Жиноятларни квалификация қилиш тушунчаси ва турлари - Юриспруденция - Рефераты

Жиноятларни квалификация қилиш тушунчаси ва турлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62.5 KB

Жиноятларни квалификация қилиш тушунчаси ва турлари Режа: 1. Жиноятларни квалификация қилиш тушунчаси. 2. Жиноятларни квалификация қилишнинг аҳамияти. 3. Жиноятларни квалификация қилишнинг турлари.

Жиноятларни квалификация қилиш тушунчаси. Жиноят ҳуқуқи нормаларини қўллашнинг алоҳида босқичлари жиноят ҳуқуқи назариясида жиноят қонунини шарҳлаш, жиноят қонунининг вақт бўйича ва ҳудудда амал қилиши, жиноятларни ква-лификация қилиш, жазо тайинлаш ва ундан озод қилиш, жиноий жа-вобгарликдан озод қилиш, судланганлигини олиб ташлаш ва бекор қилиш ва шу каби бошқа махсус номларни касб этди. Жиноят ҳуқуқи нормаларини қўллашнинг илмий асослари билан юристларни та-ништириш, уларга назарий билимлар бериш ва амалий фаолиятга тайёрлаш жараёнидаги асосий вазифалардан бири бўлиб ҳисобланади. Мазкур махсус курснинг мақсади бугунги кунда жиноят ҳуқуқининг асосий босқичларидан бири бўлмиш жиноятларни ква-лификация қилишни ўрганишдир. Қонунни қўллашнинг бу тури жиноят қонунини қўллаш жараёнида алоҳида ўринни эгаллайди. Жино-ятни квалификация қилиш, қонун нормаларини қўллашнинг бошқа турлари учун асос бўлади. Масалан, суд томонидан жиноят квалифи-кация қилинганидан кейингина айбланувчига жазо чорасини қўллаш, маҳкумга колония турини тайинлаш, жиноий жавобгарликдан озод қилиш ва шу каби бошқа масалаларни қўйиш ва ҳал қилиш мумкин. Жиноятни квалификация қилишнинг дастлабки шартлари. Жиноятни квалификация қилиш тушунчаси ҳуқуқнинг кўп тармоқларида учрайди. Мазкур тушунчадан айниқса, жиноят ҳуқуқи, маъму-рий ҳуқуқ ва ҳ.к.ларда кўп фойдаланилади. Аммо бу масала жиноят ҳуқуқикурсининг Умумий қисмида илмий тадқиқ қилинади. Квалификация масаласи жуда муҳим амалий аҳамиятга эга. Ква- лификация қилиш муаммолари суриштирувчи, терговчи, прокурор, судья ва адвокатда ҳар бир жиноят иши юзасидан вужудга келади. Ҳар қандай жиноят ишини тергов қилиш босқичида ҳам судда кўриш даврида ҳам тегишли мансабдор шахслар томонидан жиноятни квалификация қилиш амалга оширилади.

Жиноят ҳуқуқи фанида жиноятни квалификация қилиш икки йуналишда кўриб чиқилади. Биринчидан, шахсга қарши жиноятлар, иқтисодий соҳадаги жиноятлар, бошқарув тартибига қарши жиноят-лар, одил судловга қарши жиноятлар, жамоат хавфсизлигиги ва жа-моат тартибига қарши жиноятлар квалификацияси ва шу каби бошқа алоҳида турдаги жиноятларни квалификацияси ўрганилади. Иккинчидан, барча тоифадаги жиноятларни квалификация қилишда қўлланиладиган умумий принциплар, қоидалар ва усуллар ишлаб чиқилади ва ўрганилади. Мазкур ўқув қўлланма жиноятни квалификация қи-лишнинг юқорида кўрсатиб ўтилган иккинчи жиҳатига бағишланган. Жиноятни квалификация қилиш тушунчаси назария ва амалиётда икки хил маънода қўлланилади: а) квалификация бу – муайян мантиқий жараён сифатида, у ёки бу шахснинг кўриб чиқилаётган муайян ҳолатнинг ЖК Махсус қисм нормасида белгиланган жиноят таркиби белгиларига мослигини аниқлашдаги фаолияти; б) квалификация – ижтиомий хавфли қилмишнинг ҳуқуқий жиҳатдан баҳо берилиши. Бу маъноларнинг икаласи ўзаро боғлиқ. Квалификация тушунчасини ёритишда бу икки маънони уйғунлаштириб, содир этилган қилмиш белгилари билан жиноят ҳуқуқий нормада назарда тутилган жиноят таркиби белгилари ўртасидаги айнан ўхшашликни аниқлаш ва юридик жиҳатдан мустаҳкамлаш, деб бериш мумкин. Жиноятни квалификация қилиш жиноят процессининг барча босқичларида амалга оширилади. Жиноятни квалификация қилиш – бу динамик жараён бўлиб, жиноят ишини юритишнинг турли босқич-ларида ўзига хос хусусиятларга эга бўлади. Ҳуқуқни муҳофаза қилув-чи органлар ходимлари жиноят процессининг турли босқичларида жиноятни квалификация қилишни амалга ошира туриб, “номалум-ликдан тўлиқ аниқликка” қараб борадилар. Хусусан, жиноят ишини қўзғатишда содир этилган жиноят ҳақида жуда кам маълумот бўлади. Тергов қилиш ва айблов хулосасини тузиш жараёнида тергов орган-лари содир этилган жиноят ҳақида барча аҳамиятли ва зарур маълу-мотларга эга бўлишлари керак. Бу

ҳол жиноятни квалификация қилиш тўлиқ эканлиги ва якунланганлигидан далолат беради. Жиноятни квалификация қилишнинг турли босқичлари юзасидан сўз юритиб, терговнинг дастлабки босқичида жиноятни аниқ ва тўла баҳолаш учун суриштирувчи ёки терговчи имконияти чекланган бўлади. Жиноятни аниқлаш, айбланувчиларни топиш, жиноят таркиби белгиларини аниқлаш, маълумотларни топиш учун кўп меҳнат талаб қилинади, олинган янги маълумотлар эса жиноятнинг ҳуқуқий тавсифи ўзгаришига олиб келади ва бу табиий ҳолдир. Жиноят ишини қўзғатиш босқичида жиноятнинг квалификацияси дастлабки, йўналтирувчи хусусиятга эга бўлади, бироқ, жиноят иши тугатилганда квалификация тўлиқ ва аниқ бўлиши зарур. Жиноят ишини тергов қилувчи ва квалификацияни амалга оширувчи шахс нуқтаи назаридан ушбу квалификация абсолют ҳақиқат хусусиятини намоён қилиши керак, яъни бу ҳуқуқий баҳо ягона ва ҳар қандай муқобилликни истисно қилиши керак. Аммо амалиётда, жиноят нотўғри квалификация қилинганлиги муносабати билан суд кўп ишларни қайта квалификация қилиши ёки уни қайта терговга юбо-ришга мажбур бўлади. Баъзан адвокатлар жиноятнинг квалификаци-ясини аниқлаштириш тўғрисида илтимосномалар киритади ва бу ил-тимосномалар кўп ҳолларда суд томонидан қабул қилинади. Шундай қилиб, терговчи томонидан амалга оширилган ва про-курор томонидан тасдиқланган квалификация содир этилган қилмишга ҳуқуқий баҳо беришдир. Квалификация қилишни суриштирув, тергов ва суд органларининг маълум бир мантиқий фаолияти деб оладиган бўлсак, бу ишда мантиқ асосларни, мантиқий ва техника-юридик йўлларни билиш давлат органларининг бу турдаги фаолиятини амалга оширишни тўғри йўлга қўяди. Албатта, терговчи, суриштирувчи, прокурор ва судья жиноятни квалификация қилаётганда уларни фикрлаши юридик техникаси усуллари ва мантиқ қонуниятларидан иборатлиги ҳақида ўйламай-дилар. Бу одатий ва тушунарли ҳол, бунда юристнинг профессионал тайёргарлиги ва тажрибаси

намоён бўлади. Юристнинг фикрлаш доираси аста-секин махсус ҳуқуқий фанларни ўрганишда, ҳаётий ва ички тажрибасидан келиб чиқиб шаклланади. Мутахасис ишни тез ва тўғри квалификация қилиш учун узоқ ва қатъиятли меҳнат қилиши унинг касбий маҳоратини шаклланишига олиб келади. Жиноятни суриштирувчи, терговчи, прокурор, судья томонидан квалификация қилиниши мантиқий фикрлашнинг натижаси бўлиб, жиноятга берилган ҳуқуқий баҳодир. Асосан жиноят ҳуқуқида квалификацияга шундай баҳо берилади. Жиноятни квалификация қилиш, қилмиш қандай моддага мос келишини аниқлаш эканлигини англатади. Бошқа сўз билан айтганда, жиноятнинг квалификацияси ҳаётдаги муайян воқеанинг жиноят нормасида жиноятлар таркибига киритилиши тушунилади. Жиноятнинг квалификацияси нормалар мажмуасини ташкил этади ва муайян воқеликни ўз ичига олади. Ўз мазмунига кўра юридик квалификациянинг турларидан бири бўлиб хизмат қилади. Нормани қўллаш, муайян ҳаётий воқеликда, аҳамиятли, типик хусусиятларни, шу ходисанинг мазмунини очиб беришини ва шу билан қонун чиқарувчи ҳам худди шуларни назарда тутганини англатишини назарда тутади. Жиноят ҳуқуқий нормаларни қўллаш умумийдан махсусга қараб амалга оширилади, яъни муайян жиноят тушунчаси (ўғрилик, талон-чилик, одам ўлдириш ва бошқалар) жиноят тури бўлиб умумий ҳу-қуқбузарликни ташкил қилади. Суриштирувчи, терговчи, прокурор жиноятни квалификация қилаётганда ўзининг онгида фикрлаш бос-қичларни кетма-кет босиб ўтади. Шундай қилиб, биринчи навбатда, шу вокеада умуман жиноят таркиби мавжудми ёки фақат ахлоққа зид хатти-ҳаракатни ташкил қиладими деган масалани аниқланиши керак. Ишни кўраётган шахсга ҳуқуқбузарлик яққол бўлса, бу ҳуқуқбу-зарлик қандай ҳуқуқбузарлик эканлигини аниқлаш керак. Умуман олганда бу хатти- ҳаракатлар у ёки бу ҳуқуқ нормасига зидлиги, субъ-ект ҳуқуқ нормаларига

зид хатти-ҳаракат қилганлигини аниқлашдир. Барча ҳуқуқбузарликларнинг умумий хусусияти уларнинг ижтимоий хавфлилигидир. Ижтимоий хавфлилик бу объектив мавжуд реалликдир, ишнинг объектив хусусиятидир. Ижтимоий хавфлилик ҳуқуқбузарлик турларини аниқлашда муҳим аҳамият касб этади. Жиноятлар ижтимоий хавфлилиги энг юқори бўлган ҳуқуқбу-зарликлар туркумига киради. Жиноятларни квалификация қилишда асосий муоммолардан бири ҳуқуқбузарликларни тўғри ажратишдир. Махсус ҳуқуқий тайёргарлик, шахснинг касбий тажрибасигина бу масалани тўғри ҳал қилишда ёрдам беради. Аммо, амалиётда ҳуқуқбу-зарликнинг жиноят ёки жиноят эмаслиги ҳақида ҳам маълум муам-моларга дуч келамиз. Ҳуқуқбузарликларни ажратиш тушунчаси бевосита ҳуқуқий му- носабатлар билан боғлиқдир. Мазмунан олганда, ажратиш, маълум ҳаётий воқеликда юз берган ҳуқуқий муносабатни аниқлашни назарда тутади. Ҳуқуқбузарликларни турларга ажратаётганда, Жиноят кодек-сида жиноятнинг умумий тушунчаси борлигини ҳам эътиборга олиш керак. Шундан келиб чиқиб, қилмишни жиноят деб квалификация қилишда у қуйидаги умумий хусусиятларга эга бўлиши лозим: ижти-моий хавфлилик, ғайриқонунийлик, айблилик ва жазога сазоворлик. Ҳуқуқий муносабатнинг турини аниқлашда, инсон фаолиятига жиноий ёки жиноий эмас деб баҳо беришда қуйидагиларни ҳисобга олиш керак: Қилмишнинг жиноийлигини истисно қилувчи ҳолатлар – кам аҳамиятлилик, зарурий мудофаа, охирги зарурат, ижтимоий хавфли қилмиш содир этган шахсни ушлаш вақтида зарар ектазиш, буйруқ ёки бошқа мажбуриятни бажариш муносабати билан, касб ёки хўжалик фаолиятига боғлиқ асосли таваккалчилик. Шу ҳолатларнинг мавжудлиги инсоннинг хатти-ҳаракатларида жиноятнинг бир белгиси йўқлигин англатиб, қилмишнинг жиноийлигин истисно этади. Шу са-бабли қилмишни жиноят деб квалификация қилиб ҳам бўлмайди.

Суриштиручи, терговчи, судья ишни квалификация қилаётганда, муаян ҳаётий ҳодисани (қилмиш) аниқлаб, таққослаб, ҳуқуқбузарлик-нинг қандай ҳуқуқ соҳаси билан тартибга солинишини, ҳуқуқнинг қайси соҳаси билан муҳофаза қилинишини аниқлайди. Қилмишни ҳуқуқнинг қайси соҳасига тегишли эканлиги, жиноят белгилари аниқланганидан сўнг квалификациянинг иккинчи босқичи¬га, яъни жиноят турини аниқлаб, Жиноят кодексининг махсус қисми¬га ўтади, гоҳида эса умумий қисмга ҳам ҳавола қилади. Квалифика¬ция расмий (легал); норасмий (доктринал) каби икки турга бўлинади Расмий квалификация – давлат томонидан ваколат берилган су- риштирувчи, терговчи, прокурор томонидан жиноят иши юзасидан амалга ошириладиган ҳуқуқий жиҳатдан жиноятни квалификация қилишдир. Норасмий квалификация бу – илмий ходимлар, мақолалар муал- лифлари, монография, китоблар, қўлланмалар, талабалар, у ёки бу жиноят иши билан танишаётган шахслар томонидан жиноий қилмиш¬га берадиган ҳуқуқий баҳодир. Жиноят ҳуқуқий квалификация ҳуқуқни қўллаш фаолиятидан бири бўлиб, фақат махсус давлат органларининг ваколатларидир. Жиноят қонунини расмий қўллаш соҳаси билан фақат қатъий белги-ланган мансабдор шахслар шуғуллана оладилар. Улар суриштирувчи, терговчи, прокурор, судья. Бу квалификация маълум бир ҳуқуқий аҳамиятга эга бўлиб, расмий ҳужжатларда рўйхатга олиниб, маълум ҳуқуқий оқибатларни келтириб чиқаради. Масалан, жиноят ишини қўзғатишга, дастлабки терговни ўтказишга, айб эълон қилиш, ишни судга юбориш, айблов ҳукмини чиқаришга асос бўлади. Норасмий квалификация бундай ҳуқуқий оқибатларни келтириб чиқармайди ва ҳар қандай шахслар томонидан амалга оширилиши мумкин. Квалификациянинг бундай тури ҳуқуқни ўрганишда ва жа-миятда жамоатчилик фикрини шакллантиришда муҳим аҳамиятга эга. Расмий ва норасмий квалификацияда ҳам қилмишни жиноят ҳуқуқий норма

хусусиятлари билан солиштиради. Бу мантиқий жараён жиноят таркибининг ЖК нормаларида кўрсатилган белгиларни, содир этилган қилмиш билан солиштириш ва аниқлашдан иборат. Шундай қилиб, расмий ва норасмий квалификация ҳам қилмишни жиноийлигини аниқлашдаги ва баҳолашдаги мантиқий жараёндир. Бу жиноятларнинг ҳуқуқий томонларини аниқлаш ва қилмишнинг жиноийлигини белгилашнинг жиноят ҳуқуқида кўрсатилган жараё-нидир. Жиноятнинг тўғри квалификацияси муҳим ижтимоий-сиёсий, ҳуқуқий аҳамиятга эгадир. Жиноятни тўғри квалификация қилиш бу жиноят қонунинига қилмишнинг хусусияти, томонлари ва бошқа ху-сусиятларини тўлиқ мослигини англатади. Тўғри квалификация содир этилган жиноятга ўша модда, қисм ва банд, жиноятлар жамининг мо-слигида ифодаланади. Бу талабнинг бузилиши нотўғри, хато квали-фикацияга олиб келади. Жиноятлар жамида маълум бир моддани қўлламаслик ёки ортиқча моддани қўллаш ҳам нотўғри квалифика-цияга олиб келади. Тўғри квалификация – жиноятга бериладиган ягона жиноят ҳуқуқий баҳо бўлиб, давлат томонидан шундай жиноятларга қўлла-надиган, муайян, тўлиқ ва ягоналикка эга бўлган, бошқа қўшимчаларни истисно этадиган ҳуқуқий баҳо беришидир. Жиноятнинг жиноят ҳуқуқий квалификацияси аниқ ҳуқуқий оқибатлар келиб чиқишига юридик асос бўлиб хизмат қилади. Жиноят содир этилганидан сўнг эса жиноят ҳуқуқий муносабатлар келиб чиқади. Шу вақтдан бошлаб субъект жиноят ҳуқуқий жавобгарликка тортилиши мумкин бўлиб, унга нисбатан барча жиноят ҳуқуқий процессуал ҳаракатлар қўлланиши ва жазо тайинланиши мумкин. Шахс эса унга қўлланадиган чоралар қонуний тайинланган жазо эса адолатли ва ҳаққоний бўлишини талаб қилишга ва тайинланган жазони ўташга мажбур. Жиноят – бу жиноят ҳуқуқий муносабатларни келтириб чиқарадиган юридик фактдир. Жиноят ҳуқуқий муносабатлар жиноят содир этилганидан сўнг пайдо бўлади, аммо уларни амалга оширилиши учун маълум шароитлар

зарур. Жиноят содир этилганлигини аниқлаш, исботлаш, жиноят субъектини топиш ва ижтимоий хавфли қилмишни квалификация қилиш керак. Шундай қилиб жиноят ҳуқуқий квалификацияда жиноят ҳуқуқий муносабатлар аниқланади ва тегишли ҳужжатларда расмий-лаштирилади. Жиноят ҳуқуқий муносабатларнинг келиб чиқиши бошқа ҳуқуқий муносабатларни: маъмурий, фуқаролик, жиноят ижроия, оила-никоҳ ва бошқаларни аниқлайди. Нотўғри квалификация асоаланмаган оғир ва енгил жазо чора-сининг қўлланиши; суд томонидан колония турини нотўғри белгила-ниши; шахсни ўта хавфли рецидивист деб тан олиниши; судланган-ликни олиб ташланиши ва амнистия қўлланиши каби оқибатларга олиб келиши мумкин. Жиноятларни тўғри ва тўлиқ квалификация қилиш суд стати- стикасининг обективлиги ва аниқлигини таъминлайди. Нотўғри ква- лификация эса давлатда жиноятчиликнинг реал аҳволини нотўғри акс этишига сабаб бўлади. Бу эса давлатда жиноятчиликни олдини олишга ва профилактика қилишда қийинчиликлар туғдиради. Тўғри ва тўлиқ квалификация жиноят ҳуқуқий масалаларни ҳал этишга кўмаклашади, жиноятчига жазо тайинлаш, ишни тергов қилиш ва адолатли суд қилишга имкон беради. Нотўғри квалификация – бу кўриб чиқилаётган муайян ижтимоий хавфли қилмишни қамраб олмйдиган жиноят ҳуқуқий нормани қўллашдир. Квалификация тўлиқ бўлмаган, содир этилган жиноятни тўлиқ қамраб оладиган жиноят ҳуқуқий нормалар қўлланилмаган тақдирда ҳам у нотўғри деб топилиши керак.

Жиноятларни квалификация қилиш тушунчаси Жиноий жавобгарликка тортиш ва жазо тайинлаш учун шахс ЖК Махсус қисмининг айнан қайси нормасини бузганлигини аниқлаш лозим. Бунда содир этилган қилмишнинг жиноят таркиби ЖК Махсус қисмида назарда тутилган ёки тутилмаганлигини аниқлаш лозим. Бу жараён жиноятни квалификация қилиш жараёни деб аталади. Жиноятларни квалификация қилиш тушунчаси кенг ва тор маънода ишлатилади. Тор маънода квалификация қилиш жиноят-ҳуқуқий нормаларга мувофиқ келувчи ижтимоий хавфли қилмишнинг ҳуқуқий баҳосидир. Кенг маънода квалификация муайян мантиқий жараён бўлиб, Жиноят кодекси Махсус қисмида назарда тутилган ижтимоий хавфли қилмишни содир этган шахснинг қилмишида жиноят таркиби мавжудлигини аниқлаш бўйича муайян шахсларнинг фаолиятидир. Жиноятларни квалификация қилишнинг мақсади ва вазифаси Квалификациялашнинг мақсади ижтимоий хавфли қилмишни содир этган шахсни жиноий жавобгарликка тортиш учун ҳуқуқий асос мавжудлигини аниқлашдир. Содир этилган жиноятни тўғри квалификация қилишни таъминлаш – ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларнинг асосий вазифаларидан биридир. Жиноятни квалификация қилишда содир этилган қилмиш юридик таҳлил қилинади: тажовузнинг объекти аниқланади, унинг конкрет белгилари тавсифланади, объектив ва субъектив томонлари, субъектини характерлайдиган белгилари аниқланади. Бундай таҳлил содир этилган қилмишда қандай жиноятнинг таркиби мавжудлиги ва ушбу қилмишни содир этган шахсни ЖКнинг қайси моддаси билан жавобгарликка тортиш мумкинлиги ҳақида бир фикрга келишга ёрдам беради.

Жиноятларни квалификация қилишнинг турлари Жиноятларни квалификация қилиш икки турга: расмий ва норасмий турларга бўлинади. Расмий квалификация бу аниқ бир жиноий иш бўйича махсус ваколатга эга бўлган (суриштирувчи, терговчи, прокурор, судья) шахс томонидан амалга ошириладиган жиноят-ҳуқуқий квалификациядир. Норасмий квалификация бу жиноят ҳуқуқига фуқаролар (илмий ходимлар, журналистлар ва ҳ.к.) томонидан бериладиган ҳуқуқий баҳо бўлиб, бу фақатгина уларнинг қарашларида ифодаланади. Норасмий квалификация ҳуқуқий оқибат келтириб чиқармайди. Жиноятларни квалификация қилишда жиноят қонунининг ўрни Квалификация қилиш жараёнида қуйидаги икки элемент мавжуд: бир томондан, бу муайян турдаги жиноят намунасини акс эттирувчи жиноят қонуни нормалари – қонунчилик (абстракт) модели бўлса, иккинчи томондан, қонунга мувофиқ баҳо берилиши лозим бўлган аниқ бир ҳаётий ҳодисалар (ижтимоий хавфли қилмиш) дир. Муайян жиноий қилмиш учун жиноят қонунининг қайси моддаси, шу модданинг қайси банд ва қисми қўлланилиши кераклиги тўғрисидаги хулоса квалификациянинг якуни бўлиб ҳисобланади. Жиноятни квалификация қилиш жараёнида Жиноят кодексининг Умумий қисми қоидалари ҳисобга олиниши лозим. Айрим ҳолларда қилмишни тўғри квалификация қилиш Махсус қисмнинг моддаси, қисми ва бандларигагина асосланмасдан, балки Умумий қисм қоидаларига мурожаат қилишни ҳам тақозо этади. Масалан, жиноят тайёргарлик ёки суиқасд босқичида тугалланган бўлса, уни квалификация қилишда ЖК 25-моддасига ҳавола қилиш лозим бўлади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1.Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. – Тошкент: Ўзбекистон, 1992. 2.Международний пакт о гражданских и политических правах. Международная зашита прав и свобод человека. Сборник документов. М.: Юрид.лит., 1990 г. 3.Основние принципи независимости судебних органов. Международние права и свобода человека: Сборник документов. М: Юрид.лит., 1990 г. 4.Всеобшая декларация прав человека. – Права человека. Основние международние документи: Сборник документов. М.: Международние отношения. 1989 г. – С. 134-142. 5. Конвенция о правовой помоши и правових отношениях по гражданским, семейним и уголовним делам. (Хўжалик ва ҳуқуқ Хозяйство и право. – Ташкент. 1997, №1-2. С. 58-76).

Похожие

Ҳарбий жиноятларни квалификация қилиш

Квалификация тушунчаси ва турлари

Тамом бўлмаган жиноятларни квалификация қилиш

Шахсга қарши жиноятларни квалификация қилиш

Бир қанча жиноятларни квалификация қилиш