Тадбиркорларнинг табиат объектларидан фойдаланиш ҳуқуқи - Юриспруденция - Рефераты

Тадбиркорларнинг табиат объектларидан фойдаланиш ҳуқуқи

Загружено в:

16.09.2022

Скачано:

0

Размер:

229 KB

Тадбиркорларнинг табиат объектларидан фойдаланиш ҳуқуқи Режа: 1. Тадбиркорларнинг табиат бойликларидан фойдаланишини ҳуқуқий тартибга солиш тушунчаси ва асослари. 2. Тадбиркорларнинг ердан фойдаланиш ҳуқуқи тушунчаси ва ўзига хос хусусиятлари. 3. Тадбиркорларнинг ердан фойдаланиш ҳуқуқи субъектлари ва объектлари. 4. Тадбиркорларнинг ердан фойдаланиш ҳуқуқи мазмуни. 5. Тадбиркорларнинг ердан фойдаланиш ҳуқуқини ҳимоя қилиш. 6. Тадбиркорликнинг алоҳида турдаги табиий бойликлардан фойдаланиш ҳуқуқи. 7. Тадбиркорлик фаолиятида экологик тўловлар, имтиёзлар ва суғурталашнинг ҳуқуқий қоидалари. 8. Табиий объектлардан фойдаланиш талаб ва қоидаларини бузганлик учун маъмурий жавобгарлик.

1 . Тадбиркорларнинг табиат бойликларидан фойдаланишини ҳуқуқий тартибга солиш тушунчаси ва асослари. Бозор иқтисодиёти шароитида тадбиркорликни ривожлантириш жамиятимизнинг иқтисодий ҳамда сиёсий ҳаётида муҳим аҳамият касб этади. Шундай экан, республикамиз иқтисодиёти ривожланишиниг асосий манбаларидан бири бўлган тадбиркорлик фаолиятини ҳар томонлама ҳуқуқий тартибга солиш катта аҳамиятга эгадир. Ана шундай ҳолатлардан бири тадбиркорларнинг табиат объектларидан фойдаланишини ҳуқуқий тартибга солишдир. Демак, таъкидлаш жоизки, мамлакатимиздаги барча тадбиркорлар ўз фаолиятларида табиат объектларидан оқилона фойдаланишлари ва уларни доимо муҳофаза қилишлари лозим. Зеро, улар табиатни муҳофаза қилиш талаб ва қоидаларига, барча экологик қонунларнинг бажарилишига риоя қилишлари шарт. Тадбиркорларнинг табиат объектларидан фойдаланишини ҳуқуқий тартибга солишга қаратилган бир қатор меъёрий ва ҳуқуқий ҳужжатлар мавжуд бўлиб, уларни барча тадбиркорлик фаолиятининг иштирокчилари онгига сингдириш, тушунтириш ва бажарилишини таъминлаш ҳозирги куннинг долзарб масалаларидан биридир. Мамлакатимизда тадбиркорлик фаолиятини кузатадиган бўлсак, унинг иштирокчилари баъзан амалдаги экологик қонун талабларини тўғри татбиқ этмаганликлари, ўз зиммаларига юклатилган экологик ҳуқуқ ва мажбуриятларни замон талаби асосида бажармаётганликларининг гувоҳи бўламиз. Шунинг учун ҳам, тадбиркорларга ўз фаолиятларида табиат объектларидан фойдаланиш билан боғлиқ бўлган бир қатор ҳуқуқий манбалар аҳамиятини таъкидлаб ўтиш лозим. Тадбиркорларнинг табиат объектларидан фойдаланишини ҳуқуқий тартибга солувчи ҳуқуқий ҳужжатлар тизимини қуйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин: - Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва бошқа қонунлар; - Президент Фармонлари; - Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари; - идоравий-меъёрий ҳуқуқий ҳужжатлар; - тадбиркорлик соҳасига оид ва экологик муносабатларни ҳуқуқий тартибга соладиган халқаро аҳамиятга эга бўлган шартнома, битим ва бошқа ҳуқуқий ҳужжатлар. Тадбиркорлар ўз фаолиятларида табиат объектларидан фойдаланиш жараёнларида биринчи бўлиб, Конституциявий талабларга риоя қилишлари лозим.

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 55-моддасида “Ер, ер ости бойликлари, сув, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ҳамда бошқа табиий захиралар умуммиллий бойликдир, улардан оқилона фойдаланиш зарур ва улар давлат муҳофазасидадир”, деб кўрсатилган. Демак, ушбу кўрсатма тадбиркорлардан: а) барча табиат бойликлари умуммиллий бойлик эканлигини; б) табиат бойликлари бўлган ер, сув, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси, ўрмон, атмосфера ҳавоси ҳамда ер ости бойликларидан оқилона фойдаланиш лозимлигини; в) барча табиат бойликларидан оқилона фойдаланиш билан бирга, уларни муҳофаза қилишни ҳам таъминлашларини талаб этади. Ўзбекистон Республикасида тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришнинг ҳамда тадбиркорларни табиат объектларидан фойдаланишини ҳуқуқий тартибга солувчи манба сифатида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан 2000 йил 25 майда қабул қилинган “Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида”1 ги Қонун катта аҳамиятга эга. Мазкур Қонуннинг 9-моддаси 3-бандига асосан, барча тадбиркорлар хавфсизлик, экология, санитария, гигиена ва меҳнатни муҳофаза қилиш талабларига риоя этишлари лозим. Шунингдек, ушбу Қонуннинг 16-моддасида “Тадбиркорлик фаолияти субъектларидан солиқ олиш”, 24-моддасида “Фермер хўжаликларининг ер участкаларидан фойдаланиш ҳуқуқи кафолатлари”, 25-моддаси “Деҳқон хўжаликларини ер участкаларидан фойдаланиш ҳуқуқи кафолатлари”, 29-моддаси “Фермер ва деҳқон хўжаликларининг сувдан фойдаланишини амалга ошириш кафолатлари” аниқ ифода қилинган. Ҳар қандай тадбиркорлик фаолиятини юритишда тадбиркорларни ҳамда уларнинг тадбиркорлик фаолияти меҳнатини муҳофаза қилишда табиат объектларидан фойдаланиш катта аҳамиятга эга. Тадбиркорларнинг табиат объектларидан фойдаланиш жараёнида меҳнатини муҳофаза қилиш билан боғлиқ масалалар, Ўзбекистон Республикасининг «Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисида»ги Қонуни ва Меҳнат Кодекси билан тартибга солинади. “Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисида”ги Қонуннинг 2-моддасига кўра, тадбиркорлик фаолиятида инсоннинг меҳнат жараёнида хавфсизлиги, сиҳат-саломатлиги ва қобилияти сақланишини таъминлашга қаратилган ижтимоий-иқтисодий, ташкилий, техникавий, санитария-гигиена ва даволаш-профилактика тадбирларини амалга оширишга

ҳам эътибор бериш ўринли. Ушбу талаб эса Меҳнат кодексининг 211-моддасида ҳам мустаҳкамланган. Тадбиркорларнинг табиат объектларидан фойдаланиш фаолияти меҳнатни муҳофаза қилиш, шунингдек Ўзбекисон Республикаси Конституцияси, “Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) тўғрисида»ги, ширкат хўжалигининг Намунавий устави, “Фермер хўжалиги тўғрисида”ги Қонун ва фермер хўжалигининг Намунавий устави ва бошқа меъёрий ҳужжатлар билан тартибга солинади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясида кўрсатилишича, ҳар бир шахс адолатли меҳнат шароитида ишлаш ҳуқуқига эгадир (37-модда). Мазкур ҳуқуқий қоида талабига кўра, тадбиркорлар ва тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи субъектлар ўзларининг соғлиғига, ҳаётига хавф солмайдиган, зарар етказмайдиган меҳнат шароитларида ишлаш ҳуқуқига эга бўладилар, яъни улар табиат объектларидан фойдаланиш жараёнларида экологик-санитария талабларига риоя этишлари лозим бўлади. Бозор иқтисодиёти шароитларида тадбиркорларнинг табиат объектларидан фойдаланишлари ҳуқуқи ҳамда қонуний манфаатлари “Банкротлик тўғрисида”1ги Ўзбекистон Республикаси Қонунига асосан ҳимоя қилинади. Мазкур Қонун Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 3-моддасига асосан, фаолият кўрсатаётган барча корхоналар, шу жумладан, тадбиркорларнинг касод бўлиши, яъни банкротга учраганлик ҳолларига ҳам жорий этилади. Шунингдек, тадбиркорларнинг табиат объектларидан фойдаланиш билан боғлиқ бўлган банкротлиги тўғрисидаги ишлари хўжалик судлари томонидан Хўжалик процессуал кодексида назарда тутилган қоидалар бўйича “Банкротлик тўғрисида” ва “Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида”ги Қонунларида белгиланган талаб ҳамда хусусиятларни ҳисобга олган ҳолда кўриб чиқилади. Тадбиркорларнинг табиат объектларидан фойдаланиш ҳуқуқи ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш борасида давлат нотариал органларининг роли бошқа ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар каби катта аҳамиятга эгадир. Олий Мажлис томонидан 1996 йилда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг “Давлат нотариати тўғрисида”ги Қонунига асосан нотариат органлари низосиз характердаги ишларни кўриб ҳал этади.

Мазкур Қонунга асосан нотариат органлари муҳим аҳамиятга эга бўлган нотариал ҳаракатларни амалга ошириш йўли билан тадбиркорларнинг табиат объектларидан фойдаланиш ҳуқуқи ҳамда қонун билан кўриқланадиган қонуний манфаатларини ҳимоя қилади. Нотариал идоралар тадбиркорлик фаолияти ва тадбиркорларнинг табиат бойликларидан фойдаланиш шароити билан боғлиқ бўлган битимларнинг ҳақиқийлигини таъминлаш мақсадида шартномаларини тасдиқлайди, ҳужжатлар нусхаларининг тўғрилигини, қарздорни низосиз характердаги мажбуриятларини мажбурий тартибда бажаришга мажбур этишни таъминлайди ва бошқа табиат объектлари бўлган ер, сув, ер ости бойликлари, ўрмон, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси билан боғлиқ бир қатор ҳаракатларни амалга оширади. Ўзбекистонда тадбиркорлик фаолиятининг барча жабҳаларида, тадбиркорларнинг ҳуқуқий манфаатларини ҳимоя қилишда Ўзбекистон Республикасининг 1998 йил 29 августда қабул қилинган “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий- ҳуқуқий базаси тўғрисидаги” Қонуни катта аҳамиятга эга. Мазкур Қонунга асосан, тадбиркорлар табиат объектларидан фойдаланиш жараёнида ҳам хўжалик шартномаларининг субъекти сифатида фаолият кўрсатадилар. Зеро, улар табиат объектларидан фойдаланиш жараёнида ушбу Қонуннинг 4-моддасига асосан “Тадбиркорлик фаолияти соҳасидаги шартномавий муносабатларнинг асосий принциплари”га; 7-моддасига биноан “Хўжалик шартномаси тарафларининг мажбуриятлари” ва бошқа талабларга риоя қилишлари шарт. Тадбиркорларнинг табиат бойликларидан фойдаланишларини ҳуқуқий тартибга солишнинг ҳуқуқий манбасининг асоси сифатида 2000 йил 26 май қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг “Ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида”1ги Қонуни ҳам катта аҳамиятга эга. Ушбу Қонуннинг 8-моддаси талабига асосан ташқи иқтисодий фаолият субъектлари, жумладан, тадбиркорлар Ўзбекистон Республикаси ҳудудига олиб кирилаётган товарларнинг Ўзбекистонда белгилаб қўйилган техникавий, фармакология, санитария, ветеринария, фитосанитария, экология стандартлари ва талабларига мувофиқлигини тасдиқловчи ҳужжатларни белгиланган тартибда тақдим этишлари шарт. Шунингдек, мазкур Қонунда белгиланган Ўзбекистон Республикаси ҳудудига олиб кирилаётган товарлар Ўзбекистон Республикасида белгиланган техникавий, фармакология, санитария, ветеринария, фитосанитария ва экология стандартлари ҳамда талабларига мувофиқ бўлиши лозим.

Мазкур Қонун талаби шуни кўрсатмоқдаки, барча тадбиркорлар, жумладан, хусусий тадбиркорлар ташқи иқтисодий фаолият билан боғлиқ тадбиркорлик фаолиятини юритишларида юқоридаги Қонун талабларига амал қилишлари лозим. Тадбиркорларнинг табиат объектларидан фойдаланиш ҳуқуқини тартибга солувчи асосий ҳуқуқий манба сифатида Президент Фармонлари ва Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Масалан, 1998 йил 9 апрелдаги “Хусусий тадбиркорлик, кичик ва ўрта бизнесни ривожлантиришни янада рағбатлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги, 1998 йил 10 октябрдаги “Қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчилари учун ягона ер солиғини жорий этиш тўғрисида”ги, 1999 йил 24 майдаги «Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги катта ва алоҳида муҳим сув хўжалиги объектларининг техник ҳолатини ҳамда бехатар ишлашини назорат қилиш Давлат инспекциясини (“Давлат ва сув хўжалиги назорати”) ташкил этиш тўғрисида»ги ва бошқа бир қатор Президент Фармонлари тадбиркорнинг табиат бойликларидан фойдаланиш билан боғлиқ муаммоларини ҳал этишга қаратилгандир. Тадбиркорлик фаолиятини юритиш ва тадбиркорларнинг табиат бойликларидан фойдаланишини тартибга солиш учун Вазирлар Маҳкамасининг бир қатор қарорлари ҳам аҳамият касб этади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1997 йил 25 октябрдаги “Шахсий ёрдамчи деҳқон ва фермер хўжаликларини қўллаб-қувватлаш жамғармаси ҳақидаги низомни ва маблағларни жамлаш ва улардан фойдаланиш тартибини тасдиқлаш тўғрисида»ги, 1998 йил 27 ноябрдаги “Қишлоқ аҳолиси яшаш жойларини ичимлик суви ва табиий газ билан таъминлашни янада яхшилаш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ва бошқа қарорлари катта аҳамиятга эга бўлиб, табиат объектлари бўлган ер, сув, ерости бойликлари, ўрмон ва бошқа табиат объектларидан тадбиркорлик фаолиятида фойдаланишнинг ҳуқуқий асосини белгилаб берган. Тадбиркорларни табиат бойликларидан фойдаланишини ва ўз фаолиятларида уларни ҳуқуқий муҳофаза қилишларида идоравий-меъёрий ҳужжатлар эътиборли ўрин тутади. Тадбиркорларнинг давлат идораларига ҳисобот топшириши, банклардан кредит олиш жараёнини енгиллаштириш мақсадида Вазирлар Маҳкамасининг 2000 йил 19 майдаги 197-сонли қарорига асосан, Адлия Вазирлигининг 2000 йил 16 октябр 124-сонли буйруғи билан “Идоравий меъёрий ҳужжатларни тайёрлаш ва уларни қабул қилиш

қоидалари” қабул қилиниши бу борадаги кўплаб муаммоларни ҳал қилишга ёрдам берди. Чунки амалиётда тадбиркорларнинг ер, сув, ва бошқа табиат объектларидан фойдаланиши улар учун тегишли экологик солиқлар тўлаш жараёнида юқоридаги меъёрий ҳужжат билан боғлиқ бир қатор муаммолар пайдо бўлган эди. Эндиликда Адлия вазирлиги томонидан “Текширишларни рўйхатга олиш китоби”нинг жорий қилиниши тадбиркорлик фаолиятида табиат бойликларидан фойдаланиш билан боғлиқ муаммоларнинг ноқонуний ҳал этилишига чек қўйди. Чунки, тадбиркорлар ўз фаолиятларидаги ер, сув, ер ости бойликлари ва бошқа табиий объектлардан фойдаланар экан, қатор идоралар ва мансабдор шахслар томонидан уларнинг бу соҳадаги фаолиятлари кўплаб текширилади. Ўтган давр мобайнида 70 мингта тадбиркорлик субъектлари “Текширишларни рўхатга олиш китоби” билан таъминланган. Тадбиркорлар ўз фаолиятларида ер, сув, ер ости бойликлари, ҳаво, ўрмон, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсидан оқилона фойдаланишлари ва уларни муҳофаза қилишлари лозим. Амалиёт шуни кўрсатмоқдаки, турли корхона, муассаса, ташкилотлар билан тадбиркорлар ўртасида низоли масалалар келиб чиқиши, яъни, тадбиркорлик фаолияти юритишда табиат бойликларига зарар етказилиши мумкин. Ана шундай низоли масалаларни кўришда ва ҳал этишда Олий хўжалик суди Раёсати томонидан қабул қилинган меъёрий ҳуқуқий ҳужжатлар катта аҳамиятга эга. Ўзбекистон Республикаси Олий хужалик суди Раёсатининг 1997 йил 1 декабрдаги қарори бевосита “Табиатни муҳофаза қилиш ва табиат бойликларидан оқилона фойдаланиш билан боғлиқ хўжалик низоларини кўриш амалиётини умумлаштириш”га қаратилгандир. Таъкидлаш жоизки, тадбиркорларнинг табиат объектларидан фойдаланишини ҳуқуқий тартибга солиш учун республикамизда кўплаб ҳуқуқий манбалар мавжуд. Юқорида номлари зикр этилган ҳуқуқий манбалардан ташқари, тадбиркорларнинг барча ҳуқуқий ҳолатларини белгилайдиган ва ўзида ифода этадиган Ўзбекистон Республикасининг “Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) тўғрисида”ги, “Фермер хўжалиги тўғрисида”ги, “Деҳқон хўжалиги тўғрисида”ги Қонунлари ҳам катта аҳамиятга эга. Булардан ташқари, Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик, Меҳнат, Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги, Жиноят, Ер, Солиқ кодекслари ҳам тадбиркорларнинг табиат объектларидан фойдаланишлари билан боғлиқ масалаларни ҳуқуқий тартибга солади.

Хуллас, тадбиркорларнинг табиат объектларидан фойдаланишларини ҳуқуқий тартибга солиш катта аҳамиятга эга бўлиб, уларнинг ушбу соҳадаги фаолиятларини ҳуқуқий муҳофаза қилишга ва кафолатлашга ёрдам беради. 2. Тадбиркорларнинг ердан фойдаланиш ҳуқуқи тушунчаси ва ўзига хос хусусиятлари. Мамлакатимизда тадбиркорлик фаолияти билан турли хил субъектлар, хусусан, қишлоқ хўжалик кооперативлари (ширкат хўжаликлари), фермер хўжаликлари, деҳқон хўжаликлари, ишлаб чиқарувчи, ишлар бажариш, маиший хизмат, савдо соҳасидаги тадбиркорлар шуғулланадилар. Уларнинг ердан фойдаланиш ҳуқуқи Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, Ер кодекси, "Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари", "Қишлоқ хўжалик кооперативлари (ширкат хўжалиги) тўғрисида"ги, "Ижара тўғрисида"ги, "Фермер хўжалиги тўғрисида"ги, "Деҳқон хўжалиги тўғрисида"ги ва бошқа қонунлар билан тартибга солинади. Қишлоқ хўжалиги тадбиркорлик субъекти сифатида қишлоқ хўжалик кооперативлари (ширкат хўжаликлари)нинг ердан фойдаланиш ҳуқуқи муҳим ўринни эгаллайди. Чунки қишлоқ хўжалик кооперативлари (ширкат хўжаликлари) қишлоқ хўжалигида тадбиркорлик билан шуғулланувчи йирик товар ишлаб чиқарувчи ҳисобланади. Қишлоқ хўжалик кооперативларига (ширкат хўжаликларига) ер участкалари белгиланган мақсадда товар қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини юритиш учун доимий эгалик қилиш ҳуқуқи асосида берилади. Бундан ташқари, қишлоқ хўжалик кооперативларига ер участкалари заруриятга қараб, қўшимча равишда ижарага ёки вақтинча фойдаланиш учун берилиши мумкин. Қишлоқ хўжалиги кооперативига (ширкат хўжалигига) бериб қўйилган ерлар икки тоифага бўлинади. Булар, биринчидан, жамоат ерларидан, иккинчидан эса, деҳқон хўжалиги юритиш учун ажратилган ерлардан иборат бўлади. Ушбу тоифа ерларнинг миқдорини белгилаш қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) умумий мажлисининг мутлақ ваколатига кириб, уларнинг чегараларини белгилаш унинг қарорига асосан амалга оширилади. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, қишлоқ хўжалик кооперативлари (ширкат хўжалиги) жамоат ерлари ва деҳқон хўжалиги юритиш учун ажратилган ерларнинг миқдори ўзгармас бўлмасдан, уларнинг чегаралари умумий мажлиснинг қарорига биноан ўзгартирилиши мумкин. Яъни, деҳқон хўжалиги юритиш учун мўлжалланган ерлар миқдори жамоа ерлари ҳисобига кўпайиб бориши мумкин.

Ўзбекистон Республикасининг Ер кодекси ва "Қишлоқ хўжалиги кооперативлари (ширкат хўжалиги) тўғрисида"ги Қонунига кўра, қишлоқ хўжалиги кооперативлари (ширкат хўжаликлари)га бериб қўйилган ер участкалари хусусийлаштирилиши ва олди- сотди, гаров, ҳадя, айирбошлаш объектлари бўлиши мумкин эмас. Қишлоқ хўжалик кооперативлари (ширкат хўжаликлари)га ер участкалари доимий эгалик қилиш учун туман ёки вилоят ҳокимининг қарорига асосан Ер участкасига доимий эгалик қилиш ҳуқуқини берувчи давлат ҳужжати топширган ҳолда берилади. Қишлоқ хўжалик кооперативи (ширкат хўжалиги)да ердан фойдаланиш асосан оила пудрати асосида амалга оширилади. Жамоа ерлари шартнома асосида оилаларга бўлиб берилади. Ўзбекистон Республикаси Ер кодексида кўрсатилишича, оила пудрати - қишлоқ хўжалик кооперативи (ширкат хўжалиги) томонидан оилага вақтинча фойдаланишга оила пудрати шартномаси шартлари асосида берилган ер участкаларига қишлоқ хўжалик маҳсулоти етиштиришда оила аъзоларининг бевосита иштирок этишига асосланган ишлаб чиқариш ва меҳнатни хўжалик ичида ташкил этиш шаклидир. Оила пудрати шартномаси ҳар йили қишлоқ хўжалик кооперативи (ширкат хўжалиги) бошқаруви билан оила бошлиғи ўртасида тузилади. Оила пудрати шартлари асосида бериладиган ер участкалари қатъи белгиланган мақсадда фойдаланилади. Оила пудрати асосида ердан фойдаланиш ҳуқуқи фуқароларнинг ширкат хўжалиги бошқаруви номига берилган аризасига асосан вужудга келади. Аризада сўралаётган ер участкасининг ўлчами (миқдори), етиштириладиган маҳсулот тури, оиладаги меҳнатга лаёқатли аъзоларнинг сони кўрсатилиши керак. Аризалар танлов эълон қилингандан кейин бир ой муддат ичида қабул қилиниб, ширкат хўжалиги бошқаруви шундан сўнг ўн кунлик муддатда оила пудрати шартномаси тузиш тўғрисида қарор қабул қилиши лозим. Ер оила пудрати шартномасига биноан далолатнома асосида берилади. Далолатнома ер участкасининг ўлчами, унинг жойлашган манзили, ҳолати, ер участкасидаги мавжуд кўп йиллик дарахтлар кўрсатилган ҳолда икки нусхада тузилади ва бошқарув ҳамда оила бошлиғи томонидан имзоланиб, ширкат хўжалигининг муҳри билан тасдиқланади. Қишлоқ хўжалик кооперативларининг ички хўжалик ерлари жамоа пудрати асосида ҳам фойдаланиши мумкин. Қишлоқ хўжалик кооперативлари (ширкат хўжаликлари) ердан фойдаланиш ҳуқуқининг яна бир муҳим жиҳати шундан иборатки, уларга берилган ер участкаларининг

қиймати уларнинг пай жамғармасининг таркибий қисмини ташкил этади. Ер участкасининг қийматини белгилаш ва уни пай жамғармасига киритишдан асосий мақсад ер участкаларининг унумдорлигини сақлаш, ундан оқилона ва самарали фойдаланиш, ер ҳосилдорлигини оширишдан кооператив аъзоларининг манфаатдорлигини таъминлашдан иборатдир. Пай жамғармасига қўшиладиган ер участкаларининг қиймат баҳоси Давлат ер кадастри асосида ва белгиланган табақалаштирилган қийматни баҳолаш коэффициентлари асосида чиқарилади. Пай жамғармасига қўшиладиган ер участкалари қийматидан кооператив аъзоси дивидендлар олиш ҳуқуқига эга бўлади. Қишлоқ хўжалигида тадбиркорлик шакли сифатида фермер хўжаликлари алоҳида аҳамият касб этади. Фермер хўжаликлари фаолиятида ҳам қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерлардан фойдаланиш муҳим ўринни эгаллайди. Фермер хўжаликларига ер участкалари ижара асосида берилади. Ер участкасини ижарага бериш муддати "Фермер хўжалиги тўғрисида"ги Қонунга кўра, 10 йилдан кам бўлмаслиги, 50 йилдан ошиб кетмаслиги керак. Ер участкасини узоқ муддатли ижарага олиш шартномаси қишлоқ хўжалик кооперативи (ширкат хўжалиги) бошқаруви ва фермер хўжалиги бошлиғи томонидан имзоланади. Фермер хўжаликларига захирадаги ерлар, махсус республика фонди ерлари, меҳнат ресурслари етарли бўлмаган хўжаликлардаги ва суғориладиган янги мавзелардаги ерлар берилади. Уларга зарар кўриб ишлаётган кам рентабелли қишлоқ хўжалиги корхоналарининг ерлари ҳам берилиши мумкин. Фермер хўжалигига ер ижарага ихтиёрийлик асосида фермер хўжалиги бошлиғининг қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) бошқарувига ва туман ҳокимига ёзма мурожаати асосида берилади. Аризада сўралаётган ер участкасининг жойлашган манзили, майдони, фермер хўжалигининг таркиби, бизнес-режа кўрсатилади. Қишлоқ хўжалик кооперативи (ширкат хўжалиги) бошқаруви фермер хўжалигини ташкил этиш тўғрисидаги масалани умумий мажлис муҳокамасига киритади ва умумий мажлис бу ҳақда тегишли қарор қабул қилади. Туман ҳокими қишлоқ хўжалик кооперативи (ширкат хўжалиги) умумий мажлисининг қарори асосида, ер участкалари бериш масалаларини кўриш бўйича туман комиссиясининг хулосасини инобатга олган ҳолда фермер хўжалигига ер бериш ва уни ташкил этиш тўғрисида қарор қабул қилади. Шундан сўнг ширкат хўжалиги бошқаруви билан фермер хўжалиги ўртасида ижара шартномаси тузилиб, у давлат рўйхатига олинади.

Посёлка, қишлоқ ва овул фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органлари ҳар бир фермер хўжалигини Хўжалик китобига киритиб, унда ер участкасига оид асосий маълумотларни қайд этиб қўяди. Фермер хўжалигига ер участкасини ижарага бериш бўйича ҳужжатлар қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда ва муддатда расмийлаштирилади. Фермер хўжалиги юритиш учун ер участкаларининг ўлчами ер участкасини берадиган орган томонидан ҳар бир муайян ҳолатда маҳаллий шароитларни, шунингдек фермер хўжалигида ишловчилар сонини ҳисобга олган ҳолда белгиланади. Шу билан биргаликда фермер хўжаликларига ер бериш миқдорлари қонунда белгиланган. «Фермер хўжалиги тўғрисида»ги Қонуннинг 5-моддасига кўра, фермер хўжалигига ижарага бериладиган ер участкаларининг энг кам ўлчами бир шартли бош чорва молга ҳисобланганда Андижон, Самарқанд, Тошкент, Фарғона ва Хоразм вилоятларидаги суғориладиган ерларда камида 0,30 гектар, Қорақалпоғистон Республикаси ва бошқа вилоятлардаги суғориладиган ерларда камида 0,45 гектар, суғорилмайдиган ерларда эса камида 2 гектарни ташкил этиши керак. Деҳқончилик маҳсулоти етиштиришга ихтисослашган фермер хўжаликларига ижарага бериладиган ер участкаларининг энг кам ўлчами пахтачилик ва ғаллачилик учун камида 10 гектар, бўрдоқичилик, узумчилик, сабзавотчилик ва бошқа экинларни етиштириш учун камида 1 гектарни ташкил этади. Фермер хўжаликларига берилган ер участкалари давлат мулки ҳисобланади, шу сабабдан у хусусийлаштирилиши, олди-сотди, ҳадя, айирбошлаш объекти бўлиши мумкин эмас. Шунингдек, фермер хўжаликларига ижарага берилган ер участкалари иккиламчи ижарага ҳам берилиши мумкин эмас. Қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариш тузилмалари таркибида деҳқон хўжаликлари муҳим ўринни эгаллайди. Деҳқон хўжалигининг қишлоқ хўжалик корхонаси сифатида тан олинишининг сабаби унинг қонунда кўрсатилган майда товар хўжалиги эканлиги, қишлоқ хўжалиги маҳсулоти етиштириши ва реализация қилиши, тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиши каби белгилари билан характерланади (Ўзбекистон Республикаси "Деҳқон хўжалиги тўғрисида"ги Қонунининг 1-моддаси). Деҳқон хўжаликларининг ердан фойдаланиш ҳуқуқи Ўзбекистон Республикаси Ер кодекси (55-модда) ҳамда "Деҳқон хўжалиги тўғрисида"ги Қонуннинг 2-боби билан тартибга солинади. Ушбу ҳуқуқий қоидаларга биноан қишлоқ хўжалик кооперативи (ширкат хўжалиги) ҳар бир аъзосининг, бошқа қишлоқ хўжалиги ва ўрмон хўжалиги корхоналари, муассасалари ҳамда ташкилотлари ҳар бир ходимнинг оиласига, шунингдек

қишлоқ жойларда яшовчи ўқитувчилар, шифокорлар ва бошқа мутахассисларнинг оилаларига деҳқон хўжалиги юритиш учун мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилишга томорқа ер участкаси иморат ва ҳовли эгаллаган майдонни ҳам қўшганда суғориладиган ерларда 0,35 гектаргача ва суғорилмайдиган (лалмикор) ерларда 0,5 гектаргача ўлчамда, чўл ва саҳро минтақасида эса суғорилмайдиган ерларда 1 гектаргача ўлчамда берилади. Деҳқон хўжалиги юритиш учун бериладиган ер участкаларининг ўлчамлари ер ресурсларининг мавжудлигига қараб ҳамда оиланинг жамоат ишлаб чиқаришидаги иштирокини ҳисобга олган ҳолда қишлоқ хўжалиги кооперативларида (ширкат хўжаликларида), бошқа жамоа қишлоқ хўжалиги корхоналарида - уларнинг юқори бошқарув органлари томонидан, бошқа қишлоқ хўжалиги ва ўрмон хўжалиги корхоналари, муассасалари, ташкилотларида - уларнинг иш берувчи (маъмурияти) қарори билан белгиланади, мазкур қарор асосида туман ҳокими тегишли қарор қабул қилади. Фуқароларга деҳқон хўжалиги юритиш учун 0,06 гектар доирасида томорқа ер участкаларига мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш ҳуқуқи кимошди савдоси асосида сотилиши мумкинлиги қонунда кўрсатилган (Ер кодексининг 55- моддаси, "Деҳқон хўжалиги тўғрисида"ги Қонуннинг 8-моддаси). "Деҳқон хўжалиги тўғрисида"ги Қонуннинг 8-моддасида кўрсатилишича, янги ташкил этилаётган деҳқон хўжалиги учун томорқа ер участкаси олиш ҳуқуқидан мазкур жойда камида уч йил мобайнида доимий яшаб келаётган шахслар фойдаланадилар. Томорқа ер участкасидан оқилона ва самарали фойдаланаётган деҳқон хўжаликларига қишлоқ хўжалик кооперативи (ширкат хўжалиги) бошқаруви томонидан умумий мажлиснинг қарори асосида қишлоқ хўжалиги маҳсулоти етиштириш ва реализация қилиш, ем ишлаб чиқаришни ташкил этиш, шунингдек яйлов яратиш учун қисқа муддатли ижарага қўшимча равишда ер участкалари берилади. Деҳқон хўжалиги бошлиғи вафот этган тақдирда томорқа ер участкасига мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш ҳуқуқи шу хўжалик аъзоларининг ўзаро келишуви асосида хўжалик аъзоларидан бирига мерос бўйича ўтади. Ишлаб чиқариш, савдо, маиший хизмат соҳаларида шуғулланувчи тадбиркорларга ер участкалари ким ошди савдоси асосида кўчмас мулк билан қўшиб сотилади. Бунда тадбиркорлар ерга нисбатан эгалик қилиш ҳуқуқини сотиб оладилар, тасарруф этиш ҳуқуқи давлатда сақланиб қолади. Яъни, тадбиркорлар ер участкаларини давлат органлари орқали қайтадан сотишлари мумкин бўлади.

Тадбиркорлик субъектлари ердан фойдаланиш ҳуқуқининг асосий хусусиятлари қуйидагилардан иборат: биринчидан, улар ўзларига берилган ер майдонларидан фақат белгиланган мақсадларда фойдаланадилар; иккинчидан, тадбиркорлик субъектлари ердан оқилона фойдаланишлари, унинг ҳосилдорлигини доимо ошириб боришлари лозим; учинчидан, тадбиркорлар фойдаланишида бўлган ерлар хусусийлаштирилиши, олди-сотди қилиниши, гаров, ҳадя, айирбошлаш объектлари бўлиши мумкин эмас; тўртинчидан, қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерлар давлат мулки ҳисобланиб, тадбиркорлар уни эгаллаш ва ундан фойдаланиш ҳуқуқларига эга бўладилар. Демак, ишлаб чиқариш, хизматлар кўрсатиш, савдо-сотиқ билан шуғулланувчи тадбиркорларнинг ердан фойдаланиш ҳуқуқи савдо ва хизмат кўрсатиш соҳаси объектлари улар жойлашган ер участкалари билан бирга хусусийлаштирилганда вужудга келади. Кўпинча бу жараён Мулк қўмитаси ва унинг жойлардаги органлари томонидан ким ошди савдоси ташкил этиш орқали амалга оширилади. Юқорида билдирилган фикр ва мулоҳазалардан келиб чиқиб, тадбиркорларнинг ердан фойдаланиш ҳуқуқи деганда, уларга фойдаланиш учун бериб қўйилган ер участкаларига эгалик қилиш, ундан фойдаланиш билан боғлиқ бўлган муносабатларни тартибга солишга қаратилган ҳуқуқий нормалар йиғиндиси тушунилади. Бу ҳуқуқий нормалар тадбиркорларнинг ердан фойдаланиш ҳуқуқининг вужудга келиш тартиби ва асослари, уларнинг ердан фойдаланишдаги ҳуқуқ ва мажбуриятлари, қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерларни муҳофаза қилиш, ер қонунчилигини бузганлик учун жавобгарлик каби муносабатларини тартибга солади. 3. Тадбиркорларнинг ердан фойдаланиш ҳуқуқи субъектлари ва объектлари. Тадбиркорларнинг ердан фойдаланиш ҳуқуқи субъектлари деганда, ерлардан фойдаланувчи ишлаб чиқариш тузилмалари савдо, маиший хизмат кўрсатувчилар тушунилади. Бу субъектлар доираси Ўзбекистон Республикасининг Ер кодексида кўрсатилган. Шу Кодекснинг 47-моддасига кўра, қишлоқ хўжалиги кооперативлари (ширкат хўжаликлари), қишлоқ хўжалик маҳсулоти етиштириш ва уни айирбошловчи қишлоқ хўжалигига ихтисослашган хўжаликлараро корхоналар ва ташкилотлар, фермер хўжаликлари, деҳқон хўжаликлари қишлоқ хўжалик корхоналари ҳисобланади. Ушбу корхоналар қишлоқ хўжалик корхоналари ердан фойдаланиш ҳуқуқининг субъектлари бўлиш учун юридик шахс ҳуқуқига эга бўлишлари керак.

Тадбиркорларнинг ердан фойдаланиш ҳуқуқи субъектлари ичида энг муҳим ўринни қишлоқ хўжалик кооперативлари (ширкат хўжаликлари) эгаллайди. Қишлоқ хўжалик кооперативи (ширкат хўжалиги) - товар қишлоқ хўжалик маҳсулоти етиштириш мақсадида пай усулига асосланган қишлоқ хўжалик корхонасининг асосий ташкилий ҳуқуқий шаклидир. Қишлоқ хўжалик кооперативлари (ширкат хўжаликлари) ўзларига доимий эгалик ҳуқуқи асосида бериб қуйилган ер участкаларини ички хўжалик бўлинмаларига, оилаларга фойдаланиш учун бириктириб қўяди. Ушбу тузилмалар (бригада, звенолар, оилалар) қишлоқ хўжалик корхоналари ердан фойдаланиш ҳуқуқининг субъектлари ҳисобланмайдилар, ердан фойдаланиш ҳуқуқининг субъекти сифатида доимо қишлоқ хўжалик кооперативлари (ширкат хўжаликлари) қатнашадилар. Маълумки, қишлоқ хўжалик кооперативларининг ерлари деҳқон хўжаликлари юритиш учун ҳам ажратиб берилиши мумкин. Деҳқон хўжаликлари қишлоқ хўжалик корхоналари ердан фойдаланиш ҳуқуқининг мустақил субъектлари ҳисобланадилар. Улар ўзларига бериб қўйилган ерларга нисбатан хўжалик юритиш, етиштирилган маҳсулотларни мустақил реализация қилиш ҳуқуқига эга бўлган ердан фойдаланувчи субъект бўладилар. Ер кодексига биноан фермер хўжаликлари ҳам қишлоқ хўжалик корхоналари ердан фойдаланиш ҳуқуқининг мустақил субъекти бўладилар. Фермер хўжалиги ўзига узоқ муддатли ижарага берилган ер участкаларидан фойдаланган ҳолда товар - қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариш билан шуғулланувчи фермер хўжалиги аъзоларининг биргаликдаги фаолиятига асосланган, юридик шахс ҳуқуқларига эга мустақил хўжалик юритувчи субъектдир. Фермер хўжалиги ер участкаларини ижара асосида олади. Ижара шартномаси фермер хўжалиги бошлиғи ва қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) бошқаруви раиси томонидан имзоланади. Бу билан фақат фермер хўжалиги бошлиғи қишлоқ хўжалик корхоналари ердан фойдаланиш ҳуқуқи субъекти бўлади, деган хулоса келиб чиқмаслиги керак. Субъект сифатида барча фермер хўжалиги аъзолари, бутун фермер хўжалиги тан олинади. Қишлоқ хўжалигида тадбиркорларнинг ердан фойдаланиш ҳуқуқи субъектлари сифатида юқорида санаб кўрсатилганлардан ташқари, Ер кодексида белгиланишича, хўжаликлараро корхоналар ва ташкилотлар (52-модда), жамоа

боғдорчилиги, узумчилиги ва полизчилиги билан шуғулланувчи фуқаролар (56-модда), ёрдамчи қишлоқ хўжалик корхоналари (57-модда) бўлишлари мумкин. Тадбиркорларнинг ердан фойдаланиш ҳуқуқи субъектлари ичида алоҳида гуруҳни ишлаб чиқариш, савдо, маиший хизмат соҳасида шуғулланувчилар ташкил этади. Уларга ер участкалари кўчмас мулк билан биргаликда эгалик қилишга берилади. Тадбиркорларнинг ердан фойдаланиш ҳуқуқи умумий тавсифномаси ушбу ҳуқуқ объекти масаласига ҳам алоҳида тўхталиб ўтишни зарурат қилиб қўяди. Тадбиркорларнинг ердан фойдаланиш ҳуқуқининг объекти деганда, уларга хўжалик ишлаб чиқариш фаолиятини юритиш учун бериб қўйилган ерларнинг тоифаларини, чегараларини, тизимини белгилаш билан боғлиқ бўлган муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқий қоидалар йиғиндиси тушунилади. Маълумки, қишлоқ хўжалигида тадбиркорларга аввало, қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерлар берилади. Демак, қишлоқ хўжалигида тадбиркорларнинг ердан фойдаланиш ҳуқуқи объектини қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерлар ташкил этади. Қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерлар деб, қишлоқ хўжалиги эҳтиёжлари учун бериб қўйилган ёки ана шу мақсадлар учун белгиланган ерларга айтилади. Ўзбекистон Республикаси Ер кодексида белгиланишича, қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерлар қишлоқ хўжалигини юритиш учун зарур бўлган қишлоқ хўжалиги ерлари ва дарахтзорлари, ички хўжалик йўллари, коммуникациялар, ўрмонлар, ёпиқ сув ҳавзалари, бинолар, иморатлар ва иншоотлар эгаллаган ерларга ажралади (43-модда). Шунингдек, ҳайдаладиган ерлар, пичанзорлар, яйловлар, ташландиқ ерлар, кўп йиллик дов-дарахтлар (боғлар, токзорлар, тутзорлар, мевали дарахт кўчатзорлари, мевазорлар ва бошқалар) эгаллаган ерлар ҳам қишлоқ хўжалиги ерлари жумласига киради. Қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерлар ичида суғориладиган ерлар муҳим ўринни эгаллайди. Суғориш учун яроқли бўлган, сув ресурслари шу ерларни суғоришни таъминлай оладиган суғориш манбаи билан боғланган доимий ёки муваққат суғориш тармоғига эга бўлган ерлар суғориладиган ерлар жумласига киради. Қишлоқ хўжалигида тадбиркорликнинг ердан фойдаланиш ҳуқуқи объектларини бир қанча жиҳатларига қараб, тавсифлаш мумкин. Ер участкаларидан фойдаланиш мақсадига қараб қишлоқ хўжалик ерлари товар қишлоқ хўжалиги маҳсулоти

етиштиришга мўлжалланган ҳамда қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерларга (уй-жойлар, бинолар, иншоотлар, йўллар ва ҳ.к.) бўлинади. Сув билан таъминланганлик даражасига қараб, қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерлар суғориладиган ерлар ҳамда лалми ерлари тоифаларига бўлинади. Ишлаб чиқариш, савдо, маиший хизмат билан шуғулланувчи тадбиркорларнинг кўчмас мулки жойлашган ер участкалари ҳам ердан фойдаланиш ва эгалик қилиш ҳуқуқининг объекти бўлади. 4 Тадбиркорларнинг ердан фойдаланиш ҳуқуқи мазмуни. Умумий қоидага кўра, ердан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилишга қаратилган ҳуқуқ ва мажбуриятларни тартибга солувчи ҳуқуқий нормалар йиғиндиси ер ҳуқуқи мазмунини ташкил этади. Бошқача қилиб айтганда, ердан фойдаланиш ҳуқуқининг мазмуни ердан фойдаланувчи субъектларга тегишли бўлган ҳуқуқ ва мажбуриятлар йиғиндисидир. Шундан келиб чиқиб айтиш мумкинки, тадбиркорларнинг ер билан боғлиқ муносабатларга доир ҳуқуқ ва мажбуриятларини тартибга солувчи ҳуқуқий нормалар йиғиндиси уларнинг ердан фойдаланиш ҳуқуқи мазмунини ташкил этади. Яъни, тадбиркорларнинг ердан фойдаланиш ҳуқуқи мазмуни уларга тегишли ердан фойдаланиш билан боғлиқ бўлган ҳуқуқ ва мажбуриятлар йиғиндисидан иборатдир. Маълумки, ер ҳуқуқий муносабатлар мазмуни учта элементдан: ерни эгаллаш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф қилиш ҳуқуқидан иборат бўлади. Демак, ер ҳуқуқий муносабатлар субъектларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари мазмуни ерни эгаллаш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф қилиш ҳуқуқлари билан тафсифланади. Даставвал таъкидлаш ўринлики, ер қонунчилигига кўра, тадбиркорлар ернинг эгаси бўлмаганлиги сабабли уни тасарруф қилиш ҳуқуқига эга эмаслар. Бу ҳуқуқ фақат ернинг эгаси бўлган давлатда сақланиб қолади. Демак, тадбиркорларга хўжалик фаолияти юритиш учун ер берилганда унга нисбатан мулк ҳуқуқи давлатда сақланиб қолади ва ҳеч вақт у иккинчи томонга ўтмайди. Шундай экан, тадбиркорлар ернинг эгаси ҳисобланмайдилар ва ерни тасарруф қилиш ҳуқуқига ҳам эга бўлмайдилар.

Шундан келиб чиққан ҳолда айтиш мумкинки, тадбиркорлар фақат ерни эгаллаш ва ундан фойдаланиш ҳуқуқига эгадирлар. Субъектив мулк ҳуқуқининг асосий элементи бўлган тасарруф этиш ҳуқуқи эса мулк эгасида, яъни давлатда сақланиб қолади. Тадбиркорларнинг ер билан боғлиқ бўлган муносабатларида ерга эгалик ҳуқуқи муҳим аҳамият касб этади. Ерга эгалик ҳуқуқи туфайли улар ундан мустақил тарзда фойдаланишлари, ўзлари хоҳлаган экин турларини етиштиришлари, етиштирилган ҳосилни мустақил айирбошлашлари мумкин. Ерга нисбатан эгалик ҳуқуқи ундан фойдаланиш ҳуқуқини ҳам келтириб чиқаради. Ерни эгалламасдан туриб, ундан фойдаланиб ҳам бўлмайди. Шунинг учун уларни кўп жиҳатдан бир-бири билан узвий боғлиқ дейиши мумкин. Шуни айтиш керакки, ердан фойдаланиш ҳуқуқи - мустақил элемент сифатида ер ҳуқуқий муносабатларда алоҳида аҳамиятга ва ўзига хос хусусиятларга эга. Ердан фойдаланиш ҳуқуқи деганда, тадбиркорлар томонидан ернинг фойдали хусусиятларини ўзлаштириш иқтисодий маънода тушунилади. Тадбиркорларнинг ердан фойдаланиш ҳуқуқи мазмуни тўғрисида фикр юритганда, бу ҳуқуқни бекор қилиш ёки тўхтатиб қўйиш масаласига алоҳида тўхталиб ўтиш керак. Ердан фойдаланиш ҳуқуқини тўхтатишнинг умумий асослари қонунда белгиланган (Ўзбекистон Республикаси Ер кодексининг 36-моддаси). Бу умумий асослар тадбиркорларнинг ердан фойдаланиш ҳуқуқини тўхтатиш учун ҳам тааллуқли ҳисобланади. Булар, асосан ер участкасидан ихтиёрий воз кечиш; ер участкаси берилган муддатнинг тугатиш, корхона фаолиятининг тугаганлиги, ердан қонунда белгиланганидан бошқа мақсадларда фойдаланиш, ер участкасининг тупроқ унумдорлиги пасайиши, унинг кимёвий ва радиоактив бўлганини, экология вазияти ёмонлашишига йўл қўйишлик, белгиланган муддатлар мобайнида ер солиғини узлуксиз тўламаслик ва бошқалардир. Шу билан бирга, ер участкаларидан фойдаланишни тўхтатиш тадбиркорлар томонидан Ўзбекистон Республикаси Ер кодексининг 90-моддасида кўрсатилган ерга нисбатан ғайриқонуний ҳаракатларни содир этганда ҳам, шунингдек ернинг давлат ва жамоат эҳтиёжлари учун олиб қўйилиши (Ўзбекистон Республикаси Ер кодекси 37- моддаси) муносабати билан ҳам тўхталиши мумкин.

Тадбиркорларнинг ердан фойдаланиш ҳуқуқи мазмуни тўғрисида фикр юритганда, албатта уларнинг ердан фойдаланиш бўйича ҳуқуқ ва мажбуриятларига ҳам тўхталиб ўтиш лозим. Чунки тадбиркорлар ердан фойдаланиш ҳуқуқи мазмунини уларнинг ердан фойдаланиш бўйича ҳуқуқ ва мажбуриятлари йиғиндиси ташкил этади. Бу ҳуқуқ ва мажбуриятлар Ўзбекистон Республикасининг Ер кодексида кўрсатилган. Чунончи, ушбу Кодекснинг 39-моддасига кўра, ер эгаси, ердан фойдаланувчи, ижарачи ва ер участкаси мулкдори қуйидаги ҳуқуқларга эга: ер участкасида ундан фойдаланиш мақсадига мувофиқ мустақил хўжалик юритиш, қишлоқ хўжалик экинзорлари ва кўчатзорлари ҳамда дов-дарахтларга, етиштирилган қишлоқ хўжалик маҳсулоти ва уни реализация қилишдан олинган даромадга бўлган мулк ҳуқуқи, ер участкасидаги мавжуд кенг фойдали қазилмалар, ўрмонзорлар, сув объектларидан хўжалик эҳтиёжлари учун белгиланган тартибда фойдаланиш, ерларни суғориш ва уларни захини қочириш, агротехника ва бошқа мелиорация ишлари ўтказиш, қишлоқ хўжалик экинларини, дов- дарахтларни суғориш мақсадида суғориш манбаларидан сув олиш, уй-жой бинолари, ишлаб чиқариш, маданий-маиший ҳамда бошқа иморатлар ва иншоотларни барпо этиш, ер участкаси олиб қўйилган тақдирда унга етказилган зарарнинг, шу жумладан бой берилган фойданинг қопланишини ёки ер участкасидан ихтиёрий воз кечилганда сарфланган харажатларнинг тўланишини талаб қилиш ва бошқа ҳуқуқларга эга. Ер кодексининг 40-моддасида ердан фойдаланувчиларнинг ердан фойдаланиш бўйича мажбуриятлари санаб кўрсатилган. Булар, ердан оқилона фойдаланиш, тупроқ унумдорлигини ошириш, ер солиғини ёки ер учун ижара ҳақини ўз вақтида тўлаш, бошқа ер эгалари, ердан фойдаланувчилар ҳуқуқларини бузмаслик, маҳаллий давлат ҳокимияти органларига ердан фойдаланиш тўғрисида маълумотларни ўз вақтида тақдим этиш, ерларни муҳофаза этиш, минерал ўғитларни тўғри қўллаш, бегона ўтларга қарши қурашиш, ерни эрозияга учратмаслик, ерга нисбатан давлатнинг мулк ҳуқуқини бузувчи битимлар тузмаслик ва бошқалардир. 5. Тадбиркорларнинг ердан фойдаланиш ҳуқуқини ҳимоя қилиш. Тадбиркорларнинг ердан фойдаланиш ҳуқуқи қонун билан кафолатланади ва ҳимоя қилинади. Ер тўғрисидаги қонунчилик ерлардан самарали фойдаланаётган тадбиркорларнинг ердан фойдаланиш бўйича ҳуқуқларини муҳофаза этади. Тадбиркорларнинг ердан фойдаланиш ҳуқуқини ҳимоя қилиш деганда, уларнинг қонунда белгиланган тартибда ердан фойдаланиш соҳасидаги ҳуқуқлари ҳамда қонуний

манфаатларини ҳимоя қилиш, ер участкаларини ғайриқонуний равишда олиб қўймаслик, ўзбошимчалик билан эгаллаб олмаслик, етказилган зарарни қоплашга қаратилган чора- тадбирлар йиғиндиси тушунилади. Ер тўғрисидаги қонунчилик аввало, тадбиркорларнинг ерларини ноқишлоқ хўжалик эҳтиёжларига ўтказишдан ҳимоя этади. Айниқса, суғориладиган ерларни бошқа тоифага ўтказишга алоҳида ҳоллардагина йўл қўйилади. Бунда қишлоқ хўжалиги, сув хўжалиги идоралари, шунингдек табиатни муҳофаза қилиш идоралари билан келишиб амалга оширилиши, ўта зарур шарт-шароитлар вужудга келганида берилиши лозим. Ер кодексининг 44-моддасига кўра, суғориладиган ерларни суғорилмайдиган ерлар сирасига ўтказиш алоҳида ҳолларда, тупроқ мелиоратив ва иқтисодий шароитларни ҳамда ерларнинг сув билан таъминланганлигини, улардаги мавжуд сув ресурсларини ва бу сувларга белгиланган лимитларни инобатга олиб Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси билан келишилган ҳолда вилоят ҳокими қарорига биноан амалга оширилади. Қишлоқ хўжалиги корхоналари фойдаланишида бўлган алоҳида қимматга эга унумдор суғориладиган ерлар суғорилмайдиган ерлар жумласига ўтказилмайди, зарур ҳолларда эса корхоналар, бинолар ва иншоотлар қурилиши учун беришга эса алоҳида ҳолларда Вазирлар Маҳкамасининг қарорига биноан йўл қўйилади (Ер кодекси 45-модда). Ер қонунчилиги тадбиркорларнинг ерларини асоссиз равишда тортиб олишдан, олиб қўйишдан ҳимоя қилади. Чунончи, Ер кодексининг 37-моддасида кўрсатилишича, ер участкаси ёки унинг бир қисми давлат ва жамоат эҳтиёжлари учун ер эгасининг розилиги билан ёки ердан фойдаланувчи ва ижарачи билан келишилган ҳолда тегишлича туман, шаҳар, вилоят ҳокимининг қарорига ёхуд Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорига биноан олиб қўйилади. Агар ер эгаси ер участкасини олиб қўйиш ҳақидаги туман, шаҳар, вилоят ҳокимининг қарорига ёки Вазирлар Маҳкамасининг қарорига рози бўлмаса, бу қарорлар устидан судга шикоят қилиши мумкин. Тадбиркорлар ерларининг ўзбошимчалик билан эгаллаб олинишдан ҳимоя қилиниши Ер кодексида алоҳида белгиланган. Ушбу кодекснинг 91-моддасига биноан ўзбошимчалик билан эгаллаб олинган ер участкалари уларга ғайриқонуний равишда эгалик қилинган ва фойдаланилган вақтда қилинган сарф-ҳаражатлар қопланмаган тарзда тегишлилигига кўра қайтарилади. Ер участкаларини фойдаланиш учун яроқли ҳолатга

келтириш ер участкаларини ўзбошимчалик билан эгаллаб олган шахслар ҳисобидан амалга оширилади. Юқорида айтилганлардан ташқари, Ер қонунчилиги тадбиркорларнинг ишлаб чиқариш фаолияти даврида уларга етказилган зарар, нобудгарчиликнинг ўрнини қоплаш масаласини ҳам ҳал қилган. Ер кодексининг 86-моддасида кўрсатилишича, ер участкасидан фойдаланувчига етказилган зарар (шу жумладан, бой берилган фойда) нинг ўрни қуйидаги ҳолларда тўла ҳажмда қопланади: ерлар олиб қўйилган, қайта сотиб олинган ёки вақтинча эгаллаб турилганида; сув ҳавзалари, каналлар, коллекторлар, шунингдек қишлоқ хўжалиги экинлари ва дов-дарахтлар учун зарарли моддалар чиқарадиган бошқа объектлар қуриш ва улардан фойдаланишнинг таъсири ҳамда юридик ва жисмоний шахсларнинг ҳосил камайишига ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотининг сифати ёмонлашувига олиб борадиган бошқа хатти-ҳаракатлари оқибатида ерларнинг сифати ёмонлашган тақдирда. Етказилган зарар айбдор корхона, ташкилот томонидан қопланади. Тадбиркорларнинг ердан фойдаланиш ҳуқуқи қонун билан кафолатланган. Чунончи, Ер кодексининг 41-моддасида кўрсатилишича, ер эгалари фаолиятига давлат, хўжалик органлари, ҳамда мансабдор шахсларнинг аралашуви таъқиқланади. Шунингдек, ер эгаларининг бузилган ҳуқуқлари тикланиши керак. Тадбиркорларнинг ердан фойдаланиш ҳуқуқининг кафолатланганлиги, қонун билан муҳофаза қилиниши улар ишлаб чиқариш фаолияти барқарорлигини таъминлашга, ишлаб чиқаришини ривожлантиришга хизмат қилади. 6 . Тадбиркорликнинг алоҳида турдаги табиий бойликлардан фойдаланиш ҳуқуқи. Бозор иқтисодиёти шароитида тадбиркорларнинг алоҳида турдаги табиий объектлардан фойдаланиш ҳуқуқи, нафақат иқтисодий, балки ҳуқуқий аҳамиятга ҳам эга. Тадбиркорларнинг алоҳида турдаги табиат объектлардан фойдаланиш ҳуқуқи тадбиркорлик ҳуқуқида алоҳида ягона институтни ташкил этади ва бозор иқтисодиёти шароитида тадбиркорлик фаолиятини юритишда табиат объектларидан фойдаланиш билан боғлиқ бўлган муаммоларни ўз ичига олади.

Умуман олганда, тадбиркорларнинг алоҳида турдаги табиий объектлардан фойдаланиш ҳуқуқи тегишли ҳуқуқ тармоғида берилган табиий объектлардан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш муносабатларига асосан экологик вазифалар ҳамда тегишли тадбиркорлик фаолияти юритиш мақсадларида тартибга соладиган, тадбиркорларнинг табиий объектлардан (ер, сув, ҳаво, ер ости бойликлари, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ва бошқа табиий захиралар) фойдаланиш соҳасида ҳуқуқ ва мажбуриятларини таъминлайдиган меъёрлар йиғиндисидир. Тадбиркорларнинг алоҳида турдаги табиий объектлардан фойдаланиш ҳуқуқини кенгроқ тушуниш учун, тадбиркорларнинг табиий объектлардан фойдаланиш турларини билиш лозим. Ўзбекистон Республикаси «Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида»ги Қонунига асосан, табиат объектларидан фойдаланиш умумий тарзда ва махсус йўсинда бўлиши мумкин (6-модда). Табиатдан умумий тарзда фойдаланишда фуқаролар томонидан ҳаётий зарур эҳтиёжларини қондириш учун текинга табиий ресурсларни айрим фойдаланувчиларга бириктирмай ва ҳеч қандай рухсатномалар бермай туриб амалга оширилади. Табиатдан махсус йўсинда фойдаланиш тариқасида корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва фуқароларга ишлаб чиқариш ва ўзга фаолиятни амалга ошириш учун табиий ресурслар ҳақ олиб, махсус рухсатномалар асосида эгалик қилишга, фойдаланиш ёки ижарага берилади. Мазкур ҳолат шуни кўрсатадики, қонунга асосан ҳар бир тадбиркор, тадбиркорлик фаолиятини юритишда табиий объектлардан фойдаланишда юқоридаги талабга бўйсунади ҳамда улар бевосита кўрсатилган ҳуқуқдан тегишли қонун асосида фойдаланилади. Шунингдек, Ўзбекистон Республикасининг 2000 йил 25 майда қабул қилинган «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги Қонунининг 8- моддасига биноан, тадбиркорлар тадбиркорлик фаолияти субъектлари сифатида амалдаги қонун ҳужжатларига мувофиқ ўзига тегишли мол-мулкка эгалик қилиш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этишлари мумкин. Демак, тадбиркорлик фаолияти юритишнинг объекти сифатида уларга тегишли қонун асосида берилган ер, сув, ер ости бойликлари, ўрмон, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси, бошқа табиий захиралар бўлиши мумкин.

Масалан, Ер кодексининг бир қатор моддаларида юридик ва жисмоний шахсларнинг, жумладан, тадбиркорларнинг ердан фойдаланиши билан боғлиқ бир қатор нормалари кўрсатилган. Тадбиркорларнинг алоҳидаги турдаги табиий объектлардан фойдаланишининг ҳуқуқий тартиби «Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида»ги Қонуннинг VIII боб 25-31- моддаларида; «Ер ости бойликлари тўғрисида»ги Қонуннинг 10-23-моддаларида; «Атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида»ги Қонуннинг 7- 9-моддаларида; «Ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида»ги Қонуннинг 6-9-моддаларида; «Ҳайвонот дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида»ги Қонуннинг 14-17-моддаларида; «Ўрмон тўғрисида»ги Қонуннинг 19-25- моддаларида ва бошқа бир қатор меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда ўз аксини топган. Юқорида номлари зикр этилган Қонунлар ҳамда «Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида»ги Қонуннинг 34-моддасига асосан тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланаётган тадбиркорлар табиатдан махсус фойдаланганликлари учун тўловлар, табиий атроф-муҳитни ифлослантирганлик (ифлослантирувчи моддалар чиқарганлик, оқизганлик ва чиқиндиларни жойлаштирганлик) учун тўланадиган тўловлардан, табиий ресурсларни муҳофаза қилганлик ва қайта тиклаганлик учун тўланадиган тўловлардан иборат бўлади. Тадбиркорларнинг алоҳида турдаги табиий бойликлардан фойдаланиш ҳуқуқини тавсифлайдиган ва уни юридик табиатини очиб берадиган бир хусусияти табиат объектларига нисбатан мулк ҳуқуқидир. Зеро, «Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида»ги Қонун (5-модда) ҳамда Ўзбекистон Республикаси Конституциясига асосан ер, сув, ер ости бойликлари, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ҳамда бошқа табиий ресурслар умумий бойликдир, улардан оқилона фойдаланиш зарур ва улар давлат муҳофазасидадир. Демак, ушбу конституциявий нормага асосан, тадбиркорлар ҳар бир турдаги табиий ресурслардан фойдаланиш жараёнида, улардан оқилона фойдаланишлари, муҳофаза қилишлари ҳамда умумий бойлик сифатида тасарруф этишлари лозим. Тадбиркорлик ҳуқуқида, тадбиркорларни алоҳида турдаги табиий бойликлардан фойдаланиш ҳуқуқини яна бир хусусияти мазкур фаолиятнинг субъектлари ва объекти масаласидир. Шундай экан, тадбиркорлик фаолиятида алоҳида турдаги табиий объектлардан фойдаланиш ҳуқуқи субъекти сифатида табиий объектлардан фойдаланиш ҳуқуқ лаёқатига эга бўлган тадбиркорлар тушунилади.

Ёки, «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги Қонуннинг 4-моддасига кўра: «Тадбиркорлик фаолияти субъектлари (тадбиркорлик субъектлари) белгиланган тартибда рўйхатлардан ўтган, ҳамда тадбиркорлик фаолиятини амалга ошираётган юридик ва жисмоний шахслардир. Давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари (қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно), уларнинг мансабдор шахслари, шунингдек, тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиш қонун ҳужжатларида ман этилган бошқа шахслар тадбиркорлик фаолиятининг субъектлари бўлиши мумкин». Агар масалага мантиқий ёндашадиган бўлсак, алоҳида турдаги табиий бойликлардан фойдаланиш ҳуқуқи субъектининг ҳуқуқдорлиги қонун асосида улар ташкил этилиб, тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланадиган пайтдан бошлаб вужудга келади ва улар фаолияти қонун асосида тугаганда тугатилади. Умуман олганда, табиат объектларидан фойдаланувчи тадбиркорлар ва ушбу фаолият билан шуғулланаётган тадбиркорлар, улар юридик ва жисмоний шахслар бўлишидан қатъий назар, улар ҳуқуқ ва муомала лаёқатига эга бўлсалар, ҳамда тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқи ва рухсати бўлсагина субъект сифатида тан олинадилар. Тадбиркорларни алоҳида турдаги табиий объектлардан фойдаланиш ҳуқуқи объекти бўлиб, тегишли қонун асосида фаолият кўрсатаётган, тадбиркорлик фаолияти юритиш мақсадида қонун асосида фойдаланиш учун берилган табиат объектлари: ер, ер ости бойликлари, сув, ҳаво, ўрмон, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ҳамда бошқа табиат бойликлари ҳисобланади. Тадбиркорлар ўз фаолиятларида табиий объектлардан фойдаланиш ишини уларнинг аъзолари ёки бошқарув органлари орқали амалга оширишлари мумкин. Зеро, қонунга асосан, улар табиат объектларидан фойдаланишда тегишли имтиёзли ҳуқуққа ҳам эга бўлишлари мумкин. Амалиётда тадбиркорларнинг табиий бойликлардан пала-партиш, нооқилона фойдаланишлари айрим салбий оқибатларга олиб келмоқда. Натижада, ер, ер ости бойликлари, сув, ҳаво, ўрмон, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ёки алоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларга катта зарар етказилмоқда. Хулоса қилиб айтганда, тадбиркорларнинг алоҳида турдаги табиий объектлардан фойдаланиш ҳуқуқи субъектларининг хусусияти шундан иборатки, улар, биринчидан – тегишли ҳуқуқ ва мажбуриятларни давлат мулк ҳуқуқининг объекти сифатида ер, ер ости бойликлари, сув, ҳаво, ўрмон, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ҳамда бошқа табиат заҳираларига нисбатан амалга оширадилар; иккинчидан – тадбиркорлар ва тадбиркорлик

фаолияти билан шуғулланувчи субъектлар, табиий объектлардан ҳам фойдаланувчи ёки эгалик қилувчилар бўлиб ҳисобланадилар, учинчидан – тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи тадбиркорлар алоҳида турдаги табиий объектларга нисбатан тўлиқ ҳукмдорлигини амалга ошира олмайдилар. Тадбиркорларнинг алоҳида турдаги табиий объектлардан фойдаланиш ҳуқуқи объекти ҳар доим, барча ҳолларда давлат мулк ҳуқуқининг объекти бўлиб ҳисобланади. Тадбиркорларнинг алоҳида турдаги табиий объектлардан фойдаланиш ҳуқуқининг мазмуни табиий объектлардан фойдаланувчи субъектларга тааллуқли бўлган ҳуқуқ ва мажбуриятлар йиғиндиси бўлиб ҳисобланади. Демак, ушбу жараён, бевосита табиат объектларидан фойдаланиш, уни эгаллаш ва тасарруф қилиш ҳуқуқидан иборат бўлади. Амалдаги қонунларга асосан, тадбиркорлар табиий объектларни тасарруф қилиш ҳуқуқига эга эмас. Мазкур ҳуқуқ фақат табиий бойликларни, эгаси бўлмиш давлат томонидан амалга оширилади ва сақланиб қолинади. Зеро, тадбиркорлик фаолияти субъектларининг асосий ҳуқуқ ва мажбуриятлари «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги Қонуннинг 8,9- моддаларида батафсил кўрсатилган. Шунингдек, тадбиркорлар табиий объектлардан фойдаланиш жараёнида Ўзбекистон Республикаси «Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида»ги; «Санитария тўғрисида»ги; «Ветеринария тўғрисида»ги ҳамда бошқа экологик қонунларда кўрсатилган талабларга, ҳуқуқ ва мажбуриятларга қаттиқ амал қилишлари лозим. Тадбиркорларнинг алоҳида турдаги табиий объектлардан фойдаланиш ҳуқуқи бевосита бу ҳуқуқни бекор қилиш ва тўхтатилиши масаласи билан боғлиқ. «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги Қонуннинг 48- моддасига кўра: «Тадбиркорлик фаолияти субъектини тугатиш унинг мол-мулки мулкдорнинг ёки бундай корхоналарни тузишга ваколатли органнинг қарорига мувофиқ ёхуд суднинг қарорига биноан амалга оширилади. Тадбиркорлик фаолияти субъекти тугатилганда бўшаб қолаётган ходимларга қонун ҳужжатларига мувофиқ уларнинг ҳуқуқлари ва манфаатларига риоя этилиши кафолатланади. Тадбиркорлик фаолияти субъекти у давлат реестридан чиқарилган пайтдан бошлаб тугатилган деб ҳисобланади.

Тадбиркорлик субъекти фаолиятининг тўхтатилиши қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда амалга оширилади». Демак, тадбиркорларнинг алоҳида турдаги табиий бойликлардан фойдаланиш ҳуқуқлари мазкур қарорнинг 8, 9-моддаларига ҳуқуқ мажбуриятларининг бажармаганлик ҳамда уларга амал қилмаганликлари оқибатида ва экологик қонун талабларини бузганликларида ҳам тугатилиши ва уларни фаолиятлари тўхтатилиши мумкин. Умуман олганда, тадбиркорларнинг алоҳида турдаги табиий объектлардан фойдаланиш ҳуқуқининг мазмуни табиий объектларга нисбатан мулк ҳуқуқининг ҳосиласи сифатида, табиий объектлардан фойдаланиш ҳуқуқи субъектларига тегишли бўлган фойдаланиш ва эгалик қилиш ҳуқуқи асосида вужудга келадиган ҳуқуқ ва мажбуриятлардан иборат. Хуллас, тадбиркорлар табиий объектлардан фойдаланиш жараёнида ўз ҳуқуқ ва мажбуриятлари мазмунини теран англаб етишлари, уларга риоя қилишлари табиий объектлардан оқилона фойдаланишлари ва уларни муҳофаза этишлари, ўз навбатида тадбиркорлик ва экологик қонунчилиги талабларини кам-кўстсиз бажаришга ҳамда ушбу талабларни бузмасликка хизмат қилади. 7. Тадбиркорлик фаолиятида экологик тўловлар, имтиёзлар ва суғурталашнинг ҳуқуқий қоидалари. Экологик тўловлар. Тадбиркорлик фаолияти субъектлари Ўзбекистон Республикаси Конституцияси 50-моддасига мувофиқ «...атроф-муҳитга эҳтиёткорона муносабатда бўлишга мажбурдирлар». Тадбиркорлар ўз мулкига эга бўлган шахслардир ва шунинг учун ҳам улар Конституциямизнинг 54-моддасига кўра, «...ўз мулкига ўз хоҳишича эгалик қилади, ундан фойдаланади ва уни тасарруф этади. Мулкдан фойдаланиш экологик муҳитга зарар етказмаслиги, фуқаролар, юридик шахслар ва давлатнинг ҳуқуқларини ҳамда қонун билан қўриқланадиган манфаатларини бузмаслиги шарт». Тадбиркорларнинг энг асосий мақсади «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисидаги Қонунга кўра, «...даромад (фойда) олишга қаратилган ташаббускор фаолият» юргазишдир. Ҳар бир даромад (фойда) олувчи эса 1997 йил 24 апрелда қабул қилинган Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодексининг 4-моддасига

мувофиқ «...олинган манбаларидан қатъи назар, барча даромадларга солиқ солиниши шарт» деган тамойил – меъёрга бўйсунишга мажбурдир. Тадбиркорларни солиққа тортиш уларнинг мулкчиликларидан ёки ижтимоий келиб чиқишларидан қатъий назар қонун олдида тенглиги тамойилига биноан амалга оширилади. Бинобарин, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 55-моддасида табиий бойликлар умуммиллий бойлик сифатида эътироф этилган. Умуминсоний ёки умуммиллий бойликни муҳофаза қилиш, уни соғломлаштириш ва қайта ишлаб чиқаришга жалб қилиш учун мажбурий равишда турли кўринишдаги экологик тўловларни ундиришга тўғри келади. Экологик тўловларни нафақат тадбиркорлар, балки давлатлар ҳам тўлайдилар. Масалан, Ўзбекистон Республикаси МДҲ давлатларининг «Экологик жамғармаси»га мамлакат миллий даромадининг 0,05 фоизи миқдорида, Марказий Осиё давлатларининг «Орол денгизини қутқариш жамғармаси»га эса мамлакат миллий бюджетининг 0,3 фоизи миқдорида бадал тўловларини тўлайди. Чунки табиатда кечаётган ҳодиса ва жараёнлар ҳеч қандай маъмурий чегарага итоат этмайди. Ўзбекистон ва Қозоғистондаги Орол фожиаси, Украинадаги Чернобиль фалокати нафақат Марказий Осиё ва МДҲ мамлакатлари, балки Ер куррасига глобал миқёсда ўзининг салбий таъсирини ўтказмоқда. 1992 йил 9 декабрда қабул қилинган «Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 34-моддасига кўра, табиатдан махсус фойдаланаётган ҳар бир шахс атроф-табиий муҳитни ифлослантирганлиги ва табиий ресурслардан фойдаланганлиги учун экологик тўловларни тўлайди. Атроф-табиий муҳитни ифлослантирганлик учун экологик тўловлар тадбиркорлардан атроф муҳитга ифлослантирувчи моддаларни чиқарганлик, ишлатилган оқова сувларни оқизганлик ва турли хил чиқиндиларни жойлаштирганлик учун ундириб олинади. Табиий ресурслардан фойдаланганлик учун тўловлар солиқ ставкалари ва ўзгача тўлов миқдорлари – ижара, ов қилиш, балиқ овлаш, доривор ўсимликларни териш каби фаолиятлардан олинади. Ушбу солиқ ставкалари ва тўловлар миқдори манфаатдор идоралар билан келишган ҳолда Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитасининг идоралари томонидан тасдиқланган тарзда ундириб олинади. Улар табиий ресурсларнинг қай даражада кенг тарқалганлиги, уларнинг сифати, қайта тиклаш имкониятлари, улардан фойдаланишнинг қай даражада қулайлиги, комплекслилиги, самарадорлиги, жойлашган ери, чиқиндиларни қайта ишлаш ва улардан фойдаланиш имкониятлари ҳамда бошқа иқтисодий, экологик, ижтимоий, социал ва маънавий-маърифий жиҳатларини инобатга олган тарзда ўрнатилади. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, экологик тўловларга нафақат

«Экология солиғи», шу билан бир қаторда «Ер солиғи», «Ер остидан фойдаланганлик учун солиқ», «Сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқ»лар ҳам киради. Агарда ифлослантирилаётган табиат объекти ёки фойдаланилаётган табиий ресурс республика аҳамиятига молик бўлса, экологик тўловлар миқдори Вазирлар Маҳкамаси томонидан, маҳаллий аҳамиятга моликлари эса маҳаллий давлат ҳокимияти ва бошқарув идоралари томонидан белгиланади. Тадбиркорларнинг табиий ресурслардан фойдаланганлик учун тўловлари улар ишлаб чиқарган ёки етиштирган маҳсулотларининг, бажарган ишларининг, кўрсатган хизматларининг таннархига қўшилади. Уларнинг атроф табиий муҳитни ифлослантирганликлари учун тўловлари, шунингдек белгиланган нормативдан (рухсат этилган миқдордан) ошиқ фойдаланганлик ва ўзгача махсус тарзда нооқилона фойдаланганлик учун тўловлари тадбиркорлик фаолиятини олиб борувчи шахсларнинг даромад (фойда)ларидан ундирилади. Тадбиркорларнинг табиий ресурслардан фойдаланганликлари учун тўловлари давлат, маҳаллий давлат ҳокимияти ва бошқарув идораларининг бюджетига тушади ва тегишли модда билан ҳисобланади. Атроф-табиий муҳитни ифлослантирганлик учун тўловлар эса туман, вилоят ва республика табиатни муҳофаза қилиш жамғармаларига келиб тушади. Тадбиркорлар экологик тўловларининг миқдори, тўлаш муддати ва объекти Солиқ кодекси ва у асосда қабул қилинган қонун ҳужжатларига мувофиқ равишда белгиланади. Умумдавлат солиқларининг етти туридан учтаси, маҳаллий солиқларнинг саккиз туридан биттаси экологик тўловларни ўз ичига қамраб олади. Чунки ушбу солиқлардан тушган маблағларнинг аксарият қисми табиий объектларни тиклаш, уларни муҳофаза қилиш ва қайта ишлаб чиқаришга жалб қилишга ишлатилади. Солиқлар ва йиғимлар Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан белгиланади ҳамда бекор қилинади. Ер солиғи ставкалари Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигиининг 39-сонли, Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитасининг 97, 101-сонли (1997 йил 28 ноябрда қабул қилинган) «Ер солиғини ҳисоблаш ва тўлаш тартиби тўғрисида»ги Йўриқномаси асосида амалга оширилади ва ҳар йили «Солиқлар ва божхона хабарномаси» газетасида эълон қилинади. Тадбиркорлар ўз мулкида, эгалигида ва фойдаланишида бўлган ер участкаларига солиқ тўлайдилар. Ер солиғи ставкаси Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси

томонидан белгиланади ва унинг миқдори ер участкасининг жойлашган манзили, сув билан таъминланганлик даражаси ва ер сифатига қараб белгиланади. Бундай маълумотлар 2000 йил 15 декабрда қабул қилинган «Давлат кадастрлари тўғрисида»ги Қонунга мувофиқ равишда олиб бориладиган ер кадастрида берилади. У ер участкаларининг географик жойлашуви, ҳуқуқий мақоми, миқдори, сифати, тавсифлари ҳамда баҳоси тўғрисидаги янгиланиб туриладиган маълумотлар ва ҳужжатлар йиғиндисидир. Жумладан, табиий ресурслар ҳақида тўлиқ маълумотлар балл бонитет, маҳсулотни етиштириш ва реализация қилишни инобатга олувчи иқтисодий баҳо ҳам ер кадастрига киради ва унга асосан Ўзбекистон ҳудуди солиққа тортиш зоналарига ажратилади. Шаҳар ва аҳоли пунктларининг маъмурий чегараларида жойлашган қишлоқ хўжалик маҳсулотини етиштириш билан банд бўлган тадбиркорлардан ер солиғи қишлоқ хўжалик фонди ерларига нисбатан 2 баравар кўп бўлган миқдорда ундирилади. Берилган ерлардан жисмоний шахс мақомидаги тадбиркорлар икки йил муддатда мақсадли фойдаланмайдиган бўлсалар, ер солиғи уч баравар миқдорда ундирилади. Ер солиғи ставкаси қишлоқ жойларда тадбиркорлик фаолиятини юритаётганлар ҳамда маъмурий ва саноат марказлари атрофидагилар учун 1,1-1,3 коэффициентларни қўшиб ундирилади. Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини етиштирувчи тадбиркорлар ўз эгалигида ёки фойдаланишида бўлган ер участкаларининг сифатини ёмонлаштириб юборса, яъни, балл бонитетини тушириб юборса, Солиқ кодексининг 99-моддасига биноан ер солиғи ернинг сифати ёмонлашувига қадар белгиланган ставкалар бўйича ундирилади. Тадбиркорлар ер участкасини ижарага олган тақдирда тўлов ижара ҳақи сифатида ундирилади. Ижара ҳақи Солиқ кодексининг 100-моддасига кўра ўша ер участкасига белгиланган ер солиғининг бир ставкасидан кам ва уч ставкасидан кўп бўлмаслиги керак. Унинг ушбу «вилка» орасидаги миқдори ижарачи ва ижараловчининг ўзаро келишувига биноан белгиланади. Лекин, агарда тадбиркор ўз фаолиятини қишлоқ хўжалик эҳтиёжларини қондиришга қаратадиган бўлса, у ижара ҳақини ер солиғи ставкасига тенг бўлган миқдорда тўлайди. Ер ости бойликларидан фойдаланганлик учун тўловлар тадбиркорлик фаолиятини олиб борувчилардан умумий турдаги фойдали қазилмаларни қазиб олиш, ер ости ноқазилма иншоотлари қуриш ва улардан фойдаланганлари учун ундириб олинади. Уларни амалга ошириш тартиби 1997 йил 15 декабрдаги 106-сонли «Ер остидан фойдаланганлик учун солиқни ҳисоблаб чиқиш ва тўлаш тартиби тўғрисида»ги Молия вазирлиги ва Давлат солиқ қўмитаси Йўриқномаси ҳамда 1993 йил 3 мартдаги «Ер

остидан фойдаланганлик учун солиқ ставкалари тўғрисида»ги тушунтириш хати асосида амалга оширилади. Сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқ Солиқ кодексининг 37-боби 116,121-моддалари ҳамда 1997 йил 28 ноябрдаги Молия вазирлиги ва Давлат солиқ қўмитасининг «Сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқни ҳисоблаш ва тўлаш тартиби тўғрисида»ги Йўриқномасига биноан амалга оширилади. Сув солиғини тўловчилар ўз фаолиятида бевосита сувдан фойдаланувчи шахслардир. Ишлаб чиқариш ва техника эҳтиёжлари учун ер ости ва ер усти манбалари сув солиғини тўлаш объекти ҳисобланади. Экология солиғи товарлар ишлаб чиқарувчи, ишлар бажарувчи ва хизматлар кўрсатувчи барча юридик шахслардан ундириб олинади. Ушбу солиқ йил чораклари бўйича ва йиллик молиявий ҳисоботларни топшириш учун белгиланган муддатларда тўланади. Солиқ солинадиган объект табақаланган бўлиб, савдо, умумий овқатланиш, таъминот-сотиш, воситачилик, тайёрловчи тадбиркорлар учун – муомала харажатларидан, халқ хўжалигининг бошқа тармоқларидаги тадбиркорлар маҳсулоти (ишлар, хизматлар)нинг ишлаб чиқариш таннархидан 1 фоиз миқдорда ундирилади. Экологик турдаги тўловлар тадбиркорлардан нафақат табиий объектлардан фойдаланганлик, балки уларни ифлослантирганлик учун ҳам олинади. Ҳар йили декабр ойида Вазирлар Маҳкамаси томонидан кейинги йил учун табиий ресурслар тўлови белгиланади. Унга биноан ер ости бойликларидан фойдаланганлик учун тўловлар, атмосфера ҳавосига ифлослантирувчи моддаларни чиқарганлик учун тўловлар, мотор ёқилғисини ҳисобида ёқишига қараб белгиланадиган тўловлар, сув ҳавзалари ва маҳаллий рельефга ташланадиган ифлослантирувчи моддалар тўлови, чиқиндиларни жойлаштирганлик учун тўловлар миқдори аниқланади. Ушбу тўловлар миқдори жорий йилнинг январ-феврал ойларида «Солиқлар ва божхона хабарномаси»да чоп этилади. Қайд этилганларга асосан таъкидлаш лозимки, тадбиркорларнинг экологик тўловларини илмий асосланган тарзда белгилаш ва уларнинг тушумини ўз муддатида таъминлаш атроф-табиий муҳитни муҳофаза этиш ва экологик хавфсизликни таъминлаш гаровидир. Экологик имтиёзлар. Тадбиркорларнинг табиатдан оқилона фойдаланиш, атроф- табиий муҳит ҳолатини сақлаб қолиш ва экологик хавфсизликни таъминлаш борасидаги ваколатларини амалга оширишда «Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида»ги Қонуннинг 37-моддасига кўра, улардан экологик тўловларни ундириб олишда, кредитлар беришда,

амортизация нормаларини белгилашда, фоизли қарзларни шартнома асосида беришда имтиёз ҳуқуқлардан фойдаланиш ҳам назарда тутилади. Тадбиркорларни солиққа тортишдаги имтиёзлар уларга экологик, ер, ер ости бойликлари ва сув солиқларини тўлашда қўлланилади. Ушбу имтиёзлар тадбиркорлар томонидан яроқсиз ерларни ўзлаштириш, экологик соф маҳсулотларни етиштириш ва уларни ижтимоий жиҳатдан қўллаб қувватлаш мақсадларида белгиланади. Амалдаги қонунчилик, хусусан Солиқ кодексининг 103-моддасида кўзда тутилган экология солиғи бўйича имтиёзлар тадбиркорларнинг атроф-табиий муҳитни муҳофаза қилиш, қайта тиклаш ва соғломлаштиришга йўналтирилган фаолиятларини инобатга олмайди. У фақатгина аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш нуқтаи назаридан «Нуроний» жамғармаси ва ишловчилар умумий миқдорининг камида 50 фоизи ногиронлар бўлган юридик шахс мақомидаги тадбиркорлардан, агарда улар савдо, воситачилик, таъминот, сотиш ва тайёрлов фаолияти билан шуғулланмасалар. Тадбиркорларга экологик турдаги солиқ имтиёзлари ер солиғини қўллашда кенгроқ қўлланилган бўлиб, улар Солиқ кодексининг 101-102-моддаларига мувофиқ уч кўринишда намоён бўлади: ер участкаларига, юридик ва жисмоний шахсларнинг ерларига солиқ солишда. Улар ердан фойдаланишнинг ижтимоий аҳамияти билан боғлиқ бўлиб, ер сифатини яхшилашни рағбатлантириш, юридик шахсларнинг алоҳида мақоми билан ёки ижтимоий-маданий турдаги тадбиркорларни молиявий қўллаб-қувватлаш нуқтаи назаридан белгилангандир. Сув ресурсларидан фойдаланишдаги бериладиган солиқ имтиёзлари Солиқ кодексининг 119-моддасида келтирилган бўлиб, унда тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи барча юридик ва жисмоний шахслар бундан мустасно қилингандир. Ер ости бойликларидан фойдаланганлик учун солиқ бўйича имтиёзлар Солиқ кодексининг 108-моддаси ва «Ер ости бойликлари тўғрисида»ги Қонуннинг 23-моддасига мувофиқ фақатгина тадбиркорларнинг ер участкалари доирасида ўзларининг хўжалик ва маиший эҳтиёжлари учун белгиланган тартибда кенг тарқалган фойдали қазилмалар қазиб олиш, ер ости сувларини чиқариб олиш ҳамда ер ости иншоотлари қуришни амалга ошираётган ер эгалари ва ердан фойдаланувчиларга берилгандир. Экологик имтиёзлар «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги Қонуннинг V бобида акс эттирилган ва уларнинг фаолият юритишини қўллаб-қувватлаш нуқтаи назаридан қаралган тарзда тадбиркорлар экологиялаштирилган замонавий технологиялар ва ускуналарни чет эл ёки бошқа инвестицияларни жалб қилиш орқали амалга ошириш, экспорт-импорт операцияларини олиб бориш, халқаро

кўргазмалар ва ярмаркаларда янги экологик дастур ва лойиҳаларни рўёбга чиқариш, зарурий ҳуқуқий, иқтисодий, статистик, ишлаб чиқариш технологик, илмий-техникавий ва бошқа ахборотлар билан таъминланишлари мумкин. Экологик суғурта. Ҳозирги кунда Президентимиз ва давлатимиз томонидан тадбиркорлик фаолиятини қўллаб-қувватлаш учун барча шароитлар яратиб берилмоқда. Биргина 2000 йилнинг ўзида уларга 138,9 млрд. сўм кредит ажратиб берилди. Улар фаолиятига тижорат банклари, Европа тикланиш ва тараққиёт банки, Осиё тараққиёт банки, Германия КФВ банки ва бошқа молиявий ташкилотларнинг кредитлари жалб қилинмоқда. Ушбу фаолият йилдан йилга ошиб ва унинг ҳуқуқий асослари такомиллашиб бормоқда. Лекин имтиёзли кредитларнинг аксарияти ўз муддатида эгаларига қайтиб келмаяпти. Ундан ташқари, мустақил Ўзбекистонда эндигина шаклланиб келаётган тадбиркорлик фаолияти жуда кўп ҳолларда банкротга учрамоқда, шартномавий муносабатларга доир мажбуриятларни бажармаслик ҳоллари кундан кунга ортиб бормоқда. Шунинг учун ҳам 2002 йил 14 февралдаги «2001 йилда республикани ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва иқтисодий ислоҳотларнинг боришини баҳолаш ҳамда 2002 йилда ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг асосий йўналишлари тўғрисида»ги Вазирлар Маҳкамасининг қарорида «Кредитларнинг ўз вақтида қайтарилишини кафолатловчи қаттиқ чора-тадбирларни белгилаш бўйича таклифларни ишлаб чиқиш» тегишли идораларга топширилди. Жаҳон тажрибасидан маълумки, тадбиркорлик фаолиятини барқарор ушлаб туришнинг энг мукаммал йўлларидан бири суғурта институтини ушбу соҳага кенг жалб қилишдир. 2002 йил 5 апрелда қабул қилинган «Суғурта фаолияти тўғрисида»ги Қонунга мувофиқ, суғурта деганда юридик ёки жисмоний шахслар тўлайдиган суғурта мукофотларидан шакллантириладиган пул фондлари ҳисобидан муайян воқеа (суғурта ҳодисаси) юз берганда ушбу шахсларга суғурта шартномасига мувофиқ суғурта товонини (суғурта пулини) тўлаш йўли билан уларнинг манфаатларини ҳимоя қилиш тушунилади. Суғурта фаолияти деганда суғурта бозори прфессионал иштирокчиларининг суғуртани амалга ошириш билан боғлиқ фаолияти тушунилади. Экологик суғурта эса атроф-табиий муҳитнинг ифлосланиши ва табиий ресурслар сифатининг ёмонлашуви оқибатида зарар етиши ҳолларини назарда тутиб, тадбиркорлар мол-мулки, даромадлари, фуқароларнинг ҳаёти, саломатлиги ва мол-мулки ихтиёрий ва мажбурий суғурта қилинишидир. Айнан тадбиркорлик фаолиятининг тўхтаб қолиши,

банкротликка учраши, солиқ тўловларини ўз муддатида тўлай ва кредитларни қайтара олмаслиги тадбиркорларнинг ҳам иқтисодий, ҳам экологик нуқтаи назардан ҳимояланмаганлигида намоён бўлади. Айниқса, табиат инжиқликлари ва атроф-муҳит ҳолатининг ёмолашувига бевосита боғлиқ бўлган аграр соҳада тадбиркорлик фаолиятини юритаётган фермер ва деҳқон хўжаликларини суғурталаш муаммолари ўта долзарбдир. Экологик суғурталашнинг ҳуқуқий асослари мамлакатимизда ҳам тўлиқ йўлга қўйилмаган. Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 20 октябрдаги 469-сонли «1999-2005 йилларда Ўзбекистон Республикасининг атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ишлари дастури тўғрисида»ги қарорининг 2-иловасида Ўзбекистонда экологик суғурталаш тўғрисидаги Низомни ишлаб чиқиш ва 2004-2005 йилларгача Адлия вазирлигида рўйхатдан ўтказиш ҳамда ушбу тадбирга 1 млн. сўм миқдорида маблағ ажратиш назарда тутилган. Мажбурий экологик суғурта – тадбиркорларнинг хўжалик юритиш фаолиятлари атроф муҳитга зарар етказиш хавфи бор бўлган юридик ва жисмоний шахсларнинг давлат суғурта ташкилотида суғурталаниш бурчи. Ушбу бурч тадбиркорларнинг кўзда тутилмаган табиий ва техноген бузилиши ёки уларнинг ноэкологик фаолиятлари натижасида атроф муҳитга, табиий ресурсларга ва айниқса, давлат, жисмоний ва юридик шахсларга етказилган зарарни қоплаш мақсадида қўлланилади. Бу Конституциямизнинг 54-моддасида кўрсатилган императив меъёрнинг тўлиқ амалий ифодаси бўлади, деб ўйлаймиз. Ихтиёрий экологик суғурта – тадбиркорларни кўзда тутилмаган табиий характердаги ҳодиса ва жараёнлардан муҳофазалаш учун уларнинг хоҳиш ва иродаси асосидаги суғурталанишдир. Унинг мақсади тадбиркорларни экологик хавфли жараён ва ҳодисалардан асрашдир. Ушбу суғурталаниш турли суғурта ташкилотлари орқали амалга оширилиши мумкин. Суғурталашнинг умумий қоидалари, суғурта шартномасини тузиш, суғурталовчиларнинг молиявий барқарорлигини таъминлаш, суғурта фаолияти устидан давлат назорати, низоларни кўриб чиқиш тартиби Ўзбекистон Республикаси «Суғурта тўғрисида»ги Қонуни, умумий ва махсус ваколатланган давлат органларининг меъёрий ҳужжатларида акс эттирилгандир. Хуллас, бозор иқтисодиёти шароитида тадбиркорлик фаолиятини ҳуқуқий тартибга солишда экологик-иқтисодий механизм жуда катта аҳамият касб этади. Бу тартиб ўзаро узвий боғланган ва бир вақтнинг ўзида бажарилиши керак бўлган ягона иқтисодий– ҳуқуқий–экологик циклдаги институтлар йиғиндисидан иборат.

8. Табиий объектлардан фойдаланиш талаб ва қоидаларини бузганлик учун маъмурий жавобгарлик. Табиий объектлардан фойдаланиш талаб ва қоидаларини бузганлик учун маъмурий жавобгарлик юридик жавобгарликнинг бир тури сифатида амалиётда кенг қўлланилади. Шунинг учун ҳам, тадбиркорлик фаолиятида табиий объектлардан фойдаланиш талаб ва қоидаларини бузганлик учун маъмурий жавобгарликнинг ўзига хос хусусиятлари ва аҳамияти мавжуд. Тадбиркорликни табиий объектлардан фойдаланиш талаб ва қоидаларини бузганлик учун маъмурий жавобгарликка тортиш учун асос бўлиб, маъмурий ҳуқуқбузарликнинг (ножўя хатти-ҳаракатнинг) содир этилиши кифоя бўлади. Амалдаги қонунчиликда тадбиркорликни табиий объектлардан фойдаланиш талаб ва қоидаларини бузганлик учун маъмурий жавобгарликка тортиш асоси ва унинг тушунчаси Ўзбекистон Республикасининг «Маъмурий жавобгарлик тўғрисида»ги кодексида кўрсатилган. Ушбу Кодекснинг 10-моддасига асосан, маъмурий ҳуқуқбузарлик деганда, қонун ҳужжатларига биноан маъмурий жавобгарликка тортиш назарда тутилган, шахсга, фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларига, мулкчиликка, давлат ва жамоат тартибига, табиий муҳитга тажовуз қилувчи ғайриқонуний айбли (қасддан ёки эҳтиётсизлик орқасида содир этилган) ҳаракат ёки ҳаракатсизлик тушунилади. Кўриниб турибдики, мазкур Кодексда назарда тутилган ҳуқуқбузарлик учун маъмурий жавобгарлик, шу жумладан, тадбиркорларнинг табиий объектлардан фойдаланиш талаб ва қоидаларини бузганликлари учун ҳам, башарти бу ҳуқуқбузарликлар ўз хусусиятига кўра жиноий жавобгарликка сабаб бўлмаган тақдирда, амалга оширилади. Тадбиркорлик фаолиятида табиий объектлардан фойдаланиш тартиб ва қоидаларини бузганлик учун маъмурий жавобгарликка тортишдан асосий мақсад барча тадбиркорларнинг экологик қонунларни аниқ ва тўғри бажаришлари, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва бошқа қонунларнинг тадбиркорлик фаолиятида аниқ ва тўғри ижро этилиши, ҳурмат қилиниши, тадбиркор юридик ва жисмоний шахслар томонидан лозим бўлган бурч (мажбурият)ларнинг ўз вақтида бажаришлари, амалга

оширишлари, табиий объектлардан фойдаланиш билан боғлиқ ҳуқуқбузарликни олдини олиш ва унга қарши курашишдан иборатдир. Тадбиркорларнинг табиий объектлардан фойдаланиш талаб ва қоидаларини бузганлик учун содир этилган маъмурий ҳуқуқбузарлиги, субъект, субъектив томон, объект ва объектив томонлар қамраб олади. Табиий объектлардан фойдаланиш талаб ва қоидаларини бузганлик учун содир этилган ҳуқуқбузарлик (жиноят)нинг субъекти тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланаётган юридик ва жисмоний шахслар, мансабдор шахслар ҳисобланади. Тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланаётган субъектларга қонун асосида фойдаланишга бериб қўйилган ер, ер ости бойликлари, ҳаво, ўрмон, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси бошқа табиий захиралар ушбу ҳуқуқбузарликнинг объекти бўлиб ҳисобланади. Табиий объектлардан фойдаланиш талаб ва қоидаларини қасдан ёки эҳтиётсизлик орқасидан бузиш оқибатлари масаланинг субъектив томонидир. Объектив томони эса, етказилган зарар, уни қоплаш ва тиклаш ҳолатлари билан бевосита боғлиқдир. Шуниси эътиборлики, жумладан, тадбиркорлар ва тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланаётган юридик ва жисмоний шахслар Ўзбекистон Республикаси “Маъмурий жавобгарлик тўғрисида”ги Кодексида кўрсатилган қуйидаги ҳуқуқбузарлик турларини содир этганликлари учун маъмурий жавобгарликка тортиладилар: табиий ресурсларга эгалик ҳуқуқини бузиш (60-м); ғайриқонуний ов маҳсулотларини қабул қилиш (63-м); тарихий ёки маданий ёдгорликларни муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш қоидаларини бузиш (64-м), ерлардан хўжасизларча фойдаланиш ёки уларни яроқсиз ҳолга тушириш (65-м), ер бериш тартибини бузиш (66-м); вақтинча эгаллаб турилган ерларни ўз вақтида қайтариб бермаслик ёки уларни ўз вақтида фойдаланиш учун яроқсиз ҳолга келтирмаслик (67-м), хўжалик ичидаги ер тузиш лойиҳаларидан ўзбошимчалик билан четга чиқиш, давлат ер кадастри юритиш қоидаларини бузиш (68-м); чегара ва чеклов белгиларини йўқ қилиш ёки шикастлантириш (69-м); ер ости бойликларини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш талабларини бузиш (70-м); Ер ости бойликларини геологик жиҳатдан ўрганиш ишларини олиб бориш қоидалари ва талабларини бузиш (71- м); сув захираларини муҳофаза қилиш қоидаларини бузиш (72-м); зарарли моддалар ва қоришмаларга оид операцияларини кема ҳужжатларида қайд этиш мажбуриятини бажармаслик (73-м); сувдан фойдаланиш қоидаларини бузиш (74-м); сувларни давлат ҳисобида юритиш қоидаларини бузиш (75-м); сув хўжалик иншоотлари ва қурилмаларини шикастлантириш, улардан фойдаланиш қоидаларини бузиш (76-м); ўрмон фонди ерларидан фойдаланиш қоидаларини бузиш (77-м); кесиладиган ўрмон фондидан

фойдаланиш тартибини бузиш (78-м); дарахтлар, буталар, бошқа ўрмон ўсимликлари ва ниҳолларни ғайриқонуний равишда кесиш, шикастлантириш ёки йўқ қилиш (79-м); ўрмонларни тиклаш қоидаларини бузиш (80-м); қизил китобга киритилган ўсимликларни йиғиш (81-м); алоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тартибини бузиш (82-м); ўрмон учун фойдали фаунани йўқ қилиб юбориш (83-м); ўрмонларда ёнғин хавфсизлиги талабларини бузиш (84-м); ифлослантирувчи моддалар ва биологик организмларни атмосфера ҳавосига чиқариб ташлаш, унга зарарли физикавий таъсир кўрсатиш ёки атмосфера ҳавосидан белгиланган талабларни бузган ҳолда фойдаланиш (85-м); атмосферага чиқариладиган зарарли моддаларни тозалаш иншоотидан фойдаланиш қоидаларини бузиш, шунингдек ундан фойдаланмаслик (86-м); чиқиндиларида ифлослантирувчи моддалар нормасидан ортиқ бўлган транспорт ва бошқа ҳаракатланувчи воситалар ва қурилмаларни тайёрлаш ҳамда фойдаланишга чиқариш (87-м); атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш талабларига риоя қилмаслик (88-м); ўсимликларни ҳимоя қилиш воситалари ва бошқа дориларни ташиш, сақлаш ва қўлланиш қоидаларини бузиш (89-м); ишлатиш тақиқланган ва ишга яроқсиз бўлиб қолган кимёвий моддаларни зарарлантириш қоидаларини бузиш (89-м); ов қилиш ёки балиқ тутиш қоидаларини, шунингдек, ҳайвонот дунёсидан фойдаланишнинг бошқа турларини амалга ошириш бузиш (90-м); саноат, рўзғор чиқиндилари ва ўзга чиқиндиларни ташиш, жойлаштириш, ўтинлаштириш, кўмиб ташлаш чоғида табиатни муҳофаза қилиш талабларини бузиш (91- м); ҳайвонлар яшайдиган муҳитни муҳофаза қилиш қоидаларини, зоологик ва ботаник коллекцияларни вужудга келтириш ва улар билан савдо қилиш қоидаларини бузиш, худди шунингдек, ҳайвонларни ўзбошимчалик билан бошқа жойга кўчириш, иқлимлаштириш ёки чатиштириш (92-м); қизил китобга киритилган ҳайвонлар ва ўсимликлар турларини сақлашга зарар келтиради деб топилган ҳайвонлар ёки ўсимликларни қонунга хилоф равишда олиб келиш (93-м); ноёб ёки йўқ бўлиб кетиш хавфида турган ҳайвонларнинг йўқ қилиб юбориш, ўлжа қилиш, ёхуд шундай ҳайвонларнинг қирилиб кетишига, сони камайиб кетишига ёки яшаш муҳити бузилишига сабаб бўлиши мумкин бўлган бошқа ҳаракатлар содир этиш (94-м); табиий муҳитни тиклаш, табиий захираларни қайта ҳосил қилиш ва табиий муҳитга зарарли таъсир кўрсатиш оқибатларини бартараф этиш чораларини кўрмаганлик (95-м); лойиҳаларни давлат экологик (санитария-экологик) экспертизасининг ижобий хулосасиз рўёбга чиқариш (96-м) ва бошқа ҳатти-ҳаракатлар. Шунингдек, Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 10-боби ”Қишлоқ хўжалигидаги ҳуқуқбузарлик, ветеринария-санитария қоидаларини бузганлик учун, яъни, 104-112-моддалари талабларини бузганлик учун ҳам тадбиркорларга нисбатан маъмурий жавобгарлик қўлланиши мумкин.

Мазкур Кодекснинг 23-моддасига асосан маъмурий ҳуқуқбузарликларни содир этганлик учун қуйидаги маъмурий жазо турлари қўлланилади. 1) жарима; 2) маъмурий ҳуқуқбузарликни содир этиш қуроли ҳисобланган ёки бевосита шундай бўлган ашёни мусодара қилиш; 3) муайян шахсни унга берилган махсус ҳуқуқдан (транспорт воситасини бошқариш ҳуқуқидан, ов қилиш ҳуқуқидан) маҳрум этиш; 4) маъмурий қамоққа олиш. Умуман олганда, тадбиркорларнинг табиий объектлардан фойдаланиш талаб ва қоидаларини бузганликлари ҳамда мазкур ҳуқуқбузарликларни содир этганлари учун энг кам иш ҳақининг бир бараваридан уч бараваригача, мансабдор шахсларга эса уч бараваридан етти бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади. Таъкидлаш ўринлики, табиий объектлардан фойдаланиш талаб ва қоидаларини бузганлик учун маъмурий жазо чораларини қўллаш, туман, шаҳар ҳокимликлари ҳузуридаги маъмурий комиссиялар, ўз-ўзини бошқариш маҳаллий органлари, туман, шаҳар судлари, ички ишлар органлари, табиатни муҳофаза қилиш, санитария-ветеринария давлат инспекциялари органлари ҳамда маъмурий жазо қўллаш ҳуқуқига эга бўлган бошқа органлар томонидан амалга оширилади. 3. Тадбиркорларни табиий объектлардан фойдаланиш талаб ва қоидаларини бузганлик учун фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлиги содир этилган ҳуқуқбузарлик натижасида етказилган мулкий зарар оқибатида вужудга келади. Демак, мазкур ҳолат бўйича тадбиркорларни фуқаролик-ҳуқуқий (мулкий) жавобгарликка тортишдан мақсад, табиий объектлардан фойдаланишда етказилган зарарни ўз вақтида қоплашдан иборат. Амалдаги қонунчиликдан етказилган зарар учун жавобгарликнинг умумий асослари (Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодексида) ўз аксини топган.[2] Табиий объектлардан фойдаланиш талаб ва қоидаларини бузганлик учун фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарликнинг характерли томони шундаки, субъектнинг табиатни муҳофаза қилиш ёки, экология соҳасидаги маъмурий ёки жиноий жавобгарликка тортилиши уни етказилган зарарни ўз вақтида тўлаш ёки қоплаш мажбуриятидан озод этмайди.

Тадбиркорларнинг табиий объектлардан фойдаланиш талаб ва қоидаларини бузганлик учун фуқаровий-ҳуқуқий жавобгарлиги қуйидаги шаклларда намоён бўлиши мумкин; биринчидан, ер, сув, ер ости бойликлари, ҳаво, ўрмон, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси давлат (умумийлик) бойлиги, мулки бўлиб, ушбу объектларни олди-сотди, ҳадя қилиш, гаровга қўйиш, айрибошлашга рухсат этилмайди; иккинчидан, табиий бойликлардан фойдаланишда тадбиркорларнинг қонуний ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан бирга, улар ўзлари томонидан етказилган зарарни тўлашлари ёки қоплашлари шарт бўлади. Ушбу талаб Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 324-331-моддалари талаби асосида амалга оширилади; учинчидан, тадбиркорларнинг табиий объектлардан фойдаланишлари ва бошқа ҳаракатлари Ўзбекистон Республикасининг барча қонунларига зид келиши мумкин эмас ва ҳар қандай тузилган битим ва шартномалар Фуқаролик кодексининг 113-128- моддалари талабига мос келиши лозим. Масалан, тадбиркорлар томонидан ишлаб чиқариш жараёнида чиқарилган зарарли чиқитлар оқибатида ер, сув ва ҳавонинг ифлосланиши ёки тегишли маҳсулотлар сифатининг бузилиши ва бошқалар; тўртинчидан, тадбиркорлар табиий бойликлардан фойдаланиш ва табиатни муҳофаза қилиш талаблари ва қонунларини бузганлик оқибатида етказилган зарарни қоплашлари ва тўлашлари лозим. Зарарни қоплаш ва тўлаш масаласи Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 14-моддасида, “Атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш тўғрисида”ги (25- модда), “Ер ости бойликлари тўғрисида”ги (47-50-моддалар), (86-88-моддалар), “Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида”ги (117-118-моддалар) қонунларда ва Ер кодексида батафсил ўз аксини топган. Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг мажбуриятларини бажармасликдан келиб чиқадиган жавобгарликка бағишланган умумий қоидаларни бевосита табиий бойликлардан фойдаланишга етказилган зарарни ундиришда ҳам қўллаш мумкин бўлади. Умуман олганда, тадбиркорлик фаолиятида фуқаролик-ҳуқуқий (мулкий) ҳуқуқбузарликларнинг табиий бойликлардан нотўғри фойдаланиш, улар тўғрисидаги қонун ва талабларни бузганлик учун турли шакллари мавжуд бўлиб, тегишли жавобгарлик ҳам белгиланган. Масалан:

1) тадбиркорлар томонидан табиий бойликлардан фойдаланиш ҳуқуқи ва мажбуриятларини бажармаслик; 2) табиат бойликлари (ер-сув ва ҳакозо)дан фойдаланиш тартибини бузганлик оқибатида етказилган зарар учун; 3) ўрмон ва қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқаришнинг нобудгарчилиги учун; 4) қишлоқ хўжалигида тадбиркорлар томонидан экологик талабларни бузиш оқибатида етказилган зарар учун; 5) тадбиркорлик фаолиятида меҳнат (устав ёки низом) талаби ва қонунчилигини бузганлик оқибатида етказилган зарар учун; 6) тадбиркорлик фаолиятида эски технологиядан фойдаланиш натижасида қонунда кўрсатилган норматив ва стандартлардан ошиқча чиқит чиқарганлик оқибати учун; 7) тадбиркорлар томонидан тегишли қонуний тузилган битим, шартнома ва мажбуриятларни бажармаслик оқибатида ва ҳолатлар учун фуқаровий-ҳуқуқий (мулкий) жавобгарлик қўлланиши мумкин. Амалиёт шуни кўрсатмоқдаки, тадбиркорлар томонидан экологик ҳуқуқбузарлик (жиноят) ни содир этиш натижасида етказилган зарар асосан кўпроқ икки шаклда намоён бўлиши мумкин; 1) иқтисодий, зарарнинг ушбу шаклда содир этилиши жараёни табиат ресурсларидан фойдаланувчи тадбиркорларнинг мулки ёки даромадларига зиён етказади, аксинча, тадбиркорлар бошқа субъектларга ана шундай зиён етказишлари мумкин; 2) экологик етказилган зарарнинг моҳияти шундаки, у ер, сув, ҳавони ифлослантириш, ерларни фойдаланишдан чиқариш, ўрмонларни қирқиш, атмосфера ҳавосини ифлослантириш, ўсимлик ва ҳайвонларни йўқ қилиш ва бошқа ҳолатларда намоён бўлади. Хуллас, ҳозирги пайтда тадбиркорлик фаолиятида табиий объектлардан фойдаланиш билан боғлиқ муаммолар кўп бўлиб, жамиятимизга, давлатга ва бошқа корхона, муассаса, ташкилотларга зарар етказилиши мумкин. Масалан, тадбиркорлик фаолиятида атмосфера ҳавосини ифлослантириш, сув ресурсларидан оқилона фойдаланмаслик ва уни ифлослантириш, ерларнинг эрозияга учрашига сабабчи бўлиш, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсининг ноёб турлари йўқолиб кетишига сабаб бўлиш ва ҳоказолар. Демак, тадбиркорлик фаолиятида табиий бойликлардан оқилона ҳамда талабларнинг ўз вақтида тўғри бажаришини таъминлаш, фуқаролик ҳуқуқий жавобгарлик муаммоларининг тўғри ҳал этилишини таъминлайди.

4. Тадбиркорликнинг табиий объектлардан фойдаланиш талаб- қоидаларини бузганлик учун жиноий-ҳуқуқий жавобгарлиги жиноят қонунларида белгиланган ижтимоий хавфли ғайриқонуний хатти-ҳаракат ёки ҳаракатсизлик содир этганда қўлланилади. Тадбиркорларнинг табиий объектлардан фойдаланиш тўғрисидаги қонун ва талабларни бузганлик учун асос бўлиб, ушбу соҳада содир этилган (жиноят) ҳуқуқбузарлик ҳисобланади. Мазкур соҳадаги жиноий ҳуқуқбузарлик тадбиркорлар (юридик ва жисмоний шахслар)нинг қасддан ёки эҳтиётсизликдан жиноят қонунларида белгиланган қоидаларни бузишга қаратилган ҳаракат ва ҳаракатсизликлари тушунилади. Ушбу жиноий ҳуқуқбузарликларнинг содир этилиши давлатнинг экологик сиёсатига, табиат бойликларига ва улардан муҳофаза этиш тадбирларига, табиатни муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонунчиликни таъминлашга жиддий путур етказиб, келажак авлод олдидаги экологик мажбуриятнинг амалга ошишига тўсқинлик қилиши мумкин. Юқоридагилардан кўриниб турибдики, табиий объектлардан фойдаланиш тартиби ва қоидаларни бузганлик учун жиноий-ҳуқуқий жавобгарлик асоси бўлган ер, сув, ер ости бойликлари, ўрмон, ҳаво, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсидан фойдаланишдан келиб чиқадиган ҳуқуқий тартиб-қоидаларни бузганлик учун қўлланиладиган жиноий жазо чоралари билан бевосита боғлиқ бўлади. Демак, табиий объектлардан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш, улар тўғрисидаги қонун ҳамда талабларни бузганликда жиноий жавобгарликни қўллаш учун, экологик ва аграр қонун нормалари билан биргаликда жиноят қонунлари ҳам бузилган бўлиши ва шу ҳуқуқбузарликлар учун жиноят кодексида жазо чораси белгиланган бўлиши лозим. Акс ҳолда, жиноий жавобгарлик келиб чиқмаслиги ҳам мумкин. Таъкидлаш ўринлики, табиий объектлардан фойдаланиш талаб ва қоидаларини, улар тўғрисидаги қонунларни бузганлик учун жиноий жавобгарликка тортишда бир қатор жиноят таркиби содир этилган бўлиши лозим. Булар: ҳуқуқбузарлик (жиноят), айбнинг мавжудлиги, ижтимоий хавфлилик даражасининг борлиги, ҳуқуққа хилофлиги ҳамда жазога сазоворлик кабилардир. Тадбиркорлик фаолиятида содир этилган мазкур жиноятнинг (ҳуқуқбузарликни) субъекти бўлиб, фуқаролар, чет эл фуқаролари, мансабдор шахслар ва бошқа жисмоний шахслар тан олинади.

Объект бўлиб эса, Ўзбекистон Республикасининг экологик тизими, ер, сув, ер ости бойликлари, ҳаво, ўрмон, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси, шунингдек қонуний манфаатлари тан олинади. Субъектив томони бўлиб, субъектнинг қасддан ёки эҳтиётсизликдан, яъни, жиноятдан келиб чиққан оқибатга нисбатан бўлган руҳий муносабатидир, яъни, жиноий хатти-ҳаракатларнинг мотив ва мақсади билан ҳам боғлиқ. Ушбу соҳада содир этилган, жиноий хатти-ҳаракатлар оқибатида, табиат бойликлари ва объектига, экологик тизимга етказилган моддий ва маънавий ҳамда иқтисодий ва экологик зарарларнинг етказилиши мазкур жиноятнинг объектив томони деб тан олинади. Умуман олганда, тадбиркорлик фаолиятини юритишда содир этилган ушбу соҳадаги жиноятлар Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексида батафсилроқ кўрсатилган. Мазкур қонуннинг IV бўлими “Экология соҳасидаги жиноятлар” деб номланиб, XIV боби “Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва табиатдан фойдаланиш соҳасидаги жиноятлар», деб номланади. Бу жиноятларга: экология хавфсизлигига оид нормалар ва талабларни бузиш (193- м); атроф табиий муҳитнинг ифлосланганлиги тўғрисидаги маълумотларни қасддан яшириш ёки бузиб кўрсатиш (194-м); атроф табиий муҳитнинг ифлосланиши оқибатларини бартраф қилиш чораларини кўрмаслик (195-м); атроф табиий муҳитни ифлослантириш (196-м); ер, ер ости бойликларидан фойдаланиш шароитларини ёки уларни муҳофаза қилиш талабларини бузиш (197-м); экинзор, ўрмон ёки бошқа дов- дарахтларга шикаст етказиш ёки уларни нобуд қилиш (198-м); ўсимликлар касалликлари ёки зараркунандалари билан кураш талабларини бузиш (199-м); ўсимликлар касалликлари ёки зараркунандалари ёки зоотехника қоидаларини бузиш (200-м); зарарли кимёвий моддалар билан муомалада ўсимлик дунёсидан фойдаланиш тартибини бузиш (202-м); сув ёки сув ҳавзаларидан фойдаланиш шартларини бузиш (203-м); алоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларнинг тартибини бузиш (204-м). Шунингдек, тадбиркорлар табиий объектлардан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш жараёнида Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексида кўрсатилган иқтисодиёт соҳасидаги, хўжалик фаолияти, гиёҳвандлик ва психотроп моддалар билан қонунга хилоф равишда муомала қилиш ва экишдан иборат бўлган ҳуқуқбузарликларни (жиноятларни) олдини олишлари ва уларга қарши курашишлари лозим.

Амалдаги қонунчиликка асосан, юқорида санаб кўрсатилган ҳуқуқбузарлик (жиноят) турлари учун жиноий жавобгарлик жазо чоралари сифатида жарима, қамоқ, озодликдан маҳрум қилиш кабилар қўлланилиши назарда тутилган. Хуллас, тадбиркорларга табиий объектларидан фойдаланиши талаб ва қоидаларини бузганлик учун юридик жавобгарликни белгилаши, ушбу соҳадаги ҳуқуқбузарликларни олдини олишга ва уларга қарши курашишга ёрдам беради.

1 Ўзбекистон Республикасининг “Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида”ги Қонуни // Халқ сўзи.,- 2000 й., 16-39. 1 Ўзбекистон Республикасининг “Банкротлик тўғрисида” ги Қонуни // Халқ сўзи- 1998 й., 29 сентябр. 1 Ўзбекистон Республикасининг «Ташқи иқтиосдий фаолият тўғрисида»ги Қонуни //Халқ сўзи, Тошкент, 2000,- 3-13 [1] Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекси. Тошкент. Адолат,1995 [2] Қаранг: Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси, Т. Адолат, 1996 www . ziyoonet . uz www . nur . uz

Похожие

Сув объектларидан саноат мақсадлари ва энергетика эҳтиёжлари учун фойдаланиш ҳуқуқи

Ердан фойдаланиш ҳуқуқи

Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи

Сув ресурсларидан фойдаланиш ҳуқуқи

Қишлоқ хўжалигида сувдан фойдаланиш ҳуқуқи