Шахсий номулкий ҳуқуқлар тушунчаси ва турлари - Юриспруденция - Рефераты

Шахсий номулкий ҳуқуқлар тушунчаси ва турлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

95.5 KB

Режа: 1. Номулкий ҳуқуқларнинг тушунчаси ва белгилари 2. Номулкий ҳуқуқларнинг таснифи ва туркумлаш мезонлари 3. Фуқаронинг исмга (номга) бўлган ҳуқуқи ва уни фуқаролик ҳуқуқий ҳимоя қилиш

Номулкий ҳуқуқларнинг тушунчаси ва белгилари "Шахсий номулкий муносабатлар", "шахсий ҳуқуқлар" ибора-лари ҳуқуқий мазмунга эга бўлиб турли қонунлар ва бошқа норма-тив ҳужжатларда мустаҳкамлаб қўйилган. Масалан, Конституция-нинг VII бобида, Фуқаролик кодексининг 99-моддасида шахсий ҳуқуқлар ҳақида қоидалар мавжуд. Бошқа қонунларда (масалан, Жиноят кодекси, Оила кодекси ва ҳ.к.) ҳам шахсий ҳуқуқларни ҳимоя қилиш, улардан фойдаланиш масалалари ўз аксини топган. Шахсий ҳуқуқ жуда кенг қамровли тушунча ва фақат Консти-туциядагина бу кенг мазмун ўз ифодасини топган. Бироқ, алоҳида қонунларда, жумладан, ФК ёки ЖКда бу тушунчалар талқинида айрим ўзига хосликлар мавжуд. Бироқ айни вақтда улар ўртасида туташ нуқталар ҳам йўқ эмас. Айрим муаллифлар инсон ҳуқуқлари – шахс ҳуқуқий мақомини белгилашнинг муҳим ва ажралмас таркибий қисми эканлигини кўрсатиб, бу ҳуқуқий мақом турлича эканлигини эътироф этади. Уларнинг фикрича, шахснинг умумий ҳуқуқий мақоми билан бирга, унинг тармоқ, тармоқлараро ва махсус ҳуқуқий мақомлари ҳам мавжуд ҳамда улар ўртасида ўзаро боғланиш борлигини эсдан чиқармаслик шарт[84]. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг VII бобида ўз ифодасини топган шахсий ҳуқуқлар ҳам ўз мазмунига кўра юқори-даги нуқтаи назарга мосдир. Албатта, Конституцияда мужассамлан-ган шахсий ҳуқуқлар мазмуни ўз талқинига кўра ФКда назарда тутилган шахсий ҳуқуқлардан ғоят кенг. Бу шахсий ҳуқуқлар бир вақтнинг ўзида турли ҳуқуқ тармоқлари орқали ҳимоя қилинади. Илмий адабиётларда номоддий неъматларнинг ва номулкий ҳуқуқларнинг ўзига хос хусусиятлари тўғрисидаги фикрларда уму-мийлик кўпроқ эканини таъкидлаш лозим. Уларда шахсий номулкий неъматларнинг қуйидаги хусусиятлари кўрсатиб ўтилади: –улар фуқароларнинг турли эҳтиёжларини қондиришга қара-тилган бўлади;

–улар бевосита пулда баҳоланиши мумкин эмас; –улар шахсдан ажралмайди (бундай неъматларни сотиш, ҳадя қилиш, мерос қилиб қолдириш ва бошқача тарзда шахсдан ажратиш мумкин эмас); –улар умумий қоидаги кўра, фуқаронинг туғилиши билан бошланиб, ўлими билан тугайди[85]. Шахсий ҳуқуқларнинг номоддий характери иқтисодий мазмун-дан маҳрум ҳолда юзага келади. Бу шуни билдирадики, шахсий номулкий ҳуқуқлар баҳоланиши мумкин эмас, улар учун текинлик хосдир, уларнинг амалга оширилиши бошқа шахсларнинг тенг қийматдаги мулкий мажбуриятларини назарда тутмайди. Номулкий неъматлар объекти, бу шахсдан ажратиб бўлмайдиган номоддий неъматлар: ном (исм), шаън, қадр-қиммат, соғлик, шахсий ҳаёт сири, шахсий дахлсизлик ва бошқалардир. Ихтиро, фойдали модель, саноат намуналарининг тегишли ҳуқуқий муносабатлар объекти деб тан олиниши учун яна ақлий фаолият натижаларини баҳолай оладиган ваколатли органнинг қарори ҳам керак. Қонунлар бир қатор ҳолларда баъзи номулкий ҳуқуқлар ёки шу ҳуқуқлар мазмунига кирувчи баъзи ваколатларни бошқа шахсга ўтказишни (беришни) кўзда тутади. Чунончи, товар белгисига бўлган ҳуқуқ юридик шахс қайта ташкил этилиши сабабли бошқа юридик шахсга ўтиши мумкин. Баъзи шахсий номулкий ҳуқуқлар мерос бўйича берилади (нашр қилиш ҳуқуқи, асарни қайта ишлаб чиқиш ва тарқатиш, патент олиш ҳуқуқи). Баъзи номулкий ҳуқуқлар мерос сифатида ўтмаса ҳам, бироқ, ҳуқуққа эга бўлган шахснинг вафотидан кейин учинчи шахс томони-дан ҳимояланади. ФКнинг 1054-моддасига асосан, муаллифнинг вафотидан кейин асарнинг дахлсизлигини ҳимоя қилиш васиятнома-да кўрсатилган шахс томонидан, бундай кўрсатма бўлмаган тақдир-да эса, муаллифнинг меросхўрлари, шунингдек қонунга мувофиқ, муаллифлик ҳуқуқларини ҳимоя қилиш мажбурияти юклатилган шахслар томонидан амалга оширилади. Фуқаро вафот этган оила аъзосининг шаъни ва қадр-қимматини ҳимоя қилиш тўғрисида даъво билан судга мурожаат қилиш ҳуқуқига эга. Агар муаллиф ва

(ёки) олувчи адресат вафот этган ҳолларда хатлар, кундаликлар, ёзиш-малар, мақолалар ва кўрсатилган ҳужжатлар марҳумнинг хотини (эри) ва болаларининг розилиги билан чоп этилиши мумкин. Шундай қилиб, баъзи субъектив номулкий ҳуқуқларнинг нафа-қат ўзи, балки унинг мазмунини ташкил қилувчи баъзи қисмлари ҳам ворисларга ўтиши мумкин. Шахсий номулкий ҳуқуқнинг кейинги белгиси – уларнинг вужудга келиши ва бекор бўлишидаги ўзига хосликдир. Номулкий ҳуқуқлар баъзи юридик факт сифатидаги воқеалар бошланганда, юридик хатти-ҳаракатлар натижасида вако-латли органларнинг ҳужжатлари асосида вужудга келиши (ёки бекор бўлиши) мумкин. Ҳодисаларга одамларнинг эркига боғлиқ бўлмаган ҳолда юзага келадиган вазиятлар киради (туғилиш, маълум ёшга кириш ва бошқалар). Демак, инсон туғилиши билан исм, соғлик, соғлом ат-роф-муҳит, шахсий қиёфага доир субъектив ҳуқуқларга эга бўлади. Юридик ҳаракатлар маълум ҳуқуқий оқибатларни юзага келтириш мақсадидан қатъи назар бажарилган, лекин шу билан бирга улар қонун кучи билан вужудга келадиган фуқаролик ҳуқуқи субъектининг қонуний ҳаракати сифатида характерланади (масалан, илмий асар яратиш (ҳаракати) муаллифлик ҳуқуқини келтириб чиқаради). Юридик ҳужжат деганда ҳуқуқий натижаларга эришишга йў-налтирилган ваколатли давлат органининг қонуний ҳаракати тушу-нилади. Масалан, товар белгисига бўлган ҳуқуқ ваколатли давлат органида рўйхатдан ўтказилган кундан бошлаб юзага келади. Алоҳида номулкий ҳуқуқлар битим тузилиши билан юзага келади (Масалан: адвокатлик сири ҳуқуқи – топшириқнома ёки ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномасидан юзага келади). Кўпгина шахсий номулкий ҳуқуқлар унинг эгаси вафот этиши билан тўхтайди. Масалан, муаллифнинг номига бўлган ҳуқуқ, яшаш жойининг дахлсизлиги ва бошқалар. Баъзи ҳуқуқлар учун юридик ҳаракатнинг тўхташи

маълум муддатнинг ўтишига боғлиқдир. Масалан, адабий асарни чоп этиш, қайта ишлаш ва тарқатиш ҳуқуқи муаллифнинг ўлимидан 50 йилгача мерос бўйича ўтиши ҳамда муомалада ҳаракат қилиши мумкин. Шахсий номулкий ҳуқуқларнинг муҳим белгиларидан бири – шахсни индивидуаллиги, яккалигидир. Шахсий номулкий ҳуқуқлар институти бир субъект ҳуқуқидан иккинчисини ажратиш имконини беради, уларнинг ўзига хослигини ва шубҳасиз алоҳидалигини, индивидуаллигини ҳам ҳимоя қилади, ҳар бир субъект ўзига хос номулкий ҳуқуқлар мажмуига эга, булар ҳам уни жамиятдан ажра-тиб туришга имкон беради, бироқ ҳар қандай ҳолда ҳам номулкий ҳуқуқлар алоҳида-алоҳида бўлганда, индивидуал ҳолатда устунлик-ка эга бўлади. Номулкий ҳуқуқларнинг таснифи ва туркумлаш мезонлари Мулк билан боғланмаган номулкий муносабатларни цивилистик фанининг фуқаролик-ҳуқуқий тартибга солиш доирасига киритиш мумкинлиги тўғрисидаги масала мунозарали эди. Фуқаролик ҳуқуқи фанида мулкий муносабатларнинг устуворлиги назарияси узоқ вақтгача ҳукмронлик қилди. Ҳозирги пайтда номулкий манфаатларни, шахснинг номоддий талабларини қаноатлантиришни ҳуқуқий таъминлаш объектив зарурлиги сабабли, бу масала долзарблашмоқда. Ҳуқуқий ҳолатини белгилаш ва шахсий номулкий ҳуқуқларни ҳимоя қилиш ҳуқуқий меъёрлар тариқасида қатор тармоқларнинг ҳуқуқий меъёрлари билан амалга оширилади. ФКда шахснинг илгариги қонунлардан жиддий фарқ қиладиган ҳуқуқий ҳолати ва шахсий номулкий ҳуқуқларни белгилашга йўналтирилган меъёрлар мустаҳкамланган. Баъзи шахсий номулкий муносабатларнинг мулкий муносабат-лар билан алоқада эмаслиги, уларнинг илмий ва услубий жиҳатидан ҳам, тартибга солиш мақсади ва бажарадиган вазифаси жиҳатидан ҳам айнан фуқаролик ҳуқуқи томонидан ўрганишни асло инкор этмайди.

Шахсий номулкий ҳуқуқларнинг турли кўринишдаги тасниф-лари мавжуд. Аввало, шахсий ҳуқуқнинг мулкий ҳуқуқлар билан боғланган ва боғланмаганларини фарқлашади. Мулкий муносабатлар билан боғланган шахсий номулкий ҳу-қуқлар, уларни амалга оширишда мулкий ҳуқуқнинг юзага келиши-да асос сифатида кўриниши мумкин. Чунончи, шахснинг адабий асарга муаллифлиги (шахсий ҳуқуқ) ўз кетидан қалам ҳақи(гонарар) олишни вужудга келтириб, мулкий ҳуқуқни юзага келтиради. Мулкий ҳуқуқлар билан боғлиқ бўлмаган шахсий номулкий ҳуқуқларга, номга, ташқи қиёфага, шаън ва қадр-қимматга бўлган ҳуқуқ киради. Бу номулкий ҳуқуқлар мулкий ҳуқуқ билан бирон тарзда боғланишда бўлмайди. Шахсий номулкий ҳуқуқ бир қатор белгилар билан тавсифла-нади. Бу белгилар жумласига номоддий кўринишдаги мустақил шахсий номулкий ҳуқуқ эканлиги ва уларнинг ҳуқуқ эгасидан бегоналаштирилмаслигини киритиш мумкин. Бу муносабатларда жисмоний ва юридик шахс муайян номоддий ваколатларга эга бўлган субъект сифатида намоён бўлади. Бунда шуни таъкидлаш керакки, фуқаронинг муомала лаёқатининг чекланганлиги ёки муомалага лаёқатсизлиги шахсий номулкий ҳуқуқни (соғ-саломат бўлиш ҳуқуқи, шахсий дахлсизлик, қулай атроф-муҳитга бўлган ҳуқуқи) амалга оширишга ҳалақит бермаслиги лозим. Баъзи ҳуқуқшунослар умуман шахсдан ажратиб бўлмайдиган объектларга нисбатан субъектив ҳуқуқнинг бўлишини рад этадилар ва бунда шахсий ҳуқуқлар тўғрисида эмас, балки шахсий неъматлар тўғрисида гапириш тўғрироқ деб ҳисоблайдилар. А.А.Ҳасанов бу масалада анъанавий нуқтаи назар ниҳоятда мақбул деган хулосага келади. «Шахс» ва «ҳуқуқ» тушунчаларини бир-биридан фарқлаш шак-шубҳасиз лозим. Ахир шахс нафақат ушбу неъматлар билангина эмас, балки авваламбор онг, ирода билан, шунингдек ижтимоий, маънавий сифатлар билан тавсифланади[86].

Ёзишмалар сири, шахснинг шаъни, қадр-қиммати, дахлсизлиги ва бошқалар – булар ҳақиқатан ҳам ҳақиқий ижтимоий неъмат-лардир, улардан фойдаланишнинг давлат томонидан кафолатлан-ганлик имконияти – бу субъектив ҳуқуқ, яъни айтиб ўтилган неъ-матларни ҳимоя қилиш ҳуқуқи ва уларни бузишдан ҳимоя қилишни талаб қилиш ҳуқуқидир. Субъектив ҳуқуқда эса ҳуқуқ соҳиби ўз ҳуқуқига риоя этилишини бир ёки бир неча шахсдан талаб қила олади. Мулкий ҳуқуқ билан боғлиқ бўлмаган кўпгина шахсий номулкий ҳуқуқлар мутлақ ҳуқуқлар ҳисобланади. Бироқ мутлақ ҳуқуқ бузилганда, бузувчига мутлақ ҳуқуқни тиклашга йўналтирилган ҳаракатни содир қилиш вазифаси топширилади, бунда ҳуқуқ соҳиби ҳуқуқни бузувчи билан нисбий ҳуқуқий муносабатда бўлади. Мулкий ҳуқуқлар билан боғлиқ бўлмаган баъзи шахсий ҳуқуқлар фақат нисбий бўлиши мумкин. Мулкий ҳуқуқ билан боғлиқ бўлган шахсий ҳуқуқлар бир вақтнинг ўзида ҳам мутлақ, ҳам нисбий ҳуқуқий муносабатларда намоён бўлиши мумкин. Масалан, муаллифнинг асарга дахлсизлик ҳуқуқи нашриёт билан муносабатда нисбий характерга эга бўлади. Муаллиф муаллифлик шартномасига мувофиқ, унинг асари қандай кўринишда яратилган бўлса, шундай ҳолича унинг розилигисиз ўзгартиришлар, қўшимчалар, тузатишлар киритмай, нашр этилиши-ни талаб қилиш ҳуқуқига эга. Шу вақтнинг ўзида муаллиф ўз асари-нинг дахлсизлиги хусусида номуайян доирадаги шахслар билан мутлақ ҳуқуқий муносабатга киришади, бундай ҳолда унинг ҳуқуқи муаллифлик шартномасига эмас, балки асарни яратиш фактига асосланади. Мулкий ҳуқуқ билан боғлиқ бўлган баъзи шахсий ҳуқуқлар фа-қат нисбий ҳисобланади. Чунончи, фуқаронинг тиббий сирни сақ-лашни талаб қилиш ҳуқуқи муайян муассасанинг тиббий ходимига юкланган. Агар ташхис, даволаш услублари ва бошқа маълумотлар бегона шахсларга маълум бўлса, у ҳолда улар сирни сақлашга доир мажбуриятга эга бўлмайдилар. Шахсий номулкий ҳуқуқларни уларнинг фуқаролик ҳуқуқлари субъектига тегишлилиги бўйича фарқлаш мумкин. Бир хил шахсий ҳуқуқлар фақат

фуқароларга тегишли бўлади (соғ-саломатликка бўлган ҳуқуқ, хусусий қиёфага, тиббий сир, фарзандликка олиш сирига бўлган ҳуқуқлар ва бошқа шахсий ҳуқуқлар) бошқалари эса, фақат ташкилотга тегишли бўлади, жумладан, фирма номига бўлган ҳуқуқ шундай ҳуқуқлар сирасига киради. Шахсий номулкий ҳуқуқларнинг турлари ва доираси кенг. Олимлар ҳар доим ўз тадқиқот мақсадларидан келиб чиқиб, муайян ўлчовни ишлаб чиқадилар ва қўллайдилар. Натижада шахсий но-мулкий ҳуқуқларнинг янги қонуниятлари очилади, у ҳақда билимла-римиз бойийди ва кенгаяди. Масалан, ҳозирга қадар баъзи муал-лифлар шахсий номулкий ҳуқуқларни тайинланиш мақсади бўйича[87], субъектлар бўйича ва шахсга ажратиб бўлмайдиган ҳолатда тегиш-ли бўлган маънавий неъматлар бўйича[88], шахсий номулкий ҳуқуқ-ларнинг ҳуқуқий табиати, амалга оширишнинг ўзига хос хусусият-лари бўйича[89] туркумлашга ҳаракат қиладилар. Т.Фадеева шахсий номулкий ҳуқуқларнинг моҳиятига кўра қуйидаги турларга бўлади: 1) шахсий индивидуаллаштиришга қаратилган шахсий номул-кий ҳуқуқлар: номга бўлган ҳуқуқ (юридик шахснинг номланишга бўлган ҳуқуқи), шаън, қадр-қиммат, ишбалармонлик обрўйига бўлган ҳуқуқлар; 2) шахснинг жисмоний дахлсизлигини таъминлашга қаратилган шахсий номулкий ҳуқуқлар (яшаш, эркинлик, истиқомат жойи, турар-жойга бўлган ҳуқуқлар); 3) шахснинг ички дунёси ва унинг манфаатлари дахлсизлигига қаратилган шахсий ҳуқуқлар (шахсий ва оилавий сирлар, хусусий ишларга аралашмаслик, шаън ва қадр-қиммат)[90]. А.А.Хасанов шахсий номулкий ҳуқуқларни 4 гурухга ажратишни таклиф этади. Уларнинг биринчи гуруҳига, шахснинг жисмоний бардамлигини таъминловчи (яшаш ҳуқуқи, соғлик ҳуқуқи, (саломат-ликни муҳофаза қилиш), соғлом атроф-муҳит ҳуқуқи) шахсий номул-кий ҳуқуқларни

киритилса, иккинчи гуруҳига шахснинг ўзига тегишли бўлган (номга бўлган ҳуқуқи, хусусий қиёфа (кўриниш)га бўлган ҳуқуқи, шаън ва қадр-қиммат ҳуқуқи) ҳуқуқлар киради. Учинчи гуруҳни шахснинг мухтор (автоном) ҳолатини (шахсий ҳаёт сири) таъминловчи (адвокатлик сирига бўлган ҳуқуқи, нота-риал ҳаракат-лар сирига бўлган ҳуқуқи, банк сирига бўлган ҳуқуқи, тиббий сир ҳуқуқи, фарзандликка олиш сирига бўлган ҳуқуқ, ёзишмалар, телефон сўзлашувлари ва телеграф хабарлари сирига бўлган ҳуқуқ, турар-жой дахлсизлигига бўлган ҳуқуқи, шахсий ҳуж-жатларнинг дахлсизлик ҳуқуқи) ҳуқуқлар ташкил қилади. Тўртинчи гуруҳ эса интеллектуал ва бошқа фаолият натижаларини ҳимоя қилишга йўналтирилган (фан, адабиёт, санъат асарларининг, ра-ционализаторлик таклифлари, ихтиро, саноат намуналари, фойдали моделлар муаллифларининг номулкий ҳуқуқлари, товар белгисига бўлган ҳуқуқи) ҳуқуқларни ўз ичига олади. Юқоридаги турли туркумлаш мезонлари шахсий номулкий ҳуқуқлар мазмунини яхшироқ англаб етишга ва тегишли даражада ҳимоя қилишга имкон беради[91]. Ушбу туркумлаш мезонлари доимий равишда кенгайиб бориши табиий. Бу мезонлар асосида туркумлаш шахсий номулкий ҳуқуқлар ҳимояси учун муҳим аҳамиятга эга. Бу шахсий номулкий ҳуқуқлар-нинг янги турларини қонунларда мустаҳкамлаб қўйиш, улар ҳақида-ги нормаларни такомиллаштириш фуқаролик ҳуқуқи фанини ривож-лантириш учун асосий манба бўлиб хизмат қилади.

Шаън, қадр-қиммат ва ишчанлик обрўсини фуқаролик-ҳуқуқий ҳимоя қилиш Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 27-моддасида ҳар ким ўз шаъни ва обрўсига қилинган тажовузлардан, шахсий ҳаётига аралашишдан ҳимояланиш ҳуқуқига эга эканлиги мустаҳкамланган бўлиб, бу кўрсатмага мувофиқ қонунларда тегишли қоидалар белгиланади. ФКнинг 100-моддасига биноан фуқаро ёки ташкилот ўз шаънига доғ туширадиган ва қадр- қимматини, ишбилармонлик обрўсини пастга урадиган маълумотларнинг, агар ана шу маълу-мотларни тарқатувчи шахс уларнинг ҳақиқат эканлигини исбот қила олмаса, суд орқали рад қилинишини талаб этишга ҳақлидир. Бунда қонун шахсий ҳуқуқларни ҳимоя қилишда шахснинг жамиятда ўз меҳнати билан тутган ўрни, топган обрўсини назарда тутади. Фуқаролик қонунчилигида бундай қоидаларнинг бўлиши шахслар-нинг ҳуқуқлари яна ҳам кенгроқ ҳимоя қилинишига алоҳида эътибор берилганлигини билдиради. Шаън, қадр-қиммат ва ишчанлик обрўсига тажовуз қилинган тақдирда, кўп ҳолларда ҳуқуқ соҳибига моддий эмас, балки маънавий зарар етади. Маънавий зарар ҳуқуқи бузилган шахснинг жисмоний ёки руҳий изтироблари, қайғу-алам, ғам-ташвиш сингари кўринишларда намоён бўлади. Қонунга асосан, агар фуқарога унинг шахсий номулкий ҳуқуқларини бузувчи ёхуд унга тегишли бошқа номоддий неъматларга тажовуз қилувчи ҳаракатлар орқали маънавий зарар етказилса, шунингдек қонунда назарда тутилган бошқа ҳолларда суд ҳуқуқбузар зиммасига кўрсатилган зарарни пул орқали (моддий кўринишда) товон тўлаш билан қоплашни юклаши мумкин. Маънавий зарарни қоплаш харажатларини белгилашда суд ҳу-қуқбузарнинг айби даражасини ва бошқа эътиборга молик ҳолатини ҳисобга олади. Суд, шунингдек зарар етказилган шахсни индиви-дуал хусусиятлари билан боғлиқ жисмоний ва ахлоқий қийноқлари (изтироблари, руҳий азоблари) даражасини ҳам ҳисобга олмоғи шарт. Шаън, қадр-қимматни ҳимоя қилишда кўп ҳолларда суд ҳу-қуқни қайта тиклаш ёхуд ҳуқуқбузарликларни тўхтатишни таъмин-ловчи чоралар кўради. Шаън – фуқаронинг муайян даражада

тасдиқланиши, унинг ижтимоий ҳолатидир. Қадр-қиммат эса мазкур ҳолатнинг соҳиби онгида акс эттирилиши, яъни жамият томонидан тақдирланишига кўра шахснинг ўз-ўзига берган баҳосидир. Бу масала Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодекси[92]нинг 6-моддасида айтилганидек, меҳнат соҳасида ўзини камситилган деб ҳисоблаган шахс камситишни бартараф этиш ҳамда ўзига етказилган моддий ва маънавий зарарни тўлаш тўғрисидаги ариза билан судга мурожаат қилиши мумкин. Ишчанлик обрўси жисмоний ёки юридик шахснинг фуқаролик муомаласида иштирок этганидаги инсофли ёки инсофсиз ҳаракат қилишини билдиради. Бирон-бир фуқаронинг ёки ташкилотнинг номига, шаънига доғ туширишга, бадном қилишга, қадр-қимматини пастга урадиган маълумотларни тарқатишга қонун йўл қўймайди. Бундай ҳолларда ҳуқуқлари бузилган шахсларнинг манфаатлари, жиноят қонунчилиги нормалари (ЖКнинг 139- 140-моддалари) қў-риқланиши-қўриқланмаслигидан қатъи назар, фуқаролик қонунчи-лиги билан ҳимоя қилинади (ФК, 100-модда). Ҳар қандай салбий маълумотлар шаън ва қадр-қимматни, ишчанлик обрўсини пастга урадиган ёки унга доғ туширадиган маълумотлар ҳисобланавермайди. Фуқаролик қонунида назарда ту-тилган маълумотлар, биринчидан, бировнинг шаънига доғ тушира-диган ёки қадр-қимматини ишчанлик обрўсини пастга урадиган бўлиши; иккинчидан, бу маълумотлар тарқатилган бўлиши ва учинчидан, мазкур маълумотлар ҳақиқатга тўғри келавермайдиган бўлиши керак. Шахсларнинг обрўсига доғ туширадиган маълумотлар, дейил-ганда турмуш доираларига, жамиятимиз ахлоқ тамойилларига бўлган муносабатларнинг салбий баҳоланиши тушунилади. Маълумотлар конкрет фактларга баҳо беришдан ёки шахснинг хулқини, хатти-ҳаракатини баҳолашдан иборат бўлиши мумкин. Бундай ишлар бўйича жавобгар тараф фактларнинг ҳақиқатда бўл-ганлигини исботласагина ёки келтирилган баҳо ва тавсиф далил-ларига тўғри келишини исботласагина, даъвогар олдида жавобгар-ликдан озод қилиниши мумкин. Агар жавобгар

даъвогар шахсни тавсифловчи далилларнинг бўлганлигини исботлай олмаса ёки суд жавобгар берган баҳоси билан келишмаса, уни жавобгарликка тортиши мумкин. Башарти, фуқаронинг шаъни, қадр-қиммати ёки ишчанлик об-рўсига путур етказувчи маълумотлар оммавий ахборот воситалари-да тарқатилган бўлса, айни шу оммавий ахборот воситаларида раддия берилиши лозим (ФК, 100- модда, 3-қисм). Башарти, бундай маълумотлар ташкилотдан олинган ҳужжатда учраса, бундай ҳужжат алмаштирилиши ёки чақириб олиниши лозим (ФК, 100- модда, 4-қисм). Бошқа ҳаракатларда раддия бериш тартиби суд томонидан бегиланади, лекин у обрўга путур етказувчи маълумотларни тарқа-тиш усулига ва характерига мувофиқ бўлиши шарт. Обрўга путур етказувчи маълумотларни тарқатган шахс бундай маълумотларни рад этиш билан бирга уларнинг тарқатилиши натижасида етказилган моддий ва маънавий зарарларни ҳам тўлаши лозим. Умумий қоидага кўра, фуқаронинг ишчанлик обрўсини ҳимоя қилиш тўғрисидаги қоидалар юридик шахснинг ишчанлик обрўсини ҳимоя этишга нисбатан ҳам тегишли йўсинда татбиқ этилади (ФК, 100-модда, 9-қисм). Бозор муносабатлари шаклланаётган шароитда фуқаролар ва юридик шахсларнинг шаъни, обрўси, қадр-қиммати, шунингдек ишчанлик фаолияти обрўсини тиклаш, ижтимоий муносабатларда уларнинг фаолиятига одилона баҳо бериш, айниқса, катта ҳаётий аҳамиятга эга.

Фуқаронинг исмга (номга) бўлган ҳуқуқи ва уни фуқаролик ҳуқуқий ҳимоя қилиш Номга бўлган ҳуқуқ муайян исмнинг соҳиби сифатида танили-шига бўлган субъектив фуқаролик ҳуқуқидир. Мазкур ном восита-сида фуқаро жамият аъзоси сифатида бошқа фуқаролардан ажра-либ туради, индивидуаллашади. Фуқаронинг исми деганда унинг исми ҳам, ота исми ва насаби (уруғ-авлоди номи) ҳам назар-да тутилади. Ўтган мавзуларда айтганимиздек, ном олиш, яъни насаб, исм ва ота исмини олиш, номни ўзгартириш махсус қонунлар билан, жумладан, Ўзбекистон Республикасининг Оила кодекси ва фуқаро-лик ҳолати далолатномаларини қайд қилиш тартиби тўғрисидаги Қоидалар билан тартибга солинади. ФКнинг 19-моддасида фуқаронинг исми билан боғлиқ қатор нормалар белгилаб қўйилган. Унга кўра агар қонундан ёки миллий одатдан бошқача тартиб келиб чиқмаса, фуқаро ўз фамилияси ва номидан, шунингдек отасининг исми билан ҳуқуқ ва бурчларга эга бўлади ҳамда уларни амалга оширади. Қонунда назарда тутилган ҳолларда ва тартибда фуқаро тахал-лусдан (тўқилган номдан) фойдаланиши мумкин. Фуқаро фуқаролик муомаласида яширин (аноним) тарзда ҳаракат қилишга фақат қонунда йўл қўйилган ҳолларда йўл қўйи-лади (масалан, мамлакатимизда муаллиф ўз асарининг номини кўр-сатмасдан, аноним тарзда нашр этишга ҳақли, тижорат банкларида хорижий валюталар кўринишида омонатлар қўйишга ҳақли). Фуқаро қонунда белгиланган тартибда ўз исмини ўзгартиришга ҳақли. Фуқаронинг ўз исмини ўзгартириши аввалги исми билан олган ҳуқуқ ва бурчларини бекор қилиш ёки ўзгартириш учун асос бўлмайди. Фуқаро ўз исмини ўзгартирганлиги ҳақида қарздорлари ва кредиторларига хабар бериши учун зарур чораларни кўриши шарт ва у мазкур шахсларда фуқаронинг исми ўзгарганлиги ҳақида маъ-лумот йўқлиги туфайли келиб чиқиши мумкин оқибатлар хавфини ўз зиммасига олади.

Исмни ўзгартирган фуқаро ўзининг аввалги исмига расмийлаш-тирилган ҳужжатларга ўз ҳисобидан тегишли ўзгартиришлар кири-тилишини талаб қилишга ҳақли. Масалан, шахс никоҳга кириши муносабати билан эри (хотини) фамилиясини олиши унинг аввалги ҳужжатлари (дипломи, омонат дафтарчаси, хизмат гувоҳномаси ва шу кабилар)ни ҳам тегишли равишда ўзгартириш бериш ҳақида тегишли идоралардан талаб қилиш ҳуқуқини беради. Бироқ бу ўзгартиришларни амалга ошириш харажатлари манфаатдор шахс зиммасига тушади. Айрим ҳолларда субъектларни, (Масалан: терговда, судда айбланувчи, судланувчи сифатида қатнашаётган шахс, банкротлик бўйича иш қўзғатилган якка тадбиркор ёки тадбиркорлик субъекти муассиси бўлган жисмоний шахсни) муайян вақтинчалик белгилан-ган муддатда ўз исмини ўзгартириш ҳақидаги мурожаати рад этилиши мумкин. Фуқаро туғилган вақтида олган исмини, шунингдек ўзгартирилган исмини фуқаролик ҳолати ҳужжатларини қайд этиш учун белгиланган тартибда рўйхатдан ўтказиши керак. Бошқа шахс исмидан фойдаланиб ҳуқуқ ва бурчларга эга бўлишига йўл қўйилмайди. Ўз исми билан яшаш ҳуқуқига эътироз билдирилаётган ёки исмидан қонунсиз фойдаланилаётганлиги муносабати билан манфаатлари бузилаётган шахс манфаатларини бузувчидан бундай ҳаракатларга чек қўйишни, раддия беришни талаб қилиши мумкин. Агар манфаат қасддан бузилаётган бўлса, жабрланган шахс қўшим-ча суръатда зарарни қоплашни талаб қилиши мумкин. Зарарни қоплаш учун манфаати бузилган шахснинг даромадини бериш талаб қилиниши мумкин. Манфаат қасддан бузилганида жабрланувчи маънавий зарарнинг қопланишини ҳам талаб қилишга ҳақли. Масалан, бир шахс ўзини машҳур санъаткорлардан бирини номи билан кўрсатиб, чекка қишлоқларда концертлар беради. Бундан хабар топган санъаткор унинг номидан фойдаланган шахсга нисбатан ФКнинг 20-моддасида белгиланган тартибда ва асосларда даъво қилишга ҳақли.

Исм ёки шахсий шаън эгаси бўлмаган, лекин оилавий мавқеига кўра бундан манфаатдор бўлган шахс ҳам ФКнинг 20-моддаси 2-қисмига асосан ўзганинг исмидан ғайриқонуний фойдаланаётган шахсдан бу ҳаракатларга чек қўйишни ва раддия бериш ҳақидаги талабларни қўйиши мумкин. Бу шахс бошқа шахснинг ўлимидан кейин ҳам унинг исмини ва шаънини ҳимоя қилишга қаратилган талабларнинг бажарилишига ҳаракат қилиши мумкин. Исмни ва шаънини бузиш туфайли келтирилган зарарни қоплаш талаби ўлимдан кейин тан олинмайди.

Похожие

Квалификация тушунчаси ва турлари

Ашёвий ва мулкий ҳуқуқлар

Жиноятларни квалификация қилиш тушунчаси ва турлари

Ҳуқуқий хулқ тушунчаси ва асосий турлари

Давлат – фуқаролик-ҳуқуқий муносабатнинг иштирокчиси сифатида. Объектлар