – демократиянинг муҳим элементи ҳамда жаҳон конс-титуциявий тараққиётининг муҳим тамойилларидан ҳисобланади, бу тенглик фуқароларнинг давлат, қонун ва суд олдида расмий тан олинадиган тенглиги бўлиб, у ҳар бир давлат фуқароларнинг жинси, ирқи, миллати, тили, келиб чиқиши, мулкий аҳволи, эгаллаб турган лавозими, турар жойи, динга муносабати, қарашлари, жамоат бир-лашмаларига мансублиги ва бошқа ҳолатлардан қатъи назар тенг ҳуқуқ, эркинлик ва бурчларга эга эканлигини англатади. Ҳуқуқий тенглик – бу албатта, формал тенгликдир, яъни расмий жиҳатдан тенг ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга бўлишликдир. Таъкид-лаш жоизки, тенг ҳуқуқлилик, нафақат тенг ҳуқуқ ва эркинликлар соҳиби бўлишни англатибгина қолмай, балки тенг мажбуриятларни ҳам зиммага олишни тақозо этади. Инсонларнинг тенг ҳуқуқлилиги ўз ичига қатор элементларни олади: -тенг ҳуқуқлилик нуқтаи-назаридан инсоннинг ҳуқуқий мақоми ва фуқаронинг ҳуқуқий мақоми масаласини; -инсонлар реал ҳаётда фарқланишидан қатъи-назар тенг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларга эга бўлиши; -инсонларнинг қонун ва суд олдида тенглиги ва б. 5-§. Ҳуқуқ ва эркинликларнинг конституциявий чекланиши Шахснинг ўз ҳуқуқларидан фойдаланишидаги чекловлар инсо-нийлик, умуммийлик, ахлоқий тамойилларга асосланиб белгиланади. Бу 1948 йил қабул қилинган «Инсон ҳуқуқлари Умумжаҳон Декла-рацияси» 29- моддасида кўрсатиб ўтилган. Ҳар бир шахс ўз ҳуқуқ ва эркинликларини амалга оширишда турли чекловларга учраши мумкин. Бу чекловлар бошқа

шахсларни ҳуқуқ ва эркинликларни бузилишини олдини олиш, давлатнинг ахлоқий талабларини қонди-риш учунгина қўйилиши мумкин. 1966 йилда қабул қилинган «Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги Пакт»нинг 19-моддасига кўра, ҳар бир инсон ўз фикрида ҳеч қандай тазйиқларсиз қолиши ва уни ёзма, оғзаки ёки бошқа шаклда баён этиши мумкин. Аммо шу модданинг 3-бандига кўра, бу ҳуқуқлар қонунда белгиланган чекловлар туфайли чекланиши мум-кин. Бу чекловлар: бошқа шахсларнинг ҳуқуқ ва обрўсини ҳурмат қилиш учун, давлат хавфсизлиги, жамият тартиби, аҳолининг соғли-ғи, ахлоқни сақлаш учун белгиланиши мумкин. Қирғизистон Республикаси Конституциясининг 17-моддасига биноан: "Қирғизистон Республикасида инсон ҳуқуқлари ва эркин-ликларини камайтирувчи ёки бекор қилувчи қонунлар қабул қили-ниши мумкин эмас. Ҳуқуқ ва эркинликларни чеклаш: Конституция ва қонунда конституциявий тузум ва давлат яхлитлигини, жамоат тинчлиги ва бошқа шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш мақсадидагина белгилаб қўйилиши мумкин. Унда конститу-циявий ҳуқуқ ва эркинликлар мавжудлигига тегиш мумкин эмас". «Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги Пакт»да - инсоният хавфсизлилигига қаратилган ҳаракатлар: урушни тарғиб этиш, мил-лий, ирқий, диний нафрат туфайли амалга ошириладиган жиноятлар тақиқланган. Инсон ҳуқуқи ва эркинликларини ҳимоялаш тўғрисидаги Европа Конвенцияси 11-моддаси 2-бандида - бу ҳуқуқларни амалга ошириш-да ҳеч қандай чекловлар қўйилмайди. Халқ, жамият ахлоқи, соғлиғи ҳимояси, Давлат хавфсизлиги билан боғлиқ ҳолларда чекловлар қонунда кўрсатиб ўтилгандагина қўлланилади. Канада Конституциясининг “Ҳуқуқларнинг чекланиши” деб номланган 1-бўлимига асосан Канада ҳуқуқ ва эркинликлар хартияси ҳуқуқ ва эркинликлар демократик жамиятни намойишкорона қарор топтириш каби сабаблар туфайли қонун асосида чекланишини кафолатлайди.

6-§. Ҳуқуқ ва эркинлик кафолатлари Инсон ва фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликларининг кафолатлари мавзуини тўла ёритиш учун “ кафолат ” тушунчасига тўхталмоқ зарур. Умуман олганда, «кафолат» сўзининг луғавий маъноси бу – масъулиятни, жавобгарликни ўз устига олган ҳолда ишонтириш, таъминлаш деган маънони англатади. Инсон ҳуқуқ ва эркинликлари кафолатларининг асосий вазифаси шундан иборатки, биринчидан инсон ҳуқуқларини амалга оширишни таъминлаш, уларнинг бузилишига йўл қўйилган бўлса, уларни бартараф этиш; иккинчидан шу ҳуқуқлар билан боғлиқ бўлган маж-буриятларнинг бажарилишини таъминлаш сиёсатини олиб бориш. Юқорида келтирилган фикрлар асосида инсон ва фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликларининг кафолатининг қуйидагича таърифлаш мумкин. Инсон ҳуқуқларининг ва эркинликларининг кафолати - бу умумхалқ муҳокамасидан ўтказилган, давлат томонидан ўрнатилган ёки тасдиқланган, шахслар ва фуқароларга белгилаб қўйилган ҳуқуқ ва эркинликларни амалда таъминлашга ёрдам берадиган ҳуқуқий воситалар, юридик усуллар ва шарт- шароитлар мажмуидир. Инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини амалга оширишни кафолат-лашнинг вазифаси шундан иборатки, биринчидан, турли давлат ор-ганлари, мансабдор шахслар ва алоҳида шахслар томонидан қонунда белгиланган ҳуқуқ ва эркинликларга тўсқинликка йўл қўймаслик, агарда бунга маълум бир сабаблар оқибатида йўл қўйилган бўлса, уни қонун нормаларида ўрнатилган тартиб ва воситалар орқали бартараф этиш; иккинчидан, шу ҳуқуқлар билан боғлиқ бўлган мажбурият-ларнинг бажарилишини таъминлаш. Фуқароларнинг Конституция ва қонунларда мустаҳкамланган ҳуқуқ ва эркинликларини амалга оширишни давлат томонидан таъ-минлашга ёрдам берадиган воситалар, усуллар ва шарт-шароитлар мажмуи кафолат тушунчасини беради. Кафолатнинг асосий вази-фаси, фуқароларни ҳуқуқ ва

эркинликларни амалга ошириш жараё-нида вужудга келадиган тўсиқларни бартараф этиш билан боғлиқ бўлган мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлашдир. Кафолатларни қуйидагича туркумлаш мумкин: 1. Юридик (ҳуқуқий) 2. Ижтимоий-сиёсий 3. Иқтисодий(моддий) Фуқароларни ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлашда юридик кафолатлар алоҳида ўрин тутади, чунки бошқа барча кафолатлар юридик жиҳатдан тартибга солинишни тақозо этади. Яъни, юридик кафолатлар фуқароларни ҳуқуқ ва эркинликларни қонунлар асосида ҳуқуқий жиҳатдан кафолатланишидир. Юридик кафолатларни реал амалга ошиши фақат демократик режим шароитида кузатилади. Юридик кафолатлар қуйидагиларни ўз ичига олади: - Фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини бузиш мумкин бўл - ган ҳаракатларни тақиқлаш ва чегаралашнинг юридик меъёрларини мустаҳкамлаш, - Фуқароларнинг ўз ҳуқуқ ва эркинликларини ҳеч қандай тўсиқ-сиз амалга оширишларида давлат идоралари ва мансабдор шахслар масъуллигини. - Тажовуз этишни, мустаҳкамлашни таъминловчи махсус меъёр-лар (шикоят қилиш ҳуқуқи, судга мурожаат қилиш ҳуқуқ) мавжуд-лиги. - Ҳуқуқларни бузганлик учун юридик жавобгарнинг белгилан-ганлиги (мулкий, интизомий, маъмурий, жиноий). - Фуқароларга қаратилган ва ҳуқуқий аҳамиятга эга бўлган, тегишли давлат ва фуқароларнинг ҳуқуқларини амалга оширишни мустаҳкамлашга жамоат идоралари, мансабдор шахсларнинг фаолияти. Юридик кафолатларнинг қуйидаги шакллари мавжуд: 1. Конституциявий ҳуқуқий кафолатлар 2. Судлар томонидан ҳуқуқ ва эркинликларни кафолатлаш

3. Омбудсман фаолияти 4. Ҳукумат фаолияти Конституциявий ҳуқуқий кафолатларга - мамлакатнинг Конституциясининг ўзида бевосита мустаҳкамланган кафолатлар киради. Айрим мамлакатлар масалан, АҚШ Конституциясида фуқа-роларнинг ижтимоий-маданий соҳадаги ҳуқуқ ва эркинликлар мус-таҳкамланмаган. Судлар томонидан ҳуқуқ ва эркинликларни кафолатлаш – фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликларини судлар орқали ҳимоя қилинишидир. Унинг мазмунини: - ҳар бир фуқаро давлат органлари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, жамоат бирлашмалари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ёки мансабдор шахсларнинг ғайриқонуний хатти-ҳаракатлари (қарорлари) билан ўз ҳуқуқлари ёки эркинликлари бузилган деб ҳисобласа, шикоят билан судга мурожаат қилиш ҳуқуқи орқали ўз ҳуқуқ ва эркинликларни ҳимоя қилиш. Омбудсман фаолияти - Жаҳоннинг ривожланган давлатларида инсон ҳуқуқларига риоя этиш ва уларни ҳимоя қилиш воситаси сифатида Инсон ҳуқуқлари бўйича вакил фаолияти йўлга қўйилган. Масалан, Дания, Польша давлатларидаги омбудсман институти салмоқли аҳамиятга эга (кучли омбудсман). Шунинг учун, фуқароларнинг бузилган ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини кафолатлашда омбудсман хулосалари фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини бузган мансабдор шахслар ва бошқаларнинг обрў эътибори ва келажакдаги фаолиятига жиддий таъсир кўрсатади. Ҳукумат фаолияти – ҳукумат томонидан фуқароларнинг бузилган ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини ҳукумат ўз норматив ҳуқуқий ҳужжатлар асосида ҳимоя қилиши. Ижтимоий-сиёсий кафолат- бу давлатда амал қилиб турган сиёсий тизим. Ушбу тизим, мамлакатнинг олиб бораётган сиёсий майдондаги фаолияти орқали жамиятда инсон ҳуқуқлари ва эркинликларининг

бузилишидан ҳимоя этиш учун хизмат қилади. Фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини сиёсий кафолатлаш қуйидагиларга боғлиқ: - давлатнинг мамлакат миқёсида олиб бораётган сиёсатининг мақсадига - сиёсий плюрализмга - сиёсий мафкурага - инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ҳолатига - оммавий ахборот воситаларининг фаолиятига Иқтисодий кафолатларга вужудга келган ишлаб чиқариш муносабатлари, иқтисодий тизим киради. Иқтисодий кафолатларга: - адолатли истеъмол саватини давлат томонидан расмий равишда мустаҳкамлаш, - энг кам ойлик иш ҳақи миқдорини белгилаш. - давлат томонидан аҳолини кам таъминланган қатламини, вояга етмаганлар ва ногиронларни моддий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш - барча мулк шаклларини тенглигини ҳамда фуқароларни мулк ҳуқуқларини таъминлаш киради.

Похожие

Узбекистонда инсон ва фукаролар ижтимоий ва иктисодий хукукларининг конституциявий асослари

Инсон ва фукароларнинг асосий хукуклари, эркинликлари ва бурчлари

Ўзбекистонда инсон ва фуқароларнинг асосий ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари

Кишлок хужалик хукукининг манбалари

Фукаролар соглигини саклаш ва дори воситалари ва фармацевтика фаолияти