Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи - Юриспруденция - Рефераты

Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи

Загружено в:

17.09.2022

Скачано:

0

Размер:

125 KB

Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи Режа: 1. Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи тушунчаси ва турлари. 2. Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқининг вужудга келиш асослари. 3.Ўрмонлардан фойдаланиш ҳуқуқи мазмуни 4. Ўнрмондан фойдаланиш ҳуқуқини бекор бўлиш асослари.

Ўрмон бойликларидан белгаланган мақсадда фойдаланиши ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи ердамида амалга ошириш мумкин. Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи деганда давлат еки у ваколат берган органлар томонидан белгиланган маъзҳулланган ва ўрнатилган ўрмонларни ўзлаштириш уларни иқтисодий эксплуатация қилиш жараенида келиб чиқадиган муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқий нормалар ийғиндисига айтилади. Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи ердамида ўрмонларни фойдаланиш учун олиш тартиблари, ўрмондан фойдаланиш мақсадлари, тўрлари, ўрмонларни муҳофаза этиш шартлари, ўрмонга мулочилик ҳуқуқи, ўрмондан фойдаланувчиларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, ўрмондан фойдаланиш ходилатлари, ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқини ҳимоя қилиш, ўрмондан фойдаланиши бекор қилиш, ўрмонга тегишли шартномалар турли, ўрмондан фойдаланиш қоидаларини туронлик учун жавобгарлик масалалари тартибга солинади. Демак, ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқини умумий тартибда халқ ориялиги ва фуқароларнинг иқтисодий, экологик эхтиетларини қондариш учун ўрмон бойликларидан фойдаланишнинг қонуний тартибларини ўрнатувчи нормалар йиғиндиси деб тушуниши мумкин. Ўрмондаги фойдаланиш ҳуқуқини турли хил маъноларда тушуниш мумкин: 1) Ўрмон фойдаланиш ҳуқуқи ўрмон ҳуқуқининг асосий институти бўлиб, турли соҳадаги меъерий ҳуқуқий ҳуқуқиятларда мустаҳкамланган ҳуқуқи1й нормалар йиғиндисидир; 2) ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи ўрмондан фойдаланувчиларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари йиғиндисидир; 3) ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи ўрмондан фойдаланувчиларнинг субъектив ҳуқуқ ваколатини амалга ошириш механизмини, уларни амалиетда қўллашжараенини ўреда мужасамлаштирувчи ҳуқуқий муносабатдир. Ўрмонда фойдаланиш ҳуқуқини кенг ва тор маъноларда тушуниш мумкин. Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқини кенг маънода унинг табиий ҳуқуқлар танфасига тегишли эканлиги, яъни бу ҳуқуқ инсон пайдо бўлганда бошлаб у билан бизга вужудга келишини эътироф этиш мумкин. Ку билан

бирга ўрмондан фойдаланинг ҳуқуқи келишларга ваколатли давлат органларнинг меъерий ҳуқуқиятларида белгиланган тартибда ҳам берилиши мумкин. Бунда у тақдим этилган ҳуқуқ аҳамиятини ўрида мужассам этади. Юридик ва жисмоний шахсларга қонун билан ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи эътироф этилган бўлиши мумкин, аммо улар бу ҳуқуқдан амалга фойдаланмаетган бўлишлари мумкин. Кундай ҳолатларда ҳам биз уларни ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқига эга деб ҳисоблаймиз. Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқини тор маънода юридик ва жисмоний шахсларнинг қонун нормаларида белгиланган тартибда ўрмонларни фойдаланиш учун бериш орқали вужудга келган ҳуқуқ ва мажбуриятлари йиғиндиси масалида тушуниш мумкин. Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи ушбу субъектларнинг ўз ҳуқуқлари айни пайтда амалга оширишга хизмат қилади. Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқ ўрмон ҳуқуқининг мустақил институтларидан бири ҳисобланади. Ўрмон ҳуқуқий муносабатлар ижтимоий муносабатларнинг мустақил тури сифатида ўз доираси ва ички мазмунига эга. Бу бизнинг биз ўрмон бойликларидан келашокни ўйлаб оқилона фойдаланиш, ўрмон бойликларини иқтисоддаги ўрни ва ролида кўришимиз мумкин. Ўрмондан фойдаланинг ҳуқуқи институтини мажмуалашган ҳуқуқ иститути деб ҳисоблаш мумкин. Чунки, бу ерда ҳуқуқ институти асосини ташкил этган ҳуқуқий нормаларни битта қонундан эмас, балки бир қанча қонунларда учратиш мумкин. Чунончи, ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи институтига тегишли бўлган қоидалари Ўзбекистон Республикаси Конститутцияси, Ер кодекси, Фуқаролик кодекси, Солик ҳуқуқи, Жиноят ҳуқуқ, маъмурий ҳуқуқ, ўсимликлар дунесидан фойдаланиш туғрисидан, хайвонот дунесидан фойдаланиш туғрисидан қонунларда узратиш мумкин. Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқ фойдаланиш ҳуқуқи институти ўрида мумкин. Ушбу субъинститутларни ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқининг субъектлари ва объектлари тартибига қараб турқумлаш мумкин. Масалан, юридик

шахсларнинг ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи, фуқарорларнинг ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи, ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи объектига қараб эса саноат мақсадларида ўрмондан фойдаланиш, ов қилиш мақсадида ўрмонлардан фойдаланиш, пичан ўриш мақсадида ўрмон ерларидан фойдаланиш ва хонара. Айтилганлардан ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи ўрмон ҳуқуқининг, маркарий институтларидан бири эканлиги, бу институт ўрида ер, фуқаролик, солик, экология, молия ва бошқа ҳ соҳалари нормаларини мужассамлаштириши, яъни мажмуалашган ақамият касб этиш, бир қатор субъинститутлардан иборат эканлиги тағрисида фикр билдириш мумкин. Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқининг субъектларибўлиб ўрмон хриялиги корхоналари, Узбекистон Республикаси фуқаролари, муассаса, корхона, ташонлатлар, қўшма корхоналар, чет эл юридик ва жисмоний шахслари ҳисобланадилар. Ўрмон фондига ўрмон билан қопланган, қопламаган ва дарахт ўстиришга ҳам мўлжалланмаган, лекин ўрмон хўжалиги учун зарур бўлган ерлар ҳам киради. Буларга ўрмондаги йўллар, ариқ-зовурлдар, ботқоқликлар, қумликлар киради. Харакатдаги ўрмон қонунчилигига биноан мамлакатимиз ҳудудидан барча ўрмонлар ягона давлат ўрмон фондини ташкил этади. Ана шу ўрмон фонди ўрмондан ҳуқуқининг объекти бўлиб хисобланади. Куни таъкидлаш лозимки, барча дарахт-бутазорлар ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи объекти бўлмасдан, балки фақат ўрмон фонди таркибига киритилган, дарахт- бутазорлар ббилан қопланган ва дарахт-бутазорлар билан қопланган бўлсада, ўрмон ажратилган ерлар ўрмонлаврдан фойдаланиш ҳуқуқи объекти ҳисобланади. Ўрмон қонунчилигида давлат ўрмон фондига кирмайдиган, яъни ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи объекти ҳисобланмайдиган дарахтзор- бутазорлар ҳам кўрсатиб берилган. Демак, давлат ўрмон фондига қишлоқ ҳўжалигига мўлжалланган ерлардаги дарахтлар ва дарахт гуруҳлари, темир йўл, автомобил йўллари ва каналлар бўйидаги иҳота дарахтзорлари,

шақарларда ва бошқа аҳоли яшайдиган пунктларидаги шаҳар билан банд бўлмаган ерларда ўсувчи дарахтлар ва дарахт гуруҳлари, шунингдек кўкаламзор ўсимликлар, томоркалардаги, дача ва боғ участкалардаги дарахтлар ҳамда дарахт гуруҳлари ўрмон фонди ерларига кирмайди. Давлат ўрмон фонди участкалари юридик ва жисмоний шахсларга фойдаланишга доимий эгалик қилиш, фойдаланиш ва ижара асосида берилади. Демак, ўрмонлардан фойдаланиш ҳуқуқидоимий еки вақтинчалик характер касб этади. Ўрмон фонди ерлари доимий эгалик қилишга берилган ўрмон хўжалиги корхоналари, муассасалари ва ташкилотлари ўрмондан доимий фойдаланувчилардир. Ўрмондан вақтинчалик фойдаланиш қисқа муддатли, яъни уч йилгача ва узоқ муддатли ўн йилгача бўлиши мумкин. Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи юридик ва жисмоний шахсларга давлат ўрмон хўжалиги органлари томонидан еки улар ваколат берган корхоналар, муассалар ва ташкилотлар томонидан берилади. Ўрмонлардан фойдаланиш Ўзбекистон Республикасида пулликдир. Ўрмондан фойдаланганлик учун тўлов ҳақи белгиланган тартибда. Давлат бюджетига ўрмон даромади сифатида келиб тушади ва ўрмон муҳофаза, уни қайта ишлаш ва сифатини ошириш, ўрмон хўжаликларни рағбатлантириш, ўрмон тузиш ишлари каби мақсадлари ишлатилади. Ўрмондан фойдаланганлик учун тўлов ҳақи еки ижара ҳақи ҳар йиллик еки бир марталик ехуд ижара ҳақи шаклларида бўлиши мумкин. Ўрмондан фойдаланиш характерига боғлик равишда қонунчилик Ўзбекистон Республикаси Ўрмон тўғрисидаги қонуннинг 250моддаси, ўрмондан фойдаланишнинг қуйидаги асосийтурларини белгилайди: 1) Дарахтзорлар ва бутазорлари кесиш ўрмондан фойдаланишнинг асосий туридир. У дарахт кесиш таритибида амалга оширилади. Дарахтларни ҳисоб- китоб билан кесиб олиш ҳажмларидан ортиқча даражада еғоч-тахта тайерлаш ман эттилади. Ўрмонларда дарахтларни кесиш фақат истисно тариқасида дарахтзорлар ҳолатини яхшилаш ва ўрмонларнинг табиатни муҳофаза қилиш қобилиятини ошириш мақсадида амалга оширилади. Дарахтларни кесиши

ман этиш чеклаб қўйиш тартиби. Давлат ўрмон хўжалиги органлари томонидан белгиланади. 2) Ўрмондан қўшимча фойдаланиш (пичан ўриш, мол боқиш, асалари уялари ва кутиларни жойлаштириш, еввойи ўсимликлар доривор хом ашесини тайерлаш (йиғиш) ва озиқ-овқат мақспадлари учун еввойи ўсимликлари тайерлаш (йиғиш) ўрмондан фойдаланишнинг навбатдаги туридир. Ўрмондан қушимча фойдаланиш юридик шахслар томонидан ҳам, жисмоний шахслар томонидан ҳам амалга оширилади. Улар ҳаммабоп ( масалан, фуқароларнинг замбуруғлар, резавор мевалар ва гулларни эркин равишда териши) ва қасб-корига) тааллуқли (махсус) бўлиши мумкин. Ўрмонлардан қўшимча фойдаланиш қоидалари ўрмон хўжалиги бошқарувчи органлари такдимномасига кўра давлат хокимиятининг тегишли органлари томонидан тасдиқланади. 3) Давлат ўрмон фонди участкаларидан овчилик хўжалиги эҳтиежларини кўзлаб фойдаланиш ҳуқуқи ҳайвонот дунеси ва жониворлар яшайдиган муҳитни муҳофаза қилиш қоидаларни ҳисобга олган ҳолда амалга оширилиш лозим. Бу ўрмондан фойдаланишнинг алоҳида тури бўлиб, ўта эътибор ва эхтиеткорлик билан ендошшишини талаб этади, чунки у тирик табиат билан боғлиқдир. Унда мутанооосибликка зарар етказиш жуда жаддий салбий оқибатларга олиб келиши мумкин. Юридик шахслар ҳамда жисмоний шахслар еки уларнинг уюшмалари ҳам ўрмонлардан ов қилиш мақсадларида фойдаланишлари мумкин. Овчилик хўжалиги эҳтиежлари бўйича ўрмон фондидан фойдаланишнинг тартиби ва шартлари давлат органлари томонидан тасдиқланган махсус қоидаларда белгилаб берилади. 4) Давлат ўрмон фонди участкаларидан илмий-тадқиқот мақсадларда фойдаланиш илмий муассасаларида ўз Уставлари ва Низомлдарига биноан илмий-текшириш ишларини ўтказиш ва тажриба ишларини олиб бориш мақсадида берилиш мумкин, 5) Давлат ўрмон фонди участкаларидан маданий-маърифий, тарбиявий, соъломлаштириш, рекрацион ва эстетик мақсадларда фойдаланиш, ақолининг дам олишини ташкил этиш мақсадида асосан шаҳар атрофидаги кўкаломзорлар ҳамда ўрмон боғларида амалга оширилади ва алоҳида ҳоидалар билан тартибга солинади.

Қуйидагилар ўрмондан фойдаланиш тўғрисидаги, ҳуқуқларни мустаҳкалайдиган ҳужжатлардир: ижара шартномаси, дарахткесишга рухсатберадиган чипта, шунингдек рухсат берадиган чипта, шунигдек, ўрмон чиптаси. Ўрмондан фойдаланиш учун ижара шартномасида ўрмон фонди участкасидан фойдаланишнинг асосий қоидалари ва шартлари ўз ифодасинги топиши лозим бўлиб, улар қуйидагилардир: 1) ўрмон фонди участка чегараларининг тавсифи; 2) ўрмондан фойдаланиш турлари, ҳажми ва тартиби; 3) ўрмон фонди участкасининг неча йилга ижарага берилганлиги; 4) ўрмондан фойдаланувчининг ўрмон бойликларини муҳофаза қилиш, ҳимоя қилиш ва қайта ишлаш борасида мажбуриятлари, ўрмон хўжалиги тадбирларини маблағ билан таъминлаш шартлари ва тартиби; 5) ўрмондан фойдаланганлик учун ҳақ тўлаш ҳажмлари ва тўлаш муддатлари; 6)фойдаланиладиган участка тавсифи ва фойдаланиш муддати ўтгандан сўнг унинг ҳолати қуйиладиган талаблар. Ушбу рўйхат ўрмон қонунчилигига зид келмайдиган бошқа шартлар тўлдирилиши мумкин. 2. Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқининг вужудга келиш асослари. Урмон фондидан фойдаланиш тартиби Ўзбекистон Республикасининг Ўрмон тўғрисидаги қонун билан тартибга солинади. Унга кўра, ўрмонларнинг бериш ва фойдалаништартиби қуйидагича белгиланган, ўрмонлардан фойдаланиш (19-модда), ўрмонлардан фойдаланиш турлари (25-модда), овчилик мақсадида фойдаланиш (28-модда), ўрмондан қўшимча тарзда фойдаланиш (27-модда) ва бошқалар. Ўрмон фондини таксимлаш ва қайта тақсимлаш унинг участкаларини ўрмондан фойдаланувчи маълум шахсларга бериш ва уларнинг баъзилардан олиб қуйиш тартибида амалга оширилади. Жисмоний шахслар ҳам, юридик шахслар ҳам ўрмондан фойдаланувчи бўлишлари мумкин. Давлат ўрмон хўжалиги органларининг қарори ўрмонларни фойдаланиш учун беришнинг асоси бўлиб хизмат қилади. Ижара туғрисида шартнома ўрмондан

фойдаланиш ҳуқуқини тасдиқловчи ҳужжатдир. Ўрмонлар қисқа муддатга фойдаланиш учун берилганда эса ўрмон кесиш чиптаси ёки ордер берилади. Ўрмонларни фойдаланиш учун бериш жараёнида қуйидаги ишлар амалга оширилади: 1) чегараларни белгилаш ва ўрмон хўжалиги ёки ўрмончилик участкаси ўрмон хўжалигининг маъмурий-ҳудудий бўлинмаси) га қарашли ўрмон фондининг ҳудудини ташкилаштириш; 2) ўрмонларни харитага чизиш ҳамда топография – геодезия масалалари бўйича зарурий ишларни амалга ошириш; 3) ўрмондаги дарахтларнинг турлари ва уларнинг ёшини аниқлаш, уларнинг ҳолати ва хўжаликда фойдаланиш масалаларини аниҳлаш учун ўрмон фондини инвентаризация қилиш; 4) ўрмон фондидаги турли хўжалик ва бошқа тадбирларни ўтказилиши лозим бўлган участкаларни аниқлаш; 5) ўрмонларни гуруҳларга бўлиш ҳамда баъзи ўрмонларни бир гуруҳдан иккинчи гуруҳга ўтказиш масалалари бўйича таклифлар тайерлаш ва уларни асослаббериш; 6) асосий ва ишлаб чиқаришда фойдаланиш мақсадида кесиладиган дарахтларни ҳисоб-китоб қилиш; 7) ўрмонларни барпо этиш, ўрмонларни қайта тиклаш, ўрмонларни ёнғиндан муҳофаза қилиш, ўрмонларни турли зараркунандалар ва касалликлардан ҳимоя қилиш, бошқа хилдаги ўрмон хўжалиги ишларини амалга оширишюзасидан ўтказиладиган тадбирларнинг турлари ва ҳажмларини аниқлаш; 8) ўрмонлардан қўшимча фойдаланиш ҳажмларини, иккинчи даражали ўрмон материалларини тайёрлаш ҳажмларини, ўрмонларда ов ҳилиш миқдорини, улардан сайёҳлик, маданий-соғломлаштириш, спорт ва бошқа тадбирларни ўтказиш мАқсадларида фойдаланиш ҳажмларини аниқлаш. 3.Ўрмонлардан фойдаланиш ҳуқуқи мазмуни. Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқининг мазмуни ўрмондан фойдаланувчи субъектларга тааллуқли бўлган ҳуқуқ ва мажбуриятлар йиғиндисидан иборат.

Аввало шуни айтиш керакки, ўрмон ҳуқуқИй муносабатлар мазмуни учта элементдан ўрмонни эгаллаш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф қилиш ҳуқуқидан иборат бўлади. Демак, ўрмон ҳуқуқИй муносабатлари субъектларининг, жумладан ўрмондан фойдаланувчиларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари мазмуни ўрмонни эгаллаш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф ҳиқиш ҳуқуқлари билан характерланади, яъни ўрмондан фойдаланувчилар юқоридаги саналган ҳуқуқларга эга бўлишлари мумкин. Ҳаракатдаги ўрмон қонунчилигимизга кўра ўрмондан фойдаланувчилар ўрмонни тасарруф ҳилиш ҳуқуқий эга эмаслар. Бу ҳуқуқ фақат ўрмоннинг эгаси бўлмиш давлатда сақланиб қолади. Демак, ўрмондан фойдаланувчи субъектларга хўжалик фаолияти юритиш учун ўрмон берилганда унга нисбатан мулк ҳуқуқи давлатда сақланиб қолади ва ҳуч вақт иккинчи томонга ўтмайди. Кундай экан ўрмондан фойдаланувчилар ўрмоннинг мулк ҳуқуқи асосида эгаси ҳисобланмайдилар ва тасарруф қилиш ҳуқуқларига эга бўлмайдилар. Кундан келиб чиққан ҳолда ва «Ўрмон тўғқрисида »ги қонуннинг 7-моддасига асосланган ҳолда айтиш мумкинки, ўрмондан фойдаланувчи субъектлар фақат ўрмонни эгаллаш ва ундан фойдаланиш ҳуқуқига эгадирлар. Ўрмондан фойдаланувчи субъектларнинг ўрмон боғлиқ бўлган муносабатларида ўрмонга эгалик ҳуқуқи муҳим аҳамият касб этади. Эгалик қилиш ҳуқуқи адабиётларда ўрмон участкасига амалий қукмронлик қилиш, деб таърифланади. 1 Бу ҳуқуқ орқали ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи субъектлари ўзларини батамом ўрмоннинг «хўжайини» сифатида хис этадилар. Ўрмонга эгалик ҳуқуқи туфайли ўрмондан фойдаланувчилар қонунда белгиланган тартибда ундан мустақил тарзда фойдаланишлари мумкин бўлади. Ўрмонга нисбатан эгалик ҳуқуқи ундан фойдаланиш ҳуқуқини ҳам келтириб чиқаради. Ўрмонни эгалламасдан туриб ундан фойдаланиб 1 Земельное право России. – М. 1995. С. 78-79; Петров В.В. Экологическое право России. - М. 1995. С. 130- 133.

бўлмайди. Кунинг учун уларни кўп жиҳатдан бир-бири билан узвий боғлиқ дейиш мумкин. Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи мазмуни ҳақида фикр юритганда, бу ҳуқуқни чеклаш, тугатилиши масалаларига тўхталиб ўтиш керак. Фойдаланиш ҳуқуқини чеклаш икки турга булинади: тўлиқ чеклаш ва қисман чеклаш. Ҳуқуқни чеклашнинг асосий мақсади ўрмоннинг қонунда берилган мақомини таъминлаш ва муҳофаза режимини таъминлаш, ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқини чеклаш натижасида ўзгариб туриши мумкин. Бу ўзгаришлар ўз-ўзидан, бошбошдоклик билан эмас, балки қонунда белгиланган, кўрсатилган тартибда рўй бериши лозим. Маълумки, ўрмондан фойдаланувчиларнинг ўрмондан фойдаланишлари ҳар хил заруриятга кўра ўзгариб туриши мумкин. Чунончи, уларнинг ўрмонга эгалик қилиш ва фойдаланиш ҳуқуқи бошқа субъектга ўтиши ёки берилган ўрмон майдони қисқартирилиши ёхуд умуман давлат ва жамоат эҳтиёжлари учун қайтариб олиниши, ёки бўлмаса ўрмон ташкилоти тугатилиши мумкин. Бундай ҳолатлар ўромндан фойдаланиш ҳуқуқининг ўзгаришига эмас, балки уларнинг ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқининг бекор бўлишига олиб келади.Ёки ўрмондан фойдаланувчи фойдаланиб келаётган ўрмон майдонига яна маълум миқдорда ўрмон майдонлари қўшиб берилса, ёки бўлмаса фойдаланилаётган ўрмон майдонига нисбатан фойдаланиш ҳуқуқи вужудга келса, олиб қўйилган ўрмон майдонига нисбатан эса фойдаланиш ҳуқуқи тугайди, яъни бекор бўлади. Маълумки, давлат аҳамиятига молик ўрмонлар ҳамда бошқа идоралар ва юридик шахслар ихтиёридаги ўрионлар фойдаланиш жараёнида узлуксиз яхшиланиб бориши ёки фойдаланишга яроқсоз ҳолатига ҳам тушиб қолиши мумкин. Бу ҳолат ўрмондан фойдаланиш мақсадини ўзгартиришга олиб келиши, бир турдаги ўрмон майдонини иккинчи турга айлантиришга сабаб бўлиши мумкин. Бунда ўрмондан фойдаланиш бекор қилинмайди, ёхуд ўрмондан фойдаланиш янгидан

вужудга келамйди, шунингдек ўрмондан фойдаланиш субъектлари ўзгармайди, ўрмон майдонларининг миқдори ҳам ўзгаришсиз қолади, фақат ўрмондан фойдаланиш мақсади ўзгаради. Ку билан биргаликда, ўромндан фойдаланиш ҳуқуқий ҳолати ҳам ўзгаради. Бу эса муҳим хўжалик ва ҳуқуқий аҳамиятга эга. Бир турдаги ўрмон майдонининг иккинчи турга айлантирилиши шундай юридик факт ҳисобланадики, бу Билан ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи мазмунига қонунчилик маълум ўзгаришлар белгилайди. Юқоридагилардан хулоса қилиб айтиш мумкинки, ўрмондан фойдаланишда субъектларнинг алмашиши, ёки ўрмон майдони миқдорининг кўпайиши ё камайиши ва бошқалар ундан фойдаланиш ҳуқуқи мазмунининг ўзгаришига олиб келмайди. Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи мазмунининг ўзгариши деганда фойдаланишда бўлган ўрмон майдонларининг бир тонфадан иккинчи тонфага ўтиши, айрим майдонлардан фойдаланиш режимининг ўзгариши тушунилади. Ўрмонлардан фойдаланиш ҳуқуқи мазмуни тўғрисида гапирганда шундай ҳуқуқ субъектларининг ҳуқуқ ва мажбуриятларига алоҳида тўхталиб ўтиш лозим. Ўрмондан фойдаланувчиларнинг конституциявий ҳуқуқ ва мажбуриятлари барча ҳуқуқ ва мажбуриятлар ичида муҳим аҳамият касб этади. Ўзбекистон Конституцияси юридик ва жисмоний шахсларнинг ўрмондан фойдаланиш бўйича энг асосий ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилаб беради. Чунончи, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 55-моддасига кўрсатилишича, ер, ер ости бойликлари, сув, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ҳамда бошқа табиий захиралар умуммиллий бойликдир; улардан оқилона фойдаланиш зарур ва улар давлат муҳофазасидадир. Конституциядў белгиланган бошқа бир тамойилга биноан мулкдан фойдаланувчи барча субъектлар экологик муҳитга зиён етказмасликлари, фуқаролар, юридик шахслар ва давлатнинг қонун Билан қўриқланадиган манфаатлари ва ҳуқуқларини бузмасликлари керак (54-модда)

Конституциянинг 100-моддасида табиатни махофаза қилиш ва самарали фойдаланиш, деган иборанинг қисқартирилган шакли бўлган «атроф- муҳитни муҳофаза қилиш» тушунчаси берилган. Бу ерда атроф-муҳитни муҳофаза қилиш маҳаллий ҳокимият органлари ваколатининг ажралмас қисми сифатида берилган. Кундай қилиб, Ўзбекистон Республикаси Констиуциясида атроф-муҳит муҳофазасига тегишли уч хил ифода, яъни «табиий муҳитни муҳофаза қилиш» (50-модда). «Экологик зиён» (54-модда) ва «атроф-муҳитни муҳофаза қилиш» (100-модда) учрайди. Конституциявий асосий қоидалардан келиб чиқиб тармоқ қонунчилиги ҳам табиат бойликлари, хусусан ўрмонлардан фойдаланиш ҳуқуқи мазмунини, яъни ўрмон муносабатлари субъектларининг ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилаб беради. Чунончи, Ўзбекистон Республикасининг «Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида»ги қонуннинг 12-моддасида кўрсатилишича, Ўзбекистон Республикаси аҳолиси ўз саломатлиги учун қўлай табиий муҳитда яшаш, ўз саломатлигини атроф-муҳитнинг зарарли таъсиридан муҳофаза қилиш ҳуқуқига эга. Фуқаролар табиий ресурслардан оқилона фойдаланиши, табиат бойликларига эхтиётлик Билан муносабатда бўлиши, экология талабларига риоя қилишлари шарт. Ўрмондан фойдаланувчиларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилашда тармоқ ҳуқуқ соҳалари ичида муҳим ўринни ер қонунчилиги эгаллайди. Ўзбекистон Республикаси Ер кодексида ўрмон фонди ерларидан фойдаланишда ердан фойдаланувчининг асосий ҳуқуқ ва мажбуриятлари кўрсатиб берилган. Ердан фойдаланувчиларга берилган умумий ҳуқуқ ва мажбуриятлар бевосита ўрмон фонди ерларидан фойдаланувчиларга ҳам талуқли бўлади. Чунончи, Ўзбекистон Республикаси Ер кодексида кўрсатилишича, ердан фойдаланувчилар ер участкасида мустақил хўжалик фаолиятини амалга ошириш, ҳар хил иморат ва иншоотлар куриш, ернинг фойдали хусусиятларини ўзлаштириш, ер остидаги ва устидаги бойликлардан фойдаланиш ва бошқа қатор ҳуқуқЛарга эга бўлсаларда, ердан самарали ва оқилона фойдаланиш, ерни ифлослантирмаслик, сув ва

шамол эрозиясига учратмаслик, ердан хўжасизларча фойдаланмаслик, ерни талон-тарож қилмаслик, ер ҳақини ўз вақтида тўлаб туриш ва шунга ўхшаш бир қатор мажбуриятларга ҳам эгадирлар. Ўромндан фойдаланиш ҳуқуқи мазмунини аниқлашда ўрмон қонунчилиги алоҳида аҳамият касб этади. Ҳозирда ҳаракатдаги Ўзбекистон Республикасининг «Ўрмон тўғрисида»ги қонунига кўра, давлат ўрмон фонди эгалари эгалик қили шва фойдаланишга берилган давлат ўрмон фонди ерларида ўрмон хўжалигини мустақил олиб бориш, ўрмон дарахтларини эки шва ўрмон хўжалигини юритиш билан боғлиқ бўлган бошқа тадбирларни амалга ошириш, сув хўжалиги томонидан белгиланган лимитлар миқёсида суғориш мақсадида сув ресурсларидан ва давлат ўрмон фонди ерларидан фойдаланиш, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсидан, ҳамда умумтарқалган фойдали қазилмалардан фойдаланиш, ишлаб чиқилган маҳсулот ва даромадига мулкдорлик қилиш ҳуқуқларига эгадирирлар. Ку билан бирга қонунда давлат ўрмон фонди эгаларининг мажбуриятлари ҳам ўрнатилган. Унга кўра, давлат ўрмон фонди эгалари ўрмонларни узлусиз кўпайтириш, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсини қўриқлаш, ўрмонларнинг санитар ҳолатини ва ўрмон тупроғини хосилдорлигини яхшилаш ва муҳофаза қилиш, ўрмондан фойдаланишни тўғри ташкил қилиш, ўрмон ҳисоб-китобини юритиш, ўрмоннинг ўсимлик ва ҳайвонот ресурсларидан, шунингдек унинг фойдали табиий хусусиятларидан илмий асосланган ўлчовлар асосида самарали ва оқилона фойдаланиш кабиларга мажбурдилар. Бундан ташқарии, ўрмон ресурсларидан фойдаланувчилар ўрмондан фойдаланиш ишларини рухсатнома хўжжатларида кўрсатилган муддатда, фойдаланиш тури ва объектлар миқёсида амалга ошириш, белгиланган тартибда йўллар ўтказиш, маҳсулот сақлаш учун майдончаларни жиҳозлаш, ишлаб чиқариш ва хўжалик курилмаларини тиклаш, маҳсулотни қайта ишлаш учун мосламалар ўрнатиш, транспорт тўхташ жойларини тиъмирлаш, яйловлар, пичанзорлар ва бошқа ўрмон ерларидан оқилона

фойдаланиш, ёнғин хавфсизлигига риоя қилиш, иш жойларида ёнғинга қарши тадбирларни қуриш, ўз вақтида ҳақини тўлаш ҳамда ўрмон фонди ерларининг ижараси ҳақидаги шартнома шартларини бажариш, зарар етказилган ўрмон фонди ерларини мақсадли фойдаланиш учун яроқли ҳолатга келтиришга ҳам мажбурдирлар. Ўзбекистон Республикасининг «Ўрмон тўғрисида»ги қонунида ўромнлардан фойдаланувчиларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари субъектларининг характерли хусусиятларига қараб турларга ажратиб белгиланган. Чунончи, «Ўрмон тўғрисида»ги қонуннинг 21-моддасида ўрмондан доимий фойдаланувчиларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари санаб кўрсатилган. Унга кўра ўрмондан доимий фойдаланувчилар қуйидаги ҳуқуқларга эга: давлат ўрмон фондининг ўзларига бериб қўйилган участкаларида ўрмон хўжалигини мустақил юритиш; ўрмон фонди ерларидан сув ресурсларидан, кенг тарқалган фойдали қазилмалардан ўрмон хўжалиги эҳтиёжлари учун белгиланган тартибда фойдаланиш; белгиланган тартибда йўл очиб, ўрмон маҳсулотларини жойлаштириш учун майдончалар жиҳозлаш, ишлаб чиқариш ва уй-жой бинолари ҳамда иншоотлари қуриш; тайёрланган маҳсулотга ва уни сотишдан олинган даромадга мулкдор бўлиш. Ку билан бирга ўрмондан доимий фойдаланувчиларга мажбуриятлар ҳам юклатилган. Булар: ўрмонларни муҳофаза қилиш, қўриқлаш, улардан оқилона фойдаланиш ва уларни такрорий кўпайтиришни таъминлаш, ўрмонларнинг давлат ҳисобини олиб бориш; ўрмонларнинг ҳолатига ва уларни такрорий кўпайтиришга, тупроқ ва ҳайвонот дунёсига, шунингдек сув объектларининг ва бошқа табиий объектларнинг ҳолатига салбий таъсир кўрсатишга йўл қуймадиган усуллар Билан иш олиб бориш; ўрмонлардан фойдаланишлик учун ўз вақтида ҳақ тўлаш; алоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар режимини таъминлаш; ўрмондан фойдаланувчи бошқа шахсларнинг ҳуқуқларини бузмасликдан иборат.

Ўзбекистон Республикаси «Ўрмон тўғрисида»ги қонуни ўрмондан вақтинчалик фойдаланувчи субъектларнинг ҳам ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилаб беради. Ку қонуннинг 22-моддасига кўра, ўрмондан вақтинчалик фойдаланувчилар қуйидаги ҳуқуқларга эга бўладилар: ўрмондан фойдаланиш; белгиланган тартибда йўл очиш; ўрмон муҳсулотларини жойлаштириш учун майдончалар жиҳохлаш, ишлаб чиқариш бинолари ва иншоотлари қуриш. Ўрмондан вақтинчалик фойдаланувчилар қуйидаги мажбуриятларга эга; ўзларига бериб қўйилган яйловлар, пичанзорлар ва бошқа ўрмонзорлардан оқилона фойдаланиш; ўрмонларнинг ҳолатига ва уларни такрорий кўпайтиришга, тупроқ ва ҳайвонот дунёсига, шунингдек сув объектларининг ва бошқа табиий объектларнинг ҳолатига салбий таъсир кўрсатишга йўл қўймайдиган усуллар билан иш олиб бориш; ўрмондан фойдаланганлик учун, ўз вақтида ҳақ тўлаш; ўрмондан фойдаланувчи бошқа шахсларнинг ҳуқуқлирини бузмаслик ва бошқалар. Ўрмондан фойдаланувчи субъектларнинг ўз ҳуқуқ ва мажбуриятлари махзмунини яхши англаб етишлари ҳамда унга риоя қилишлари ўрмонлардан оқилона фойдаланиш ва уларни муҳофаза этиш, ўрмон қонунчилиги талабларини бажаришга, ушбу талабларни бузмасликка хизмат қилади. 4. Ўнрмондан фойдаланиш ҳуқуқини бекор бўлиш асослари. Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи туғрисида гапирганда бу ҳуқуқини бекор қилиш еки тўхтатиб қуйиш масаласига ҳам алоҳида тўхталиб ўтиш керак. Зотан, ўрмондан фойдаланиш ҳуққуқи мазмунини элеиентлари ичида шундай ҳуқуқининг тугатилиши мустақил элемент ҳисобланади. Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқини тўхтатишнинг умумий ачсослари «Ўрмон туғрисида» ги қонунда белгаланган (24-модда). Бу умумий асослар барча субъектларнинг ҳам ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқини тўхтатиш учун тааллуқли ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси «Ўрмон тўғрисида»ги қонунининг 24- модасига биноан ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи қўйидаги ҳолларда

тугатилади: ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқидан ихтиерий воз кечилган; ўрмондан фойдаланиш муддати тугаганда; фойдаланишда давлат ўрмон фонди участкаси ўрмон фонди участкаси бўлган юридик шахс тугатилганда; ўрмонлардан ва ўрмон фонди ерларидан белгиланган мақсадда фойдаланилмаганда; ўрмондан фойдаланиш ўрмонлар ва бошқа табиий объектларнинг ҳолатига ҳамда уларни такрорий кўлайтирришга салбий таъсир кўрсатадиган усуллар билан амалга оширилиганда; ўрмонларда енғин хавфсизлиги қоидалари бузилганда; улардан фойдаланганлик учун ҳақ белгиланган муддатларда тўланмаганда; ўрмон фонди ерлари давлат ва жамоат эҳтиежлари учунолиб қуйилганда. Юридик шахсларнинг ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи дарахт кесиш еки ўрмон чиптасини берган корхоналар томонидан бунддай ҳужжатларни бекор қилиш йўли билан тўхтатилади. Фуқароларнинг ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқини тўхтатиш учун, ўрмондан фойдаланишдан ихтиерий воз кечилганда, енғин қоидаларига риоя қилмаганлик, ўрмондан фойдаланиш муддати тамом бўлганда; ўрмондан дарахт кесиш еки ўрмон чиптасида кўзда тутилган мақсадлар еки талабларга мувофиқ, фойдаланилмаган ҳолатлар асос бўлади. Кунингдек, фуқароларнинг ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи ўрмон майдонлари давлат ва жамоат эҳтиежлари учун олиб қўйилган ҳам тўхталиши мумкин. Ку билан бирга ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқининг тугашига ўрмон участкасини ўзбошимчалик билан бошқаларга бериб қўйиш, шунингдек ўрмонларнинг давлат мулкчилигини ошкора ва яшириш тарзда бузувчи битимлар тузганда еки ўрмон қонунчилигини бошқа тарзда бузган ҳолатлар ҳам асос бўлади.

Похожие

Ердан фойдаланиш ҳуқуқи

Сув ресурсларидан фойдаланиш ҳуқуқи

Тадбиркорларнинг табиат объектларидан фойдаланиш ҳуқуқи

Қишлоқ хўжалигида сувдан фойдаланиш ҳуқуқи

Қишлоқ хўжалик корхоналарининг ердан фойдаланиш ҳуқуқи