Квалификация тушунчаси ва турлари - Юриспруденция - Рефераты

Квалификация тушунчаси ва турлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

75 KB

Квалификация тушунчаси ва турлари Режа: 1. Жиноятларни тўғри квалификация қилишнинг ижтимоий ҳуқуқий аҳамияти 2. Жиноятни квалификация қилишнинг дастлабки шартлари 3. Жиноятнинг тўғри квалификацияси муҳим ижтимоий-сиёсий, ҳуқуқий аҳамият

Квалификация тушунчаси ва турлари Жиноят ҳуқуқи нормаларини қўллашнинг алоҳида босқичлари жиноят ҳуқуқи назариясида жиноят қонунини шарҳлаш, жиноят қонунининг вақт бўйича ва ҳудудда амал қилиши, жиноятларни квалификация қилиш, жазо тайинлаш ва ундан озод қилиш, жиноий жавобгарликдан озод қилиш, судланганлигини олиб ташлаш ва бекор қилиш ва шу каби бошқа махсус номларни касб этди. Жиноят ҳуқуқи нормаларини қўллашнинг илмий асослари билан юристларни таништириш, уларга назарий билимлар бериш ва амалий фаолиятга тайёрлаш жараёнидаги асосий вазифалардан бири бўлиб ҳисобланади. Мазкур махсус курснинг мақсади бугунги кунда жиноят ҳуқуқининг асосий босқичларидан бири бўлмиш жиноятларни квалификация қилишни ўрганишдир. Қонунни қўллашнинг бу тури жиноят қонунини қўллаш жараёнида алоҳида ўринни эгаллайди. Жиноятни квалификация қилиш, қонун нормаларини қўллашнинг бошқа турлари учун асос бўлади. Масалан, суд томонидан жиноят квалификация қилинганидан кейингина айбланувчига жазо чорасини қўллаш, маҳкумга колония турини тайинлаш, жиноий жавобгарликдан озод қилиш ва шу каби бошқа масалал а рни қўйиш ва ҳал қилиш мумкин. Жиноятни квалификация қилишнинг дастлабки шартлари. Жиноятни квалификация қилиш тушунчаси ҳуқуқнинг кўп тармоқ ларида учрайди. Мазкур тушунчадан айниқса, жиноят ҳуқуқи, маъму рий ҳуқуқ ва ҳ.к.ларда кўп фойдаланилади. Аммо бу масала жиноят ҳуқуқикурсининг Умумий қисмида илмий тадқиқ қилинади. Квалификация масаласи жуда муҳим амалий аҳамиятга эга. Квалификация қилиш муаммолари суриштирувчи, терговчи, прокурор, судья ва адвокатда ҳар бир жиноят иши юзасидан вужудга келади. Ҳар қандай жиноят ишини тергов қилиш босқичида ҳам судда кўриш даврида ҳам тегишли мансабдор шахслар томонидан жиноятни квалификация қилиш амалга оширилади.

Жиноят ҳуқуқи фанида жиноятни квалификация қилиш икки йуналишда кўриб чиқилади. Биринчидан, шахсга қарши жиноятлар, иқтисодий соҳадаги жиноятлар, бошқарув тартибига қарши жиноят лар, одил судловга қарши жиноятлар, жамоат хавфсизлигиги ва жа моат тартибига қарши жиноятлар квалификацияси ва шу каби бошқа алоҳида турдаги жиноятларни квалификацияси ўрганилади. Иккин чидан, барча тоифадаги жиноятларни квалификация қилишда қўлла ниладиган умумий принциплар, қоидалар ва усуллар ишлаб чиқилади ва ўрганилади. Мазкур ўқув қўлланма жиноятни квалификация қи лишнинг юқорида кўрсатиб ўтилган иккинчи жиҳатига бағишланган. Жиноятни квалификация қилиш тушунчаси назария ва амалиётда икки хил маънода қўлланилади: а) квалификация бу – муайян мантиқий жараён сифатида, у ёки бу шахснинг кўриб чиқилаётган муайян ҳолатнинг ЖК Махсус қисм нормасида белгиланган жиноят таркиби белгиларига мослигини аниқлашдаги фаолияти; б) квалификация – ижтиомий хавфли қилмишнинг ҳуқуқий жиҳатдан баҳо берилиши. Бу маъноларнинг икаласи ўзаро боғлиқ. Квалификация тушунчасини ёритишда бу икки маънони уйғунлаштириб, содир этилган қилмиш белгилари билан жиноят ҳуқуқий нормада назарда тутилган жиноят таркиби белгилари ўртасидаги айнан ўхшашликни аниқлаш ва юридик жиҳатдан мустаҳкамлаш, деб бериш мумкин. Жиноятни квалификация қилиш жиноят процессининг барча босқичларида амалга оширилади. Жиноятни квалификация қилиш – бу динамик жараён бўлиб, жиноят ишини юритишнинг турли босқич ларида ўзига хос хусусиятларга эга бўлади. Ҳуқуқни муҳофаза қилув чи органлар ходимлари жиноят процессининг турли босқичларида жиноятни квалификация қилишни амалга ошира туриб, “номалумликдан тўлиқ аниқликка” қараб борадилар. Хусусан, жиноят ишини қўзғатишда содир этилган жиноят ҳақида жуда кам маълумот бўлади. Тергов қилиш ва айблов хулосасини тузиш жараёнида тергов органлари содир этилган жиноят ҳақида барча аҳамиятли ва зарур маълумотларга эга бўлишлари керак. Бу ҳол

жиноятни квалификация қилиш тўлиқ эканлиги ва якунланганлигидан далолат беради. Жиноятни квалификация қилишнинг турли босқичлари юзасидан сўз юритиб, терговнинг дастлабки босқичида жиноятни аниқ ва тўла баҳолаш учун суриштирувчи ёки терговчи имконияти чекланган бўлади. Жиноятни аниқлаш, айбланувчиларни топиш, жиноят таркиби белгиларини аниқлаш, маълумотларни топиш учун кўп меҳнат талаб қилинади, олинган янги маълумотлар эса жиноятнинг ҳуқуқий тавсифи ўзгаришига олиб келади ва бу табиий ҳолдир. Жиноят ишини қўзғатиш босқичида жиноятнинг квалификацияси дастлабки, йўналтирувчи хусусиятга эга бўлади, бироқ, жиноят иши тугатилганда квалификация тўлиқ ва аниқ бўлиши зарур. Жиноят ишини тергов қилувчи ва квалификацияни амалга оширувчи шахс нуқтаи назаридан ушбу квалификация абсолют ҳақиқат хусусиятини намоён қилиши керак, яъни бу ҳуқуқий баҳо ягона ва ҳар қандай муқобилликни истисно қилиши керак. Аммо амалиётда, жиноят нотўғри квалификация қилинганлиги муносабати билан суд кўп ишларни қайта квалификация қилиши ёки уни қайта терговга юборишга мажбур бўлади. Баъзан адвокатлар жиноятнинг квалификациясини аниқлаштириш тўғрисида илтимосномалар киритади ва бу илтимосномалар кўп ҳолларда суд томонидан қабул қилинади. Шундай қилиб, терговчи томонидан амалга оширилган ва про курор томонидан тасдиқланган квалификация содир этилган қилмиш га ҳуқуқий баҳо беришдир. Квалификация қилишни суриштирув, тер гов ва суд органларининг маълум бир мантиқий фаолияти деб олади ган бўлсак, бу ишда методомантиқ асосларни, мантиқий ва техника-юридик йўлларни билиш давлат органларининг бу турдаги фаолияти ни амалга оширишни тўғри йўлга қўяди. Албатта, терговчи, суриштирувчи, прокурор ва судья жиноятни квалификация қилаётганда уларни фикрлаши юридик техникаси усуллари ва мантиқ қонуниятларидан иборатлиги ҳақида ўйламай дилар. Бу одатий ва

тушунарли ҳол, бунда юристнинг профессионал тайёргарлиги ва тажрибаси намоён бўлади. Юристнинг фикрлаш доираси аста-секин махсус ҳуқуқий фанларни ўрганишда, ҳаётий ва ички тажрибасидан келиб чиқиб шаклланади. Мутахасис ишни тез ва тўғри квалификация қилиш учун узоқ ва қатъиятли меҳнат қилиши унинг касбий маҳоратини шаклланишига олиб келади. Жиноятни суриштирувчи, терговчи, прокурор, судья томонидан квалификация қилиниши мантиқий фикрлашнинг натижаси бўлиб, жиноятга берилган ҳуқуқий баҳодир. Асосан жиноят ҳуқуқида квалификацияга шундай баҳо берилади. Жиноятни квалификация қилиш, қилмиш қандай моддага мос келишини аниқлаш эканлигини англатади. Бошқа сўз билан айтганда, жиноятнинг квалификацияси ҳаётдаги муайян воқеанинг жиноят нормасида жиноятлар таркибига киритилиши тушунилади. Жиноятнинг квалификацияси нормалар мажмуасини ташкил этади ва муайян воқеликни ўз ичига олади. Ўз мазмунига кўра юридик квалификациянинг турларидан бири бўлиб хизмат қилади. Нормани қўллаш, муайян ҳаётий воқеликда, аҳамиятли, типик хусусиятларни, шу ходисанинг мазмунини очиб беришини ва шу билан қонун чиқарувчи ҳам худди шуларни назарда тутганини англатишини назарда тутади. Жиноят ҳуқуқий нормаларни қўллаш умумийдан махсусга қараб амалга оширилади, яъни муайян жиноят тушунчаси (ўғрилик, талончилик, одам ўлдириш ва бошқалар) жиноят тури бўлиб умумий ҳу қуқбузарликни ташкил қилади. Суриштирувчи, терговчи, прокурор жиноятни квалификация қилаётганда ўзининг онгида фикрлаш бос қичларни кетма-кет босиб ўтади. Шундай қилиб, биринчи навбатда, шу вокеада умуман жиноят таркиби мавжудми ёки фақат ахлоққа зид хатти-ҳаракатни ташкил қиладими деган масалани аниқланиши керак. Ишни кўраётган шахсга ҳуқуқбузарлик яққол бўлса, бу ҳуқуқбузарлик қандай ҳуқуқбузарлик эканлигини аниқлаш керак. Умуман олганда бу хатти-

ҳаракатлар у ёки бу ҳуқуқ нормасига зидлиги, субъект ҳуқуқ нормаларига зид хатти - ҳаракат қилганлигини аниқлашдир. Барча ҳуқуқбузарликларнинг умумий хусусияти уларнинг ижтимоий хавфлилигидир. Ижтимоий хавфлилик бу объектив мавжуд реалликдир, ишнинг объектив хусусиятидир. Ижтимоий хавфлилик ҳуқуқбузарлик турларини аниқлашда муҳим аҳамият касб этади. Жиноятлар ижтимоий хавфлилиги энг юқори бўлган ҳуқуқбу зарликлар туркумига киради. Жиноятларни квалификация қилишда асосий муоммолардан бири ҳуқуқбузарликларни тўғри ажратишдир. Махсус ҳуқуқий тайёргарлик, шахснинг касбий тажрибасигина бу масалани тўғри ҳал қилишда ёрдам беради. Аммо, амалиётда ҳуқуқбу зарликнинг жиноят ёки жиноят эмаслиги ҳақида ҳам маълум муаммоларга дуч келамиз. Ҳуқуқбузарликларни ажратиш тушунчаси бевосита ҳуқуқий муносабатлар билан боғлиқдир. Мазмунан олганда, ажратиш, маълум ҳаётий воқеликда юз берган ҳуқуқий муносабатни аниқлашни назарда тутади. Ҳуқуқбузарликларни турларга ажратаётганда, Жиноят кодексида жиноятнинг умумий тушунчаси борлигини ҳам эътиборга олиш керак. Шундан келиб чиқиб, қилмишни жиноят деб квалификация қилишда у қуйидаги умумий хусусиятларга эга бўлиши лозим: ижтимоий хавфлилик, ғайриқонунийлик, айблилик ва жазога сазоворлик. Ҳуқуқий муносабатнинг турини аниқлашда, инсон фаолиятига жиноий ёки жиноий эмас деб баҳо беришда қуйидагиларни ҳисобга олиш керак: Қилмишнинг жиноийлигини истисно қилувчи ҳолатлар – кам аҳамиятлилик, зарурий мудофаа, охирги зарурат, ижтимоий хавфли қилмиш содир этган шахсни ушлаш вақтида зарар ектазиш, буйруқ ёки бошқа мажбуриятни бажариш муносабати билан, касб ёки хўжалик фаолиятига боғлиқ асосли таваккалчилик. Шу ҳолатларнинг мавжудлиги инсоннинг хатти-ҳаракатларида жиноятнинг бир белгиси йўқлигин англатиб, қилмишнинг жиноийлигин истисно этади. Шу сабабли қилмишни жиноят деб квалификация қилиб ҳам бўлмайди.

Суриштиручи, терговчи, судья ишни квалификация қилаётганда, муаян ҳаётий ҳодисани (қилмиш) аниқлаб, таққослаб, ҳуқуқбузарлик нинг қандай ҳуқуқ соҳаси билан тартибга солинишини, ҳуқуқнинг қайси соҳаси билан муҳофаза қилинишини аниқлайди. Қилмишни ҳуқуқнинг қайси соҳасига тегишли эканлиги, жиноят белгилари аниқланганидан сўнг квалификациянинг иккинчи босқичи га, яъни жиноят турини аниқлаб, Жиноят кодексининг махсус қисми га ўтади, гоҳида эса умумий қисмга ҳам ҳавола қилади. Квалифика ция расмий (легал); норасмий (доктринал) каби икки турга бўлинади Расмий квалификация – давлат томонидан ваколат берилган суриштирувчи, терговчи, прокурор томонидан жиноят иши юзасидан амалга ошириладиган ҳуқуқий жиҳатдан жиноятни квалификация қилишдир. Норасмий квалификация бу – илмий ходимлар, мақолалар муаллифлари, монография, китоблар, қўлланмалар, талабалар, у ёки бу жиноят иши билан танишаётган шахслар томонидан жиноий қилмиш га берадиган ҳуқуқий баҳодир. Жиноят ҳуқуқий квалификация ҳуқуқни қўллаш фаолиятидан бири бўлиб, фақат махсус давлат органларининг ваколатларидир. Жиноят қонунини расмий қўллаш соҳаси билан фақат қатъий белгиланган мансабдор шахслар шуғуллана оладилар. Улар суриштирувчи, терговчи, прокурор, судья. Бу квалификация маълум бир ҳуқуқий аҳамиятга эга бўлиб, расмий ҳужжатларда рўйхатга олиниб, маълум ҳуқуқий оқибатларни келтириб чиқаради. Масалан, жиноят ишини қўзғатишга, дастлабки терговни ўтказишга, айб эълон қилиш, ишни судга юбориш, айблов ҳукмини чиқаришга асос бўлади. Норасмий квалификация бундай ҳуқуқий оқибатларни келтириб чиқармайди ва ҳар қандай шахслар томонидан амалга оширилиши мумкин. Квалификациянинг бундай тури ҳуқуқни ўрганишда ва жамиятда жамоатчилик фикрини шакллантиришда муҳим аҳамиятга эга. Расмий ва

норасмий квалификацияда ҳам қилмишни жиноят ҳуқуқий норма хусусиятлари билан солиштиради. Бу мантиқий жараён жиноят таркибининг ЖК нормаларида кўрсатилган белгиларни, содир этилган қилмиш билан солиштириш ва аниқлашдан иборат. Шундай қилиб, расмий ва норасмий квалификация ҳам қилмишни жиноийлигини аниқлашдаги ва баҳолашдаги мантиқий жараёндир. Бу жиноятларнинг ҳуқуқий томонларини аниқлаш ва қилмишнинг жиноийлигини белгилашнинг жиноят ҳуқуқида кўрсатилган жараёнидир. Жиноятнинг тўғри квалификацияси муҳим ижтимоий-сиёсий, ҳуқуқий аҳамият га эгадир. Жиноятни тўғри квалификация қилиш бу жиноят қонунинига қилмишнинг хусусияти, томонлари ва бошқа хусусиятларини тўлиқ мослигини англатади. Тўғри квалификация содир этилган жиноятга ўша модда, қисм ва банд, жиноятлар жамининг мослигида ифодаланади. Бу талабнинг бузилиши нотўғри, хато квалификацияга олиб келади. Жиноятлар жамида маълум бир моддани қўлламаслик ёки ортиқча моддани қўллаш ҳам нотўғри квалификацияга олиб келади. Тўғри квалификация – жиноятга бериладиган ягона жиноят ҳуқуқий баҳо бўлиб, давлат томонидан шундай жиноятларга қўлланадиган, муайян, тўлиқ ва ягоналикка эга бўлган, бошқа қўшимчаларни истисно этадиган ҳуқуқий баҳо беришидир. Жиноятнинг жиноят ҳуқуқий квалификацияси аниқ ҳуқуқий оқибатлар келиб чиқишига юридик асос бўлиб хизмат қилади. Жиноят содир этилганидан сўнг эса жиноят ҳуқуқий муносабатлар келиб чиқади. Шу вақтдан бошлаб субъект жиноят ҳуқуқий жавобгарликка тортилиши мумкин бўлиб, унга нисбатан барча жиноят ҳуқуқий процессуал ҳаракатлар қўлланиши ва жазо тайинланиши мумкин. Шахс эса унга қўлланадиган чоралар қонуний тайинланган жазо эса адолатли ва ҳаққоний бўлишини талаб қилишга ва тайинланган жазони ўташга мажбур. Жиноят – бу жиноят ҳуқуқий муносабатларни келтириб чиқарадиган юридик фактдир. Жиноят ҳуқуқий муносабатлар жиноят содир этилганидан

сўнг пайдо бўлади, аммо уларни амалга оширилиши учун маълум шароитлар зарур. Жиноят содир этилганлигини аниқлаш, исботлаш, жиноят субъектини топиш ва ижтимоий хавфли қилмишни квалификация қилиш керак. Шундай қилиб жиноят ҳуқуқий квалификацияда жиноят ҳуқуқий муносабатлар аниқланади ва тегишли ҳужжатларда расмийлаштирилади. Жиноят ҳуқуқий муносабатларнинг келиб чиқиши бошқа ҳуқуқий муносабатларни: маъмурий, фуқаролик, жиноят ижроия, оила-никоҳ ва бошқаларни аниқлайди. Нотўғри квалификация асоаланмаган оғир ва енгил жазо чорасининг қўлланиши; суд томонидан колония турини нотўғри белгиланиши; шахсни ўта хавфли рецидивист деб тан олиниши; судланганликни олиб ташланиши ва амнистия қўлланиши каби оқибатларга олиб келиши мумкин. Жиноятларни тўғри ва тўлиқ квалификация қилиш суд статистикасининг обективлиги ва аниқлигини таъминлайди. Нотўғри квалификация эса давлатда жиноятчиликнинг реал аҳволини нотўғри акс этишига сабаб бўлади. Бу эса давлатда жиноятчиликни олдини олишга ва профилактика қилишда қийинчиликлар туғдиради. Тўғри ва тўлиқ квалификация жиноят ҳуқуқий масалаларни ҳал этишга кўмаклашади, жиноятчига жазо тайинлаш, ишни тергов қилиш ва адолатли суд қилишга имкон беради. Нотўғри квалификация – бу кўриб чиқилаётган муайян ижтимоий хавфли қилмишни қамраб олмйдиган жиноят ҳуқуқий нормани қўллашдир. Квалификация тўлиқ бўлмаган, содир этилган жиноятни тўлиқ қамраб оладиган жиноят ҳуқуқий нормалар қўлланилмаган тақдирда ҳам у нотўғри деб топилиши керак.

Фойдаланилган адабиётлар: 1.Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. – Тошкент: Ўзбекистон, 1992. 2.Международний пакт о гражданских и политических правах. Международная зашита прав и свобод человека. Сборник документов. М.: Юрид.лит., 1990 г. 3.Основние принципи независимости судебних органов. Международние права и свобода человека: Сборник документов. М: Юрид.лит., 1990 г. 4.Всеобшая декларация прав человека. – Права человека. Основние международние документи: Сборник документов. М.: Международние отношения. 1989 г. – С. 134-142.

Похожие

Жиноятларни квалификация қилиш тушунчаси ва турлари

Шахсий номулкий ҳуқуқлар тушунчаси ва турлари

Ҳуқуқий хулқ тушунчаси ва асосий турлари

Ҳарбий жиноятларни квалификация қилиш

Тинчлик ва хавфсизликка қарши жиноятларни квалификация қилиш