Ердан фойдаланиш ҳуқуқи - Юриспруденция - Рефераты

Ердан фойдаланиш ҳуқуқи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

207.5 KB

www.arxiv.uz Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и Режа : 1. Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и тушунчаси. 2. Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ининг вужудга келиш ва бекор бўлиш асослари. 3. Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и мазмуни. 4. Ердан ижара асосида фойдаланиш ҳ у қ у қ и. 5. Ердан мерос қ илиб қ олдириладиган умрбод эгалик қ илиш ҳ у қ у қ и асосида фойдаланиш. 6. Сервитут 7. Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини ҳ имоя қ илиш.

www.arxiv.uz Ердан фойдаланишни и қ тисодий ва юридик маъноларда тушуниш мумкин. И қ тисодий маънода ердан фойдаланиш деганда ернинг унумдор тупро қ қ атламидан истеъмол ма ҳ сулотлари етиштириш, ер устида иншоот, турар-жой ва бош қ а биноларни жойлаштириш, шунингдек умумфойдаланиш учун базис сифатида ишлатиш, ерни фойдали хусусиятларини ўзлаштириш, уни и қ тисодий маънода эксплуатация қ илиш тушунилади. Ердан и қ тисодий маънода фойдаланиш юридик ва жисмоний шахслар томонидан ўз-ўзидан, улар ҳ о ҳ лаган тарзда, стихияли тартибсиз, бошбошдо қ лик, ма қ садсиз асосларда амалга оширилмайди. Масалан, корхона, муассаса, ташкилотлар ёки фу қ аролар ўз ҳ о ҳ ишларича ўзлари танлаган ер участкаларида уй-жой, бинолар барпо этишлари, ёки қ ишло қ хўжалик экинлари етиштиришлари мумкин эмас. Ёхуд, ердан и қ тисодий маънода фойдаланиш, яъни ернинг фойдали хусусиятларини ўзлаштириш учун маълум тартибда белгиланган қ оидаларга риоя этиш, олдиндан белгиланган қ онунлардаги шарт-шароитлар асосида амалга ошириш талаб этилади. Бунга ердан юридик маънода фойдаланиш, яъни ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и асосида эришиш мумкин. Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и ёрдамида ерни фойдаланиш учун олиш тартиблари, ердан фойдаланиш ма қ садлари, ердан фойдаланиш турлари, ерни са қ лаш вазифалари, ерни му ҳ офаза этиш шартлари, ерга мулкчилик ҳ у қ у қ и, ердан фойдаланувчиларнинг ҳ у қ у қ ва мажбуриятлари, ердан фойдаланиш кафолатлари, ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини ҳ имоя қ илиш, ердан фойдаланишни бекор қ илиш, ерга оид шартномалар тузиш, ердан фойдаланиш қ оидаларини бузганлик учун жавобгарлик масалалари тартибга солинади ҳ амда ер эгалари, мулкдорлари, фойдаланувчилари ана шу тартиб- қ оидалар асосида ерни фойдали хусусиятларини ўзлаштирадилар, ерни и қ тисодий маънода эксплуатация қ иладилар, ердан фойдаланадилар. Демак, ердан и қ тисодий маънода фойдаланишни ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ исиз тасаввур этиш, амалга ошириш мумкин эмас. Ю қ оридаги фикрлардан келиб чи қ иб ердан юридик ма қ нода фойдаланиш, яъни ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и деб, давлат ёки у ваколат

www.arxiv.uz берган органлар томонидан белгиланган, маъ қ улланган ва ўрнатилган ерни и қ тисодий маънода эксплуатация қ илиш, унинг фойдали хусусиятларини ўзлаштириш жараёнида келиб чи қ адиган муносабатларни тартибга солувчи ҳ у қ у қ ий нормалар йи¦индисига айтилади. Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини умумий қ илиб, хал қ хўжалиги ва фу қ ароларнинг и қ тисодий э ҳ тиёжларини қ ондириш учун ер ресурсларидан фойдаланишнинг қ онуний тартибларини ўрнатувчи нормалар йи¦индиси деб, уни турли маъноларда тушуниш мумкин: 1) Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и ер ҳ у қ у қ ининг асосий институти бўлиб, турли со ҳ адаги меъёрий- ҳ у қ у қ ий ҳ ужжатларда муста ҳ камланган ҳ у қ у қ ий нормалар йи¦индисидир; 2) Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и ердан фойдаланувчиларнинг ҳ у қ у қ ва мажбуриятлари йи¦индисидир; 3) Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и ердан фойдаланувчиларнинг субъектив ҳ у қ у қ ваколатини амалга ошириш механизмини, уларни амалиётда қ ўллаш жараёнини ўзида мужассамлаштирувчи ҳ у қ у қ ий муносабатдир. Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини кенг ва тор маъноларда тушуниш мумкин. Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини кенг маънода унинг табиий ҳ у қ у қ лар тоифасига таъаллу қ ли эканлиги, яъни бу ҳ у қ у қ инсоният пайдо бўлгандан бошлаб, инсон ту¦илган пайтдан эътиборан у билан бирга вужудга келишини эътироф этиш мумкин. Бу ҳ у қ у қ ни ундан айириб, бегона қ илиб бўлмайди. Шунингдек ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и кишиларга ваколатли давлат органларининг меъёрий ҳ ужжатларида белгиланган тартибда ҳ ам берилиши мумкин. Бунда у та қ дим этилган ҳ у қ у қ а ҳ амиятини ўзида мужассам этади. Юридик ва жисмоний шахсларга қ онун йўли билан ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и эътироф этилган бўлиши мумкин, аммо улар бу ҳ у қ у қ дан амалда фойдаланмаётган бўлишлари мумкин. Барибир бундай ҳ олатларда ҳ ам юридик ва жисмоний шахсларни ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ига эга деб ҳ исоблаймиз. Айтилганларнинг жами ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини кенг маънода тушунишга хизмат қ илади. Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини тор маънода юридик ва жисмоний шахсларнинг қ онун нормаларида белгиланган тартибда ер бериш

www.arxiv.uz ор қ али вужудга келган ҳ у қ у қ ва мажбуриятлари йи¦индиси мисолида тушуниш мумкин. Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и ушбу субъектларнинг ўз ҳ у қ у қ ларини айни пайтда амалга оширишга хизмат қ илади. Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини ерни му ҳ офаза қ илиш ҳ у қ у қ идан, ердан фойдаланувчиларнинг ҳ у қ у қ идан ало ҳ ида, айрим тушуниш ёки ажратиш мумкин эмас. Чунки ердан о қ илона ва самарали фойдаланиш ерни му ҳ офаза қ илишнинг асосий восита ва усулларидандир. Демак, ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и ерни му ҳ офаза қ илиш, ердан фойдаланувчиларнинг ҳ у қ у қ лари, ёхуд ерга оид барча муносабатларни тартибга солишга қ аратилган бўлади. Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и Ер ҳ у қ у қ ининг муста қ ил институтларидан бири ҳ исобланади. Маълумки, ало ҳ ида ҳ у қ у қ институти сифатида вужудга келиш асосан бўлган ҳ ар қ андай турдаги ижтимоий муносабатлар бир томондан ички бирликка эга бўлиши, бош қ а томондан эса ўзига хос автономлик, муста қ иллик ҳ олатларига эга бўлиши керак. Ердан фойдаланиш билан бо¦ли қ бўлган муносабатларда бир хиллий, ўхшашлик, ички бирликни кўриш мумкин. Бу муносабатлар ижтимоий муносабатларнинг муста қ ил тури сифатида ўз доираси ва ички мазмунига эгадир. Бу бирликни ердан келажак авлодни ўйлаб о қ илона фойдаланишга қ аратилганлиги, қ ишло қ хўжалиги ишлаб чи қ аришида асосий восита эканлиги ва бош қ аларда кўриш мумкин. Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и институтини мажмуалашган ҳ у қ у қ институти дейиш мумкин. Чунки, бу ҳ у қ у қ институти асосини ташкил этган ҳ у қ у қ ий қ оидаларни битта қ онундан эмас, балки бир қ анча қ онунларда учратиш мумкин. Масалан, ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и институтига оид нормаларни Ўзбекистон Республикасининг Ер кодекси, Фу қ аролик кодекси, Жиноят кодекси, Маъмурий жавобгарлик кодекси, Соли қ кодекси, " Қ ишло қ хўжалик кооперативлари (ширкат хўжалиги) тў¦рисида"ги, "Фермер хўжалиги тў¦рисида"ги, "Де ҳқ он хўжалиги тў¦рисида"ги ва бош қ а қ онунларда кўриш мумкин. Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и институти ўзида бир қ анча субинститутларни мужассам этиши мумкин. Ушбу субинститутларни ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ининг субъектлари ва объектлари таркибига

www.arxiv.uz қ араб туркумлаш мумкин. Масалан, ширкат хўжалигининг ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и, фермер хўжалигининг ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и, де ҳқ он хўжалигининг ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и, фу қ ароларнинг ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и, саноат корхоналарининг ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и ва ҳ оказо. Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и объектига қ араб эса су¦ориладиган ерлардан фойдаланиш ҳ у қ у қ и, қ ишло қ хўжалигига мўлжалланган ерлардан фойдаланиш ҳ у қ у қ и, лалми ерлардан фойдаланиш ҳ у қ у қ и, а ҳ оли пункти ерларидан фойдаланиш ҳ у қ у қ и каби турларга ажратиш мумкин. Айтилганлардан ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и ер ҳ у қ у қ ининг муста қ ил, йирик, марказий институтларидан бири эканлиги, бу институт ўзида фу қ аролик, ер, соли қ , хўжалик, қ ишло қ хўжалик, экология, молия ва бош қ а ҳ у қ у қ со ҳ алари нормаларини мужассамлаштириш, яъни мажмуалашган а ҳ амият касб этиши, бир қ атор субинститутлардан иборат эканлиги хусусида фикр билдириш мумкин. Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ининг асосий принциплари бўлиб: ер фондини асраш, тупро қ сифатини яхшилаш ҳ амда унинг унумдорлигини ошириш; ердан о қ илона, самарали ва белгиланган ма қ садда фойдаланишни таъминлаш; қ ишло қ хўжалиги учун мўлжалланган ерларнинг, энг аввало, су¦ориладиган ерларнинг ало ҳ ида му ҳ офаза этилишни, кенгайтириб борилишини ҳ амда улардан қ атъий белгиланган ма қ садда фойдаланишни таъминлаш; ерга ва бутун табиий атроф му ҳ итга зарар етказилишини олдини олиш, экологик хавфсизликни таъминлаш; ерга эгалик қ илиш ва ундан фойдаланиш шаклларининг хилма-хиллиги, ер муносабатлари иштирокчиларининг тенг ҳ у қ у қ лилигини таъминлаш; ердан фойдаланганлик учун ҳ а қ тўлаш кабилар ҳ исобланади. Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и субъектларини ани қ лашда юридик адабиётларда турли хил фикрларни учратиш мумкин. Чунончи, В.П. Балезиннинг фикрига кўра ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ининг субъекти бўлиш учун ер участкаси натурада ажратиб берилган ҳ амда айни пайтда ердан фойдаланувчи ундан фойдаланишни амалда ошираётган бўлиши лозим 1 . Бу фикрга қ ўшилиш қ ийин. Бизнингча, барча юридик ва 1 Каранг: Советское земельное право. -М.: Юр.лит., 1986. -С. 123.

www.arxiv.uz жисмоний шахслар ердан амалда фойдаланиш- фойдаланмасликларидан қ атъий назар ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ининг субъекти ҳ исобланадилар. Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ининг субъектлари бўлиб қ ишло қ хўжалик корхоналари, Ўзбекистон Республикаси фу қ аролари, саноат, транспорт ҳ амда ва бош қ а но қ ишло қ хўжалик корхоналари, муассаса ва ташкилотлари, чет эл инвестицияси иштирокидаги корхоналар, хал қ аро бирлашмалар ва ташкилотлар, чет эл юридик ва жисмоний шахслари ҳ исобланадилар. Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ининг объектлари бўлиб Ўзбекистон Республикасининг бутун ер фонди ҳ исобланади. Бу ер фонди фойдаланишнинг асосий ма қ садига кўра қ уйидаги тоифаларга бўлинади: 1) қ ишло қ хўжалигига мўлжалланган ерлар; 2) а ҳ оли пунктларининг ерлари; 3) саноат, транспорт, ало қ а, мудофаа ерлари; 4) табиатни му ҳ офаза қ илиш, со¦ломлаштириш, рекреация ма қ садларига мўлжалланган ерлар; 5) тарихий-маданий а ҳ амиятга молик ерлар; 6) ўрмон фонди ерлари; 7) сув фонди ерлари; 8) захира ерлар. Ер участкалари доимий ва ва қ тинчалик фойдаланишга берилиши мумкин. Ер участкаларидан доимий фойдаланиш деганда олдиндан бирор-бир муддат белгиланмасдан беришлик тушунилади. Масалан, қ ишло қ хўжалик кооперативларина ер участкалари доимий фойдаланиш ҳ у қ у қ и асосида берилади. Ер участкаларидан муддатли фойдаланиш қ ис қ а муддатли уч йилгача ва узо қ муддатли - уч йилдан ўн йилгача бўлиши мумкин. Яйлов чорвачилиги учун ер участкалари қ ишло қ хўжалиги корхоналари, муассасалари ва ташкилотларига йигирма беш йилгача муддатга берилади (Ер кодексининг 20-моддаси). Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и шакллари бўлиб: а) доимий эгалик асосида; б) ижара асосида; в) мерос қ илиб қ олдириладиган бир умрлик эгалик қ илиш асосида; г) хусусий мулк ҳ у қ у қ и асосида фойдаланиш ҳ исобланади. Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и: Ер участкасидан доимий фойдаланиш ҳ у қ у қ ини берувчи давлат ҳ ужжати; Ер участкасига мерос қ илиб қ олдириладиган умрбод эгалик қ илиш ҳ у қ у қ ини берувчи давлат

www.arxiv.uz ҳ ужжати; Ер участкасига бўлган мулк ҳ у қ у қ ини берувчи давлат ордери; Ер участкаси ижараси шартномаси каби ҳ ужжатлар билан тасди қ ланади. Бу ҳ ужжатларда ер участкаси қ айси ҳ у қ у ққ а асосан берилаётганлиги, ер участкасидан фойдаланишнинг белгиланган ма қ сади, уни ўзлаштириш муддатлари, ер участкасини са қ лаш вазифалари ва сервитутлар кўрсатилади. 2 § . Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ининг вужудга келиш ва бекор бўлиш асослари. Ердан фойдаланиш бўйича ҳ у қ у қ ий муносабатлар, яъни ер ресурсларидан фойдаланиш ҳ у қ у қ и стихияли тарзда келиб чи қ масдан, балки қ онунларда белгиланган тартиб ва асосларда вужудга келади. Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ининг вужудга келиш асослари ва тартиби Ўзбекистон Республикасининг Ер кодекси, " Қ ишло қ хўжалик кооперативлари (ширкат хўжалиги) тў¦рисида"ги, "Фермер хўжалиги тў¦рисида"ги, "Де ҳқ он хўжалиги тў¦рисида"ги, "Ижара тў¦рисида"ги қ онунларида белгиланган. Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и Ўзбекистон Республикасининг Ер кодексига биноан қ уйидаги асосларда вужудга келади: 1) доимий фойдаланиш ҳ у қ у қ и асосида; 2) мерос қ илиб қ олдириладиган умрбод эгалик қ илиш ҳ у қ у қ и асосида; 3) ижарага олиш ҳ у қ у қ и асосида; 4) хусусий мулк ҳ у қ у қ и асосида. Ер участкасидан доимий фойдаланиш ҳ у қ у қ и деганда корхона, муассаса, ташкилотларга ва фу қ ароларга олдиндан белгиланмаган муддат асосида ер майдонларини бериб қ ўйишлик тушунилади. Масалан, қ ишло қ хўжалик кооперативларига қ ишло қ хўжалигига мўлжалланган ерлар белгиланган ма қ садда товар қ ишло қ хўжалиги ишлаб чи қ аришини юритиш учун доимий эгалик қ илишга берилади (" Қ ишло қ хўжалик кооперативи (ширкат хўжалиги) тў¦рисида"ги қ онуннинг 14-моддаси). Мерос қ илиб қ олдириладиган умрбод эгалик қ илиш ҳ у қ у қ и деганда де ҳқ он хўжалиги юритиш, якка тартибда уй-жой қ уриш, жамоа бо¦дорчилиги ва узумчилиги юритиш учун бериладиган ер

www.arxiv.uz участкаларидан фойдаланиш тушунилади. Бу ер участкалари қ онуний мерос ҳ у қ у қ и асосида ворисларга ўтади. Ер участкаларига мерос қ илиб қ олдириладиган умрбод эгалик қ илиш ҳ у қ у қ и Ўзбекистон Республикаси фу қ ароларига де ҳқ он хўжалиги юритиш, уй-жой қ уриш, жамоа бо¦дорчилиги билан шу¦улланиш ма қ садларида берилади. Чунончи, Ўзбекистон Республикаси Ер кодексининг 27-моддасига кўра, якка тартибда уй-жой қ уриш учун 0,04 гектаргача доирада ер участкаларига мерос қ илиб қ олдириладиган умрбод эгалик қ илиш ҳ у қ у қ и ким ошди савдоси асосида реализация қ илинади. Ердан ижара асосида фойдаланиш деганда ижарачи томонидан маълум муддатга, маълум ҳ а қ эвазига ер эгасидан ер участкасини фойдаланиш учун олиш тушунилади. Ер участкаси ижарасининг шартлари ва муддатлари тарафларнинг келишувига биноан белгиланади ва шартнома муста ҳ камлаб қ ўйилади. Қ ишло қ хўжалигига мўлжалланган ерлар ижарага эллик йилгача бўлган, биро қ ўн йилдан кам бўлмаган муддатга берилади. Ердан ижара асосида ҳ озирда асосан фу қ аролар фермер хўжалиги юритиш учун фойдаланадилар. Ердан хусусий мулк асосида фойдаланиш кўчмас мулк жойлашган ер участкаларини сотиб олиш асосида вужудга келадиган тасарруф қ илиш эгалик қ илиш ва фойдаланишдир. Ўзбекистон Республикаси Ер кодексининг 18-моддасига биноан юридик ва жисмоний шахсларнинг ер участкаларига бўлган мулк ҳ у қ у қ и савдо ва хизмат кўрсатиш со ҳ аси объектлари улар жойлашган ер участкалари билан бирга хусусийлаштирилганда вужудга келади. Бундан таш қ ари, дипломатия ваколатхоналари ходимлари, чет эл юридик ва жисмоний шахслари уй- жой сотиб олганларида шу уй-жой жойлашган ер участкаларига нисбатан мулк ҳ у қ у қ и вужудга келади. Ер участкаларини эгалик қ илиш ва фойдаланиш учун бериш ер ажратиш тари қ асида амалга оширилади. Ер участкаларини ажратиб бериш Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Ма ҳ камаси, вилоятлар, Тошкент ша ҳ ри, туманлар, ша ҳ арлар ҳ окимлари томонидан амалга оширилади. Ердан фойдаланишни келиб чи қ ишида ер бериш жараёни му ҳ им а ҳ амиятга эга. Ер бериш ердан фойдаланишни келтириб чи қ арувчи

www.arxiv.uz асосий восита бўлиб, бу жараён маълум бос қ ичлардан иборат. Дастлабки бос қ ич ер берилишини сўраб ариза беришидир; иккинчи бос қ ич ушбу аризани тегишли давлат органида кўриб чи қ иш; учинчиси ер бериш тў¦рисида қ арор чи қ ариш; тўртинчиси натура тартибида ер участкасини жойида ер тузилишида асосан ажратиб беришдан иборат. Демак, ердан фойдаланиш ўз-ўзидан келиб чи қ масдан, балки белгиланган тартибда, ер бериш жараёни ор қ али амалга оширилади. Ер участкасидан натура ҳ олида ажратиб берилгандан сўнггина фойдаланиш мумкин. Акс ҳ олда ердан ¦айри қ онуний фойдаланиш келиб чи қ ади. Ер участкасини ажратиб бериш тегишли ҳ окимликларнинг қ арорлари асосидагина амалга оширилиши мумкин. Бош қ а ҳ еч қ андай орган ер участкаларини ажратиб бериш тў¦рисида қ арор чи қ аришга ҳ у қ у қ ли эмас. Бирор бир фойдаланувчи эгалигида бўлган ер участкаларини бош қ а бир фойдаланувчи эгалигига бериш тў¦рисида қ арор чи қ арилиши ёки олиб берилиши мумкин эмас. Агар ер участкалари шу тахлитда берилса, қ онунга хилоф хатти- ҳ аракат саналади. Ер участкалари фойдаланиб келаётган субъектдан қ онунда белгиланган тартибда тўли қ олиб қ ўйилгандан сўнггина, бош қ а фойдаланувчига берилиши мумкин. Ер бериш стихияли тартибда ёки бир бошидан ёхуд тў¦ри келган жойдан эмас, балки илмий асосда, белгиланган ма қ сад йўлида, ернинг шарт-шароитлари, тупро қ унумдорлигига қ араб амалга оширилади. Энг унумдор ерлар асосан қ ишло қ хўжалиги ма қ садлари учун берилади. Саноат корхоналари, темир йўллар, автомобиль йўллари, электр узатиш линиялари, бош қ увур йўллари қ уриш учун, шунингдек қ ишло қ хўжалиги ишлаб чи қ ариши билан бо¦ли қ бўлмаган бош қ а э ҳ тиёжлар учун ерлар қ онунда белгиланишича, қ ишло қ хўжалиги учун яро қ сиз ҳ исобланган ерлардан ёки сифати ёмон бўлган ерлардан берилади. Ер бериш ер тузувчи ташкилотлар томонидан берилган ер участкаларининг чегараларини шу жойнинг ўзига бориб ўлчаб берганларидан кейин ерга эгалик ва ундан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини

www.arxiv.uz тасди қ лайдиган давлат ҳ ужжати берилгандан сўнггина тўла қ онуний ҳ исобланади. Ана шу ишлар амалга оширилмагунча, ерга эгалик қ илиш ёки ундан фойдаланишга йўл қ ўйилмайди. Ерга эгалик қ илиш ва ундан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини бекор бўлиш асослари Ўзбекистон Республикаси Ер кодексининг 36-моддасида кўрсатилган. Ерга эгалик қ илиш ва ундан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини бекор қ илиш деганда фойдаланиш учун бериб қ ўйилган ер участкаларини тегишли давлат органлари томонидан қ айтариб олиш ва шу ер участкасини бундан кейин ўша фойдаланувчи ишлата олиш ҳ у қ у қ ига эга эмаслиги тушунилади. Фойдаланиш учун бериб қ ўйилган ер участкаларини қ айтариб ёки тортиб олиш, ёхуд бош қ ача қ илиб айтганда ерга эгалик қ илиш ва ундан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини бекор қ илиш ваколати фа қ ат тегишли ҳ окимликларга берилган. Ўзбекистон Республикаси Ер кодексида ерга эгалик қ илиш ва ундан фойдаланиш ҳ у қ у қ и қ андай асослар бўлганда бекор қ илиниши мумкинлиги санаб ўтилган. Ана шу асослар юз бергандагина ҳ окимликлар ўз ваколатлари доирасида ерга эгалик қ илиш ва ундан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини бекор илиши мумкин. Ерга эгалик қ илиш ва ундан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини бекор қ илиш асосларидан биринчиси сифатида ер участкасидан ихтиёрий воз кечиш белгиланган. Ер участкасидан ихтиёрий воз кечиш ердан фойдаланувчилар ташкилотлар, корхоналар, муассасалар, ижарачилар, фу қ аролар томонидан амалга оширилади. Ер участкаларини фойдаланишдан ихтиёрий воз кечиш учун ҳ ар хил сабаблар: тупро қ унумдорлигининг пасайиб кетиши, ердан фойдаланишнинг самарасизлиги, ердан фойдаланувчининг имкониятларининг етишмаслиги ва бош қ алар бўлиши мумкин. Ер участкасидан ихтиёрий воз кечилганда бу ҳ а қ да тегишли ҳ окимликка мурожаат қ илинади. Ер участкаси берилган муддатнинг тугаганлиги ерга эгалик қ илиш ва ундан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини бекор қ илиш учун асослардан бири ҳ исобланади. Маълумки, ер бемуддат ҳ амда муддатли фойдаланиш учун берилади. Масалан, ер ижара асосида ёхуд ва қ тинча

www.arxiv.uz фойдаланиш учун берилганда маълум муддатга берилади. Бу муддат томонларнинг келишувига биноан 10 йил, 50 йил бўлиши мумкин. Ана шу муддатнинг тугаши ерга эгалик қ илиш ва ундан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини бекор қ илиш учун асос бўлади. Корхона, муассаса, ташкилотнинг фаолияти тўхтаганлиги о қ ибатида ҳ ам ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и бекор қ илинади. Берилган ер участкаси уни берган орган томонидан қ айтариб олинади. Маълумки, шартнома шартлари бузилганда ерни ижарага бериш шартномаси шу ер участкаларини ижарага берган ҳ окимлик томонидан бир томонлама бекор қ илиниши мумкин. Ўз-ўзидан равшанки, шартнома бекор қ илинганда ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и ҳ ам бекор қ илинади. Ер участкалари ҳ ар бир ердан фойдаланувчига ҳ о ҳ у қ ишло қ хўжалик корхонаси бўлсин, ёхуд саноат корхонаси бўлсин, белгиланган ма қ сад йўлида берилади. Масалан, қ ишло қ хўжалик корхоналарига ерлар қ ишло қ хўжалик ма ҳ сулотлари етиштириш учун берилади. Ердан белгиланганидан бош қ а ма қ садларда фойдаланиш деганда, энг аввало, шу ер участкаларига қ онунда ман этилган экин турларини, яъни, масалан, кўкнори, наша, ҳ инд коноплиси ва шунга ўхшашларни етиштирганлик тушунилади. Қ онунда ердан белгиланганидек бош қ а ма қ садларда фойдаланганлик учун ҳ у қ у қ ий жавобгарликка тортиш масаласи кўрилган. Ана шу ҳ аракатни содир этганлик биринчи галда ерга эгалик қ илиш ва ундан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини бекор қ илишга олиб келувчи асос ҳ исобланади. Хизматда фойдаланиш учун чек ерлар транспорт, ўрмон хўжалиги, ўрмончилик саноати, ало қ а, сув, бали қ чилик ва овчилик хўжалиги, шунингдек хал қ хўжалигининг бош қ а тармо қ ларида ишловчи баъзи тоифадаги ходимларга берилади. Бундай ер участкалари асосан тегишли вазирликларга, давлат қ ўмиталари ва идораларига қ арашли корхоналар, ташкилотлар ҳ амда муассасалар фойдаланиб турган ерлардан, бундай ерлар етишмаган та қ дирда эса - давлат за ҳ ира ерларидан ва давлат ўрмон фонди ерларидан ажратиб берилади. Улар қ ишло қ хўжалик экинлари етиштириш, ем-хашак тайёрлаш ва чорва молларни бо қ иш учун фойдаланилади.

www.arxiv.uz Хизматда фойдаланиш учун чек ерлар рўйхати Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Ма ҳ камаси томонидан белгиланадиган ходимлар тоифаларига берилиб, шу ходимлар муайян корхонада, ташкилотда, муассасада ишлаб турган бутун ва қ т мобайнида фойдаланишлари мумкин. Бу ходимлар ишдан бўшаган та қ дирда эса, ёки бош қ а ишга ўтганларида, уларнинг хизмат юзасидан фойдаланаётган чек ерларидан фойдаланиш ҳ у қ у қ лари бекор бўлади. Яъни шу ерни фойдаланиш учун берган орган қ арори билан ер участкалари қ айтариб олинади. Шуни таъкидлаш лозимки, хизматда фойдаланиш учун берилган чек ерларга экин экилган бўлса, у ҳ олда бу ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ҳ осил йи¦иб-териб олинганидан кейин бекор қ илинади. Хизматда фойдаланадиган чек ерлардан фойдаланиш ҳ у қ у қ и қ арилик ёки ногиронлик пенсияга чи ққ ан ишчи ва хизматчилар учун умрбод, Қ уролли Кучлар сафига ҳ а қ и қ ий хизматга ча қ ирилган, шунингдек ў қ ишга юборилган ишчи ва хизматчиларнинг оилалари учун мазкур ходимлар ҳ а қ и қ ий ҳ арбий хизматда ёки ў қ ув юртида бўлган бутун давр мобайнида, бундан таш қ ари, хизмат вазифасини бажариш ва қ тида халок бўлган ишчи ва хизматчиларнинг ме ҳ натга лаё қ атсиз аъзолари учун умрбод, болалари учун эса бу болалар вояга етгунрига қ адар са қ лаб қ олинади. Ердан фойдаланувчилар ердан о қ илона, самарали фойдаланишлари, уни э ҳ тиёт қ илишлари керак. Қ ишло қ хўжалигига мўлжалланган ҳ ар бир ер участкаларининг ҳ осилдорлик даражаси белгиланган бўлиб, ердан фойдаланувчилар шу ерларнинг кадастрда кўрсатилган ба ҳ оларидан пастга тушиб кетишига йўл қ ўймасликлари шарт. Улар аксинча, ернинг ҳ осилдорлик даражасини ердан фойдаланишнинг илмий қ оидаларига амал қ илиб, яъни алмашлаб экишни кенг йўлга қ ўйишлари, ма ҳ аллий ў¦итлар ор қ али ерга ишлов бериш билан доимо ошириб беришлари лозим. Акс ҳ олда эса бу ер участкасидан о қ илона фойдаланилмаганлик учун унга эгалик қ илиш ва фойдаланиш ҳ у қ у қ ини бекор қ илинишига олиб келади. Ердан фойдаланувчилар тупро қ унумдорлигини ошириш юзасидан самарали чораларини кўришлари, тупро қ ни шамол ва сув эрозиясидан

www.arxiv.uz са қ лаш юзасидан ташкилий-хўжалик, агротехника, мелиорация тадбирларини амалга оширишлари, ерларнинг шўрланиш, зах босиш, ифлосланиш ҳ олатига йўл қ ўймасликлари, бегона ўтлар пайдо бўлишининг олдини олишлари, шунингдек тупро қ нинг ҳ олатини ёмонлаштирувчи бош қ а жараёнларга йўл қ ўймасликлари, минерал ў¦итларни тў¦ри ишлатишлари, ишлаб чи қ ариш чи қ индилари ва бош қ а чи қ итлар, о қ ова сувлар билан ифлосланишга йўл қ ўймасликлари, кимёвий ва радиоактив бул¦анишга, умуман, экология вазияти ёмонлашувига олиб борадиган бош қ а ҳ олатларни вужудга келишига имкон бермасликлари керак. Санаб ўтилган тадбирларнинг бажарилмаслиги ерга эгалик қ илиш ва ундан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини бекор қ илинишига сабаб бўлади. Бундан таш қ ари, Ўзбекистон Республикаси қ онунларида белгиланган муддатлар мобайнида ер соли¦и, шунингдек ижара шартномасида белгиланган муддатларда ижара ҳ а қ и узлуксиз тўланмаганида ҳ ам ерга эгалик қ илиш ва ундан фойдаланиш ҳ у қ у қ и бекор қ илинади. Қ ишло қ хўжалик ишлаб чи қ ариши учун бериб қ ўйилган ерлар энг қ имматли ерлар ҳ исобланиб, а ҳ олини ози қ -ов қ ат ма ҳ сулотларига бўлган э ҳ тиёжини қ ондиришда ўта му ҳ им а ҳ амиятга эга. Бундай ерларни қ аровсиз ёки фойдаланишсиз қ олдирилишига йўл қ ўйиб бўлмайди. Шунинг учун қ ишло қ хўжалигига мўлжалланган ерлар бир йил давомида фойдаланишсиз қ олдирилса, унга нисбатан эгалик қ илиш ва фойдаланиш ҳ у қ у қ и бекор қ илинади. Но қ ишло қ хўжалик ишлаб чи қ ариши учун берилган ер участкалари, асосан ҳ ар хил иншоотлар, қ урилмалар, уй-жойлар ва бош қ а қ урилишлар учун мўлжалланган ма қ садларда берилиб, уларни бир йил мобайнида ўзлаштириш, белгиланган ма қ садга эришишга имконият қ ийинро қ бўлади. Шунинг учун қ онунда бундай ерларни ўзлаштиришга икки йил муддат белгиланган. Шу икки йил муддат мобайнида берилган ер участкаларидан белгиланган ма қ сад йўлида фойдаланилмаса, унга эгалик қ илиш ва фойдаланиш ҳ у қ у қ и бекор қ илиши мумкин. Мерос қ илиб қ олдириладиган умрбод эгалик қ илиш ҳ у қ у қ ини берувчи ордер ким ошди савдоси асосида сотиб олинганидан кейин ер

www.arxiv.uz участкасидан икки йил мобайнида фойдаланилмаганида, ер участкасига мерос қ илиб қ олдириладиган умрбод эгалик қ илиш ҳ у қ у қ и гаровда бўлган та қ дирда эса, гаров шартномаси муддати мобайнида фойдаланилмаганида ер участкасидан фойдаланиш ҳ у қ у қ и бекор қ илинади ва фойдаланилмаётган ер участкалари аввалги эгаларига улар тўлаган ҳ а қ қ иймати қ опланади. Ю қ орида санаб ўтилганлардан таш қ ари, ерга эгалик қ илиш ва ундан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини бекор қ илиш учун Ўзбекистон Республикасининг ер кодексида кўрсатилган ернинг давлат ёки жамоат э ҳ тиёжлари учун олиб қ ўйилиши (37-модда), шунингдек ерга эгалик қ илиш ва ундан фойдаланиш қ оидалари мунтазам суратда бузилганлиги туфайли олиб қ ўйилиши (38-модда) ҳ олатлари ҳ ам асос бўлади. Ўзбекистон Республикаси Ер кодексида ер участкаларига бўлган мулк ҳ у қ у қ ини бекор қ илиш асослари ва тартиби батафсил тартибга солинган (36-модда). Ушбу моддага биноан ер участкасига бўлган мулк ҳ у қ у қ и қ уйидаги ҳ олларда бекор қ илинади: 1) савдо ва хизмат кўрсатиш со ҳ аси объектлари, шунингдек уй-жой бинолари ва бош қ а бинолар ёки биноларнинг бир қ исми шу бинолар жойлашган ер участкалари билан бирга сотилганда; 2) давлат ва жамоат э ҳ тиёжлари учун савдо ва хизмат кўрсатиш со ҳ аси объектлари, шунингдек уй-жой бинолари ва бош қ а бинолар ёки биноларнинг бир қ исми улар жойлашган ер участкалари билан биргаликда қ айта сотиб олинганда; 3) қ онунда белгиланган савдо ва хизмат кўрсатиш со ҳ аси объектлари, шунингдек уй-жой бинолари ва бош қ а иморатлар ёки иморатларнинг бир қ исми улар жойлашган ер участкалари билан бирга мусодара этилганда. Ердан белгиланганидан бош қ а ма қ садларда фойдаланганлик, о қ илона фойдаланилмаганлик, кимёвий ва радиоактив бул¦аганлик, экология вазияти ёмонлашувига олиб борадиган усуллар билан фойдаланганлик учун ерга эгалик қ илиш ва ундан фойдаланиш ҳ у қ у қ и бекор қ илинганда бу қ арор устидан норози бўлган ердан фойдаланувчилар судга шикоят қ илишлари мумкин. Агар ерга эгалик қ илиш ва ундан фойдаланиш қ онунга хилоф равишда, асоссиз бекор қ илинган бўлса, унда суд бу ҳ у қ у қ ни тиклаши мумкин.

www.arxiv.uz Ерга эгалик қ илиш ва ундан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини бекор қ илиш тартиби Ўзбекистон Республикаси қ онунлари билан белгиланиб, шу ер участкасини берган органнинг қ арорига биноан амалга оширилади. Бу қ арорда ерга эгалик қ илиш ва ундан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини бекор қ илиш муддати кўрсатилади, ер участкасидан келгусида фойдаланиш тартиби, зарур ҳ олларда эса бу ер участкаларидаги иморатлар, иншоотлар, экинлар ва дарахтлардан фойдаланиш тартиби белгилаб берилади. 3. Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и мазмуни. Ер эгаси, ердан фойдаланувчи, ижарачи ва ер участкаси мулкдорининг ердан фойдаланишга оид ҳ у қ у қ ва мажбуриятлари йи¦индиси ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и мазмунини ташкил этади. Ер ресурсларидан самарали, о қ илона фойдаланиш ҳ амда уларни му ҳ офаза қ илиш кўп жи ҳ атдан ер эгалари ва ердан фойдаланувчи субъектларнинг ердан фойдаланиш бўйича қ онунда белгиланган ҳ у қ у қ ва мажбуриятларига қ анчалик о¦ишмай риоя қ илишлари, уларни бажаришларига бо¦ли қ бўлади. Ёхуд, ер эгалари ва ердан фойдаланувчиларнинг ер муносабатларини тартибга солувчи қ онун нормаларига о¦ишмай итоат этишлари, уларни тўла ижро қ илишлари ердан ма қ садга мувофи қ фойдаланиш ҳ амда му ҳ офазасини таъминлашга хизмат қ илади. Ер эгаси, ердан фойдаланувчи, ижарачи ва ер участкаси мулкдорининг ҳ у қ у қ ва мажбуриятлари Ўзбекистон Республикасининг Ер кодекси, " Қ ишло қ хўжалик кооперативлари (ширкат хўжалиги) тў¦рисида"ги, "Фермер хўжалиги тў¦рисида"ги, "Де ҳқ он хўжалиги тў¦рисида"ги, "Ижара тў¦рисида"ги қ онунлари ва бош қ а меъёрий ҳ ужжатлар билан тартибда солинади. Ушбу қ онунлар нормаларидаги асосий талаблар ердан илм-фан тавсиялари асосида фойдаланиш, ердан келажак авлод манфаатларини ҳ ам инобатга олиб фойдаланиш, ердан ани қ белгиланган ма қ сад асосида фойдаланиш, ерни ишдан чи қ армаслик, ифлослантирмаслик, ердан хал қ фаровонлиги йўлида, мамлакат и қ тисодиёти бар қ арорлигини таъминлаш йўлида фойдаланишдан иборатдир.

www.arxiv.uz Ер эгалари, ердан фойдаланувчи, ижарачи ва ер участкаси мулкдорининг ҳ у қ у қ лари Ўзбекистон Республикаси Ер кодексининг 39- моддасида санаб кўрсатилган: Бу ҳ у қ у қ лар қ уйидагилардан иборат: 1) ер участкасида ундан фойдаланиш ма қ садига мувофи қ муста қ ил хўжалик юритиш; 2) қ ишло қ хўжалик экинзорлари ва кўчатзорлари ҳ амда дов-дарахтларга, етиштирилган қ ишло қ хўжалик ма ҳ сулоти ва уни реализация қ илишдан олинган даромадга бўлган мулк ҳ у қ у қ и; 3) ер участкасидаги мавжуд кенг тар қ алган фойдали қ азилмалар, ўрмонзорлар, сув объектларидан хўжалик э ҳ тиёжлари учун фойдаланиш, шунингдек ернинг бош қ а фойдали хоссаларини ишга солиш; 4) ерларни су¦ориш ва уларнинг захини қ очириш, агротехника ва бош қ а мелиорация ишлари ўтказиш; 5) қ ишло қ хўжалик экинларини, дов-дарахтларни су¦ориш ҳ амда бош қ а ма қ садлар учун су¦ориш манбаларидан лимитларга мувофи қ сув олиш; 6) белгиланган тартибда уй-жой бинолари, ишлаб чи қ ариш, маданий-маиший ҳ амда бош қ а иморатлар ва иншоотларни барпо этиш; 7) ер участкаси олиб қ ўйилганда унга етказилган зарарнинг (шу жумладан бой берилган фойданинг) қ опланишини талаб қ илиш; 8) ер участкасини ва қ тинча фойдаланишга ва ички хўжалик ижарасига бериш; 9) ер эгаси бўлган фу қ аро ер участкасига мерос қ илиб қ олдириладиган умрбод эгалик килиш ху қ у қ ини, жумладан ким ошди савдоси асосида олинган шундай ҳ у қ у қ ни де ҳқ он хўжалиги юритиш, якка тартибда уй-жой қ уриш ма қ садида кредитлар олиш учун гаровга қ ўйиши мумкин. Ер қ онунчилиги барча ер эгалари ва ердан фойдаланувчиларга бир хил ҳ у қ у қ лар белгилайди. Ерга эгалик қ илиш ва ундан фойдаланиш бўйича субъектларнинг ҳ у қ у қ лари камситилиши, ёки баъзи субъектларга имтиёзлар берилиши, ёхуд улар ҳ у қ у қ ларини оширишга йўл қ ўйилмайди. Барча ер эгалари ёки ердан фойдаланувчилар ҳ о ҳ у давлат органи бўлсин, ҳ о ҳ у де ҳқ он хўжалиги бўлсин, ҳ о ҳ жамоа хўжалиги, ёки фу қ аро бўлсин уларнинг ердан фойдаланишдаги ҳ у қ у қ лари тенгдир. Ер эгалари, ердан фойдаланувчилар, ижарачи ва ер участкаси мулкдорлари ердан фойдаланишда ҳ у қ у қ лар билан бир қ аторда маълум мажбуриятларни ҳ ам бажаришлари лозим бўлади. Бу мажбуриятлар Ер

www.arxiv.uz кодексининг 40-моддасида ўрнатилган бўлиб, улар қ уйидагилардан иборат: 1) ердан белгиланган ма қ садга мувофи қ о қ илона фойдаланиш, тупро қ унумдорлигини ошириш, ишлаб чи қ аришнинг табиатни му ҳ офаза қ илувчи технологияларини қ ўллаш, ўз хўжалик фаолияти натижасида ҳ удудда экологик вазиятнинг ёмонлашувига йўл қ ўймаслик; 2) ишлаб турган ирригация ва мелиорация тармо қ лари, му ҳ андислик коммуникацияларини соз ҳ олатда са қ лаб туриш; 3) ерларни му ҳ офаза қ илишга оид тадбирларни амалга ошириш; 4) ер соли¦ини ёки ер учун ижара ҳ а қ ини ўз ва қ тида тўлаш; 5) бош қ а ер эгалари хукукларини бузмаслик; 6) фойдали қ азилма конларини ишлатиш, қ урилиш ва бош қ а ишларни амалга ошириш учун берилган қ ишло қ хўжалик ерларини уларга э ҳ тиёж қ олмаганда ўз ҳ исобидан яро қ ли ҳ олатга келтириш; 7) қ урилиш ва бош қ а ишларни олиб боришда қ ўшни ерга салбий таъсир кўрсатишнинг олдини олиш; 8) ма ҳ аллий давлат ҳ окимияти органларига ердан фойдаланиш тў¦рисидаги қ онун ҳ ужжатларида белгиланган маълумотларни ўз ва қ тида та қ дим этиш. Ер эгалари, ердан фойдаланувчи, ижарачи ва ер участкаси мулкдорининг ҳ у қ у қ ларининг таъминланиши қ онун билан кафолатланади. Ер кодексининг 41-моддасида кўрсатилишича, ер эгалари ва ердан фойдаланувчиларнинг фаолиятига давлат, хўжалик органлари, мансабдор шахсларнинг аралашуви таъ қ и қ ланади. Ер эгалари ва фойдаланувчиларнинг бузилган ҳ у қ у қ лари тикланиши керак ва етказилган зарар, шу жумладан бой берилган фойда тўла ҳ ажмда қ опланиши лозим. 4. Ердан ижара асосида фойдаланиш ҳ у қ у қ и. Ер ижараси тў¦рисидаги тушунча Ўзбекистон Республикасида "Ижара тў¦рисида"ги Қ онунининг 1-моддасида келтирилган. Бу модда қ оидасига кўра, ижара - шартнома асосида ерга, бош қ а табиий ресурсларга, шунингдек, хўжалик фаолиятини ва ўзга фаолиятларни муста қ ил равишда амалга ошириш учун ижарачига зарур бўлган мол- мулкка ҳ а қ тўлаш эвазига муддатли эгалик қ илиш ва ундан фойдаланишдир.

www.arxiv.uz Демак, ер ижараси - бу мулк эгаси (давлат ёки унинг ма ҳ аллий ҳ окимият органлари) томонидан ер участкаларини шартнома асосида бош қ а фойдаланувчига (ижарачига) муста қ ил хўжалик фаолиятини амалга ошириш учун, қ оидага кўра, маълум ҳ а қ эвазига ва маълум муддатга бериш шаклидир. Ижара асосида ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и ўзига хос-хусусиятларга эга бўлиб, улар қ уйидагилардан иборатдир: 1) Ер ижараси шартнома асосида амалга оширилади; 2) ерни ижарага бериш ер эгаси, яъни давлат ёки ма ҳ аллий ҳ окимият органлари томонидан амалга оширилади; 3) ижара асосида ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и субъектлари ердан бирламчи фойдаланувчилар сифатида тан олинади, яъни улар ерда муста қ ил хўжалик юритиш ва ердан муста қ ил фойдаланиш ҳ у қ у қ ига эга; 4) ер ижарага давлатнинг захира ерлари фондидан ёки ма ҳ аллий ҳ окимият органлари ихтиёридаги ерлардан берилади; 5) ер ижарага маълум муддатга берилади; 6) ерни ижарага бериш ҳ а қ олиш эвазига амалга оширилади. Шундай қ илиб, ижара асосида ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и тушунчаси ва мазмуни ижара шартномаси асосида фермерларга бош қ а давлат ташкилотлари, корхона ва муассасаларига, де ҳқ он хўжалигига, шунингдек фу қ ароларга ерни эгаллаш, ундан фойдаланиш учун бериш ёки топширишни тартибга солувчи ҳ у қ у қ ий нормалар йи¦индисидан иборат. Ижара асосида ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и ижарачиларнинг қ онунда белгиланган ҳ у қ у қ доирасида ерни эгаллаш ва ундан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини амалга оширишдан келиб чи қ ади. У ижарачиларнинг ердан фойдаланишини ўзгартириш, узайтириш ва тугатиш тартибини белгиловчи, уларнинг ҳ у қ у қ ларини ҳ имоя этувчи, ердан фойдаланиш қ оидаларини бузганлик учун жавобгарликни белгиловчи ҳ у қ у қ ий нормалар йи¦индисининг жамланмасидир. Ер ижараси ҳ у қ у қ ининг вужудга келиш асоси бўлиб ижара шартномаси ҳ исобланади. Ўзбекистон Республикасида "Ижара тў¦рисида"ги қ онунининг 11-моддасига кўра, ижарага берувчи билан ижарачининг муносабатларини тартибга солувчи асосий ҳ ужжат ижара шартномасидир. Бундай шартнома ихтиёрийлик ва томонларнинг тўла тенг ҳ у қ у қ лилиги асосида тузилади.

www.arxiv.uz Ер ижараси шартномаси ҳ у қ у қ ий характерга эга бўлиб, уни имзолаган томонлар учун бажарилиши мажбурийдир. Бу шартнома, асосан ёзма шаклда тузилади. Унда ер участкасининг ми қ дори, унинг ани қ чегаралари, жойлашган ўрни, ижара ҳ а қ и, ерни ижарага бериш муддати, ижарага берувчи ва ижарачининг ердан фойдаланишдаги ҳ у қ у қ ва мажбуриятлари ва бош қ алар белгиланади. Ер-ижаравий ҳ у қ у қ ий муносабатларнинг субъектлари ерни бериш ва олиш характерига кўра ижарага берувчи ва ижарачиларга бўлинади. Ўзбекистон Республикаси Ер кодексининг 24-моддасида, Ўзбекистон Республикасида "Ижара тў¦рисида"ги Қ онунининг 4- моддасига кўра, туман ва ша ҳ ар ҳ окимликлари ерни ижарага берувчилардир. Қ онунда айтилишича, ерни ижарага берувчилар сифатида фа қ ат мулк эгаси (бу ерда ернинг эгаси) ёки бош қ ача айтганда, давлат ва унинг жойлардаги органлари бўлиши мумкин. Ер-ижаравий ҳ у қ у қ ий муносабатларининг субъекти бўлиб, нафа қ ат ижарага берувчи балки ижарачилар ҳ ам ҳ исобланадилар. Қ онунчиликда ижарачи сифатида қ атнашиш ҳ у қ у қ ига эга бўл-ганларнинг кенг доираси белгиланган. Масалан, Ўзбекистон Республикаси "Ижара тў¦рисида"ги қ онунининг 4-моддаси ва Ўзбекистон Республикаси Ер кодексининг 24- моддасига кўра, юридик шахслар ва фу қ аролар, Ўзбекистон ва чет эл юридик шахслари иштирокидаги қ ўшма корхоналар, хал қ аро бирлашмалар ва ташкилотлар, шунингдек чет давлатлар, хал қ аро ташкилотлар, хорижий юридик ва жисмоний шахслар ижарачи бўлишлари мумкин. Фермер хўжаликлари бош қ а давлат корхоналари, ташкилот ва муассасалари, де ҳқ он хўжаликлари, фу қ аро гуру ҳ и, оилалар, айрим фу қ аролар ижара ҳ у қ у қ ий муносабатларида ижарачилар сифатида қ атнашар эканлар, бир ва қ тнинг ўзида, табиийки, ижара асосида ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ининг субъектлари ҳ исобланадилар. Ижарачиларга биркитиб берилган ва шу ма қ садларда белгиланган айрим олинган ер участкалари ижара асосида ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ининг объектлари ҳ исобланади. Бу ер участкасининг ми қ дори, жойлашган ўрни ижара шартномасида кўрсатилади.

www.arxiv.uz Ер ижарага, одатда, давлатнинг захира ерларидан ва ма ҳ аллий ҳ окимият органларининг ерларидан берилади. Бу ерлар асосан ижара ерлари фондини ташкил этади. Агар давлатнинг захира ерлари бутун ер фондининг жуда кам фоизинигина ташкил этишини ҳ исобга олсак, ижара ер фондининг жуда камлигини кўришимиз мумкин. Қ олган ҳ амма ерлар ширкат хўжалиги ва бош қ а давлат ёки кооператив корхоналари, ташкилотлари, муассасалари, фу қ аролар томонидан та қ симлаб олинган. Шу сабабдан ер ижараси фондини ташкил этиш анча қ ийин бўлмо қ да. Шуни айтиш керакки, кейинги ва қ тларда илмий адабиётларда, кундалик матбуотда ердан доимий асосда фойдаланиш ҳ у қ у қ ини ижара асосида фойдаланиш билан алмаштириш тў¦рисида таклифлар айтилмо қ да. Аммо, бизнингча, ижара ерлари биринчи навбатда давлатнинг захира ерлари ва ма ҳ аллий ҳ окимият органларининг ерлари ҳ исобига вужудга келтирилиши керак. Бундан таш қ ари, шундай фондни хўжаликлар учун ишлатиш қ ийин бўлган, и қ тисодий жи ҳ атдан но қ улай ҳ исобланган, шунингдек шу хўжаликлар томонидан ишлатилмайдиган ёки ноо қ илона ишлатиладиган ерлар ҳ исобига ташкил этиш лозим. Ўзбекистон Республикаси Ер кодексининг 38-моддасига кўра, ҳ окимликлар ўз ваколатлари доирасида, ер участкаларидан о қ илона фойдаланилмаган, ер участкасидан тупро қ ҳ осилдорлиги пасайишига, унинг кимёвий ва радиоактив бул¦анишига, экология вазияти ёмонлашувига олиб борадиган усуллар билан фойдаланилган та қ дирда, қ ишло қ хўжалик ишлаб чи қ ариш учун бериб қ ўйилган ер участкасидан бир йил давомида ва но қ ишло қ хўжалик ишлаб чи қ ариш учун берилган ер участкасидан икки йил мобайнида фойдаланилмаган та қ дирда ҳ ам ер участкасига эгалик қ илиш ва ундан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини тўхтатиб қ ўяди. Демак, ю қ оридан санаб ўтилганлардан таш қ ари, ижара ерлари фондини ердан фойдаланиш қ оидаларини доимий тарзда бузиб келаётган ердан фойдаланувчилардан ма ҳ аллий ҳ окимият органлари томонидан тортиб олинган ерлар ҳ исобига ҳ ам ташкил этиш мумкин. Ижара ер фондлари бир бутун массивни ташкил этмайди, улар айнан фа қ ат бир турдаги ер фондлари таркибида ҳ ам бўлмайди. Бу

www.arxiv.uz фонд давлат ўрмон фонди ерларида ҳ ам, а ҳ оли пунктлари ерлари фондида ҳ ам, саноат, транспорт ерлари фондлари, шунингдек, бош қ а туркумдаги ер фондлари таркибида ҳ ам бўлиши мумкин. Шунинг учун ер ижараси ўзининг фойдаланиш ма қ садига қ араб турли хил ҳ у қ у қ ий ҳ олатда бўлиши мумкин. Албатта, бош қ а ҳ олатлардаги сингари бу ерда ҳ ам қ ишло қ хўжалиги ижара ер фондларининг ҳ у қ у қ ий ҳ олати устиворлигига эга бўлади. Шуни ало ҳ ида таъкидлаш керакки, ер ижарага берилганда унга нисбатан мулк ҳ у қ у қ и ижарага берувчида, яъни давлатда са қ ланиб қ олади, ҳ еч ва қ т иккинчи томонга - ижарачига ўтмайди. Демак, ижарачи ернинг эгаси ҳ исобланмас экан, айтиш мумкинки ижарага берувчи билан ижарачиларнинг ҳ у қ у қ ва мажбуриятлар йи¦индиси мазмуни бир- биридан фар қ қ илади. Ижарага берувчилар, яъни ма ҳ аллий ҳ окимият органлари ер ижарага берилганда унинг эгаси бўлиб қ олади ва учта ҳ у қ у ққ а эга бўлади. Булар - ерни эгаллаш, фойдаланиш ва тасарруф этиш ҳ у қ у қ и. Ер ижарага берилганда унга нисбатан эгалик ўзгармас экан, демак тасарруф қ илиш ҳ у қ у қ и ҳ ам ўзгармайди, яъни у ер эгасидан бош қ а ҳ еч кимга ўтмайди. Шунинг учун ижарачилар фа қ ат ерни эгаллаш ва ундан фойдаланиш ҳ у қ у қ ларига эга бўлади. Ер ижараси ҳ а қ ида фикр юритганда ижара асосида ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ининг ўзгариши ва ўзайтирилиши масалаларига тўхталиб ўтиш лозим. Аввало шуни айтиш керакки, ердан ижара асосида фойдаланиш ҳ у қ у қ и ўзгариб туриши мумкин. Бу ўзгаришлар ўз- ўзидан, бошбошдо қ лик билан эмас, балки қ онунда белгиланган тартибда рўй бериши лозим. Маълумки, ижара асосида ердан фойдаланиш жараёнида ер ижараси шартномаси шартлари ҳ ам ўзгариб туриши мумкин. Ижара асосида ерга эгалик қ илиш ва фойдаланиш ҳ у қ у қ и бош қ а субъектга ўтиши ёки берилган ер майдони қ ис қ артирилиши ёки кўпайтирилиши ёхуд умуман давлат ва жамоат э ҳ тиёжлари учун қ айтариб олиниши, агар ижарачи бирор ташкилот бўлса, у тугатилиши мумкин. Бундай ҳ оллар ижара асосида ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ининг ўзгаришига эмас, балки шу асосда ердан фойдаланишнинг бекор қ илинишига олиб

www.arxiv.uz келади. Масалан, ижара асосида ердан фойдаланиш жараёнида ер участкаси бир фойдаланувчидан иккинчисига олиб берилса, биринчи фойдаланувчига нисбатан фойдаланиш ҳ у қ у қ и бекор бўлади, иккинчисида эса фойдаланиш ҳ у қ у қ и вужудга келади. Демак, бу жараёнда ҳ еч қ андай ижара асосида ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ининг ўзгариши рўй бермайди. Ёки ижарачининг фойдаланиб келаётган ер участкасига яна маълум ми қ дорда ер майдони қ ўшиб берилса ёки фойдаланаётган ер майдонидан бир қ исми олиб қ ўйилса, қ ўшиб берилган ер участкасига нисбатан фойдаланиш ҳ у қ у қ и вужудга келиб, олиб қ ўйилган ерга нисбатан фойдаланиш ҳ у қ у қ и бекор қ илинади. Демак, бу жараёнда ҳ ам ҳ еч қ андай ижара асосида ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ининг ўзгариши рўй бермайди. Ижара асосида ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ининг ўзгариши деганда, умуман бош қ а ҳ олат тушунилади. У ўзига хос хусусиятларга эга бўлиб, ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ининг вужудга келиши ёки бекор қ илиниши сингари муста қ ил тушунча ҳ исобланади ва маълум ҳ у қ у қ ий мазмунга эга бўлади. Маълумки, қ ишло қ хўжалигига мўлжалланган ерлардан фойдаланиш жараёнида яхшиланиб бориши, яъни ҳ осилдорлиги ошиши ёки фойдаланишга яро қ сиз ҳ олга тушиб қ олиши мумкин. Бу ҳ олат ердан фойдаланиш ма қ садининг ўзгаришига олиб келиши, бир турдаги ер майдонини иккинчи турга айлантиришга сабаб бўлиши мумкин. Бунда ердан фойдаланиш бекор қ илинмайди, ёхуд ердан фойдаланиш янгидан вужудга келмайди, ердан фойдаланиш субъектлари ҳ ам ўзгармайди, ер майдонларининг ми қ дори ўзгаришсиз қ олиб фа қ ат ердан фойдаланиш ма қ сади ўзгаради. Шу билан бирга ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ий ҳ олати ҳ ам ўзгаради. Бу эса му ҳ им и қ тисодий ва ҳ у қ у қ ий а ҳ амиятга эга. Бир турдаги қ ишло қ хўжалиги ер майдонининг иккинчи турга айлантирилиши шундай юридик фа қ т ҳ исобланадики, бу билан ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и мазмунига қ онунчилик маълум ўзгаришларни белгилайди. Ижарачилар ердан фойдаланиш ҳ олатидаги ҳ у қ у қ ий ўзгаришнинг мо ҳ ияти шундан иборатки, ижарага берувчи ўз навбатида

www.arxiv.uz талабларини ўзгартириши мумкин (масалан, ижара ҳ а қ и, ердан ёмон фойдаланаётган бўлса, шартномани бекор қ илиш ва бош қ алар). Ю қ орида айтилганлардан хулоса шуки, ижара асосида ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и мазмунининг ўзгариши деганда ижарачилар фойдаланишида бўлган ер майдонларининг бир тоифадан иккинчисига ўтиши, айрим ер майдонларидан фойдаланиш режимининг ўзгариши тушунилади. Ижара асосида ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини тахлил қ илганда шу асосда ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини ўзайтириш масаласига ало ҳ ида тўхталиб ўтиш ўринлидир. Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини ўзайтириш масаласи ердан ва қ тинчалик фойдаланиш, жумладан, ижара асосида фойдаланишга берилгандагина таалу қ ли бўлиб, ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и мазмуни элементлари ичида муста қ ил элемент ҳ исобланади. Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ининг ўзайтириш ердан муддатсиз фойдаланишга берилганда тегишли бўлмайди. Агар томонлар ердан фойдаланишни бекор қ илиш хо ҳ ишини билдирмаса уларнинг келишувига асосан қ онун билан белгиланган муддат тугагандан кейин шу ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини ўзайтириш масаласи келиб чи қ ади, яъни томонлар яна белгиланган муддатга ердан фойдаланишни ўзайтиришлари мумкин. Бундан таш қ ари, "Ижара тў¦рисида"ги қ онуннинг 14-моддасига кўра, шартнома муддати тугагандан сўнг ижарачининг шартномани яна тиклашга ҳ у қ у қ и бор. Демак, ижарачи шу асосда ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини ўзайтиришга ҳ а қ ли. Яна шуни ало ҳ ида таъкидлаш керакки, шартнома муддати тугагандан сўнг томонлардан биронтаси шартномани бекор қ илиш ёки ўзгартириш тў¦рисида хабар қ илмаса шартнома ўша муддатга ва ўша шартлар асосида узайтирилган ҳ исобланади. Демак, ижара асосида ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ининг мазмуни ичида муста қ ил элемент ҳ исобланган ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини узайтириш му ҳ им а ҳ амиятга эга бўлиб, ердан фойдаланиш муддати у тугагандан сўнг фойдаланувчилар ёки фойдаланиш учун берувчилар қ андай ҳ аракат қ илиши кераклигини, масалани қ андай тў¦ри ҳ ал қ илиш учун ёрдам беради. Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини узайтириш элементи

www.arxiv.uz туфайли ердан фойдаланиш яна давом этиши жумладан, шартнома (ер- ижараси) яна томонлар ўртасида давом эттирилиши мумкин. Бундай ҳ олларда шартнома, жумладан, ер-ижараси шартномаси ҳ ам қ айтадан тузилган деб эмас, балки узайтирилган ҳ исобланади.

www.arxiv.uz 5. Ердан мерос қ илиб қ олдириладиган умрбод эгалик қ илиш ҳ у қ у қ и асосида фойдаланиш. Ўзбекистон Республикаси Ер Кодексининг 17-моддасида кўрсатилишича, жисмоний шахслар мерос қ илиб қ олдириладиган умрбод эгалик қ илиш ҳ у қ у қ и асосида ер участкаларига эга бўлишлари мумкин. Ер участкасига мерос қ илиб қ олдириладиган умрбод эгалик қ илиш ҳ у қ у қ и ҳ у қ у қ тизимидаги ва қ онунчилигимиздаги янги тушунчалардан биридир. Ер участкасига мерос қ илиб қ олдириладиган умрбод эгалик қ илиш ҳ у қ у қ и ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и институтининг субинститутларидан бири бўлиб, унинг асосий хусусияти ер участкасининг умрбод эгалик учун берилиши, авлоддан-авлодга қ онуний мерос ор қ али ўтиш, уй-жойга, чарбо¦га мулк ҳ у қ у қ и асосида эга бўлиш о қ ибатида келиб чи қ иш кабиларда кўринади. Бу ҳ у қ у қ Ўзбекистон Республикасининг Ер кодекси, " Қ ишло қ хўжалик кооперативлари (ширкат хўжалиги) тў¦рисида"ги, "Де ҳқ он хўжалиги тў¦рисида"ги қ онунлари ва бош қ а меъёрий ҳ ужжатларда ўзининг ҳ у қ у қ ий асосларини топган. Ер участкасига мерос қ илиб қ олдириладиган умрбод эгалик қ илиш ҳ у қ у қ и деганда де ҳқ он хўжалиги юритиш, якка тартибда уй-жой қ уриш, жамоа бо¦дорчилиги ва узумчилиги юритиш учун бериладиган ер участкаларидан фойдаланиш бўйича муносабатларни тартибга солувчи ҳ у қ у қ ий қ оидалар йи¦индиси тушунилади. Бу ер участкалари қ онуний мерос ҳ у қ у қ и асосида ворисларга ўтади. Ер участкаларига мерос қ илиб қ олдириладиган умрбод эгалик қ илиш ҳ у қ у қ и Ўзбекистон Республикаси фу қ ароларига де ҳқ он хўжалиги юритиш, уй-жой қ уриш, жамоа бо¦дорчилиги билан шу¦улланиш ма қ садларида 0,04 га дан то 0,35 га гача су¦ориладиган ерларда, 0,50 га лалми ерларда, чўл зоналарида эса 1,0 га гача берилади. Ўзбекистон Республикаси Ер кодексининг 19-моддасига кўра, фу қ ароларга ер участкалари мерос қ илиб қ олдириладиган умрбод эгалик қ илиш ҳ у қ у қ и де ҳқ он хўжалиги юритиш, якка тартибда уй-жой қ уриш ва уй-жойни ободонлаштириш, жамоа бо¦дорчилиги ва узумчилиги юритиш учун берилади. Фу қ ароларнинг ер участкаларига

www.arxiv.uz мерос қ илиб қ олдириладиган умрбод эгалик қ илиш ҳ у қ у қ и Ер участкасига мерос қ илиб қ олдириладиган умрбод эгалик қ илиш ҳ у қ у қ ини берувчи давлат ҳ ужжати билан тасди қ ланади. Уй-жойга, чорбо¦га бўлган мулк ҳ у қ у қ и сотиб олиш, ҳ адя ёки мерос бўйича ўтганда ана шу иморатларга мулк ҳ у қ у қ и билан бирга мазкур иморатлар жойлашган барча ер участкасига эгалик қ илиш ва ундан фойдаланиш ҳ у қ у қ и ҳ ам ўтади. Бу ҳ олат ваколатли органлар томонидан ер участкасига мерос қ илиб қ олдириладиган умрбод эгалик қ илиш ҳ у қ у қ ини берувчи давлат ҳ ужжатини топшириш йўли билан расмийлаштирилади. Ер участкасига мерос қ илиб қ олдириладиган умрбод эгалик қ илиш ҳ у қ у қ и асосида ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ининг субъекти бўлиб якка шахслар, шунингдек де ҳқ он хўжалиги аъзолари, яъни бутун оила ҳ исобланиши мумкин. Юридик шахслар (де ҳқ он хўжалиги бундан мустасно) бундай ҳ у қ у қ ининг субъекти бўлмайди. Бу ҳ у қ у қ нинг объекти бўлиб де ҳқ он хўжалиги юритиш учун ажратилган, якка тартибда уй-жойлар қ уриш учун ажратилган, жамоа бо¦дорчилиги ва узумчилиги юритиш учун ажратилган ва шу ма қ садларга мўлжалланган ер участкалари ҳ исобланади. Бу ерлар қ онунга биноан натура тартибида ажратиб қ ўйилган бўлади. Ер участкаларидан мерос қ илиб қ олдириладиган умрбод эгалик қ илиш ҳ у қ у қ ининг мазмунини де ҳқ он хўжаликлари, якка шахсларнинг ўзларига берилган ерлардан фойдаланишга оид ҳ у қ у қ ва мажбуриятлари йи¦индиси тушунилади. Шуни ало ҳ ида таъкидлаш лозимки, якка тартибда уй-жой қ уриш учун ер участкаси сотиб олинганда, фа қ ат шу ер участкасига нисбатан эгалик ҳ у қ у қ и сотиб олинади. Демак, мерос қ илиб қ олдириладиган бир умрлик эгалик ҳ у қ у қ и асосида ер участкасидан фойдаланадиган жисмоний шахсларда шу ерга нисбатан эгалик ва фойдаланиш ҳ у қ у қ и бўлади. Тасарруф қ илиш ҳ у қ у қ и давлатда са қ ланиб қ олади. Шунинг учун бу тоифа ерларга нисбатан хусусий мулк ҳ у қ у қ и том маънода жорий қ илинган деб бўлмайди. 6. Сервитут.

www.arxiv.uz Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и сервитут асосида ҳ ам келиб чи қ иши мумкин, яъни сервитут келишувига мувофи қ юридик ва жисмоний шахслар ер участкаларидан фойдаланадилар. Сервитут ердан фойдаланувчи субъектлар ўртасида маълум э ҳ тиёж ёки зарурият тузилгандагина қ ўлланилади. Сервитут деганда ўзганинг ер участкасидан чекланган тарзда фойдаланиш ҳ у қ у қ и, яъни қ ўшни, чегарадош бўлган бир ёки бир неча ер участкаларидан чекланган тарзда фойдаланиш ҳ у қ у қ и тушунилади. Сервитутни ер мулкдори, фойдаланувчиси ёки ижарачи эгалигида бўлган ер участкаларидан пиёда ўтиш, электр, ало қ а линиялари ўтказиш, сув олиб ўтиш ёки бош қ а ма қ садлар учун фойдаланиш ҳ ам деб тушуниш мумкин. Сервитут қ онунда кўрсатилишича, қ уйидаги ма қ садларда белгиланади: 1) ер участкасидан пиёда ва транспортда ўтиш. Маълумки, ер участкалари юридик ва жисмоний шахслар ўртасида та қ симланган, улар томонидан фойдаланаётган ёки давлат ҳ окимияти ма ҳ аллий органлари ихтиёрида бўлади. Бу ерлардан пиёда ёки транспортда кесиб ўтиш ер эгаларига маълум зарар етказиши мумкин, иккинчи томон эса ўзганинг ер участкасидан кесиб ўтмасдан ўз фаолиятини амалга ошира олмаслиги мумкин. Бундай ҳ олларда табиийки, албатта сервитут қ ўлланилмасдан иложи бўлмайди; 2) ўзганинг ер участкасида дренаж ишлари ўтказиш. Ерларнинг мелиоратив ҳ олатини со¦ломлаштириш учун дренаж ишларини амалга ошириш, коллекторлар, зовурлар қ азиш лозим бўлади. Бу тадбирларни амалга оширишни ердан фойдаланувчи ўзганинг ҳ ам еридан фойдаланмасдан туриб ҳ ал эта олмайди. Шу сабабдан дренаж ишларини ўтказиш учун сервитутдан фойдаланишга тў¦ри келинади; 3) ўзганинг ер участкасидан электр узатиш, ало қ а линиялари ва трубопроводлар, ирригация, мухандислик ва бош қ а линиялар ҳ амда тармо қ лар ўтказиш ва улардан фойдаланиш. Санаб кўрсатилган ушбу ишларни амалга ошириш ва улардан фойдаланиш албатта ер эгаларидан қ ўшни ер эгалари ихтиёрида бўлган ер участкаларидан қ исман фойдаланиш ҳ у қ у қ идан, яъни сервитутдан фойдаланишни талаб этади; 4) ўзганинг ер участкасидан экинзор ва молларни су¦ориш учун

www.arxiv.uz сув олиш. Ер эгалари ўз фойдаланишдаги ер участкаларини су¦ориш учун қ ўшни бўлган ердан фойдаланувчи юридик ва жисмоний шахсларнинг ер участкаларидан ари қ ёки каналлар қ азиб сув олиб ўтишга мажбур бўладилар. Бундай ҳ олларда ҳ ам сервитут келишуви тузилиши лозим бўлади; 5) молларни ўзганинг ер участкаси ор қ али ҳ айдаб ўтиш. Ширкат, фермер, де ҳқ он хўжаликлари ўз қ арамо¦ида бўлган чорва молларини яйловларда ўтлатиб бо қ иш, қ айтариб молхоналарга ҳ айдаб келиш учун қ ўшни ер эгаларининг ер майдонларидан ҳ айдаб олиб ўтишга мажбур бўладилар. Бу ўзга ер участкаси эгасига маълум ми қ дорда мулкий, моддий, экологик зарар етказиш мумкин, шунинг учун ер эгаси чорва молларини ҳ айдаб ўтишга рухсат бермаслиги мумкин. Бундай ҳ олларда муаммони ҳ ал қ илиш учун сервитут келишувига эришига тў¦ри келади; 6) ўзганинг ер участкасидан қ идирув, тад қ и қ от ва бош қ а ишларни бажариш учун ва қ тинча фойдаланиш. Ўзганинг ер участкасидан ушбу ма қ садда фойдаланиш илмий тад қ и қ от муассасалари томонидан илмий тажриба синовларини ўтказиш, олиб бориш учун амалга оширилиши мумкин. Масалан, илмий тад қ и қ от институти ширкат хўжалиги ер майдонида ¦ўзанинг янги навини синаб кўриш ма қ садида тажриба олиб бориш мумкин. Бунинг учун эса илмий муассаса билан ширкат хўжалиги ўртасида сервитут келишуви тузилади; 7) ўзганинг ер участкасида и ҳ ота дарахтлари экиш ва табиатни му ҳ офаза қ илишга тааллу қ ли бош қ а объектлар барпо этиш. Ҳ ар бир юридик ва жисмоний шахслар ўз эгалигида бўлган ер участкаларини шамол эрозиясидан, тупро қ нурашидан, шунингдек тупро қ унумдорлигига таъсир этувчи бош қ а салбий ҳ олатлардан му ҳ офаза этишлари уларнинг мажбуриятлари ҳ исобланади. Ернинг экологик ҳ олатини са қ лашга эса ихота дарахтлари экиш ор қ али эришиш мумкин. Му ҳ офаза характеридаги и ҳ отазорларни ҳ ар бир ердан фойдаланувчи барпо этмасдан, балки шамол, гармсел бошланишида жойлашган ер майдонларида барпо этиш ма қ садга мувофи қ бўлади. Қ ўшни ер эгалари эса и ҳ отазор барпо этиладиган ер майдонининг эгаси билан сервитут келишуви тузишлари лозим бўлади. Сервитут Ўзбекистон Республикаси Ер кодексида кўрсатилишича, бош қ а ма қ садларда ҳ ам белгиланиши, яъни масалан ҳ овуз қ азиш ва

www.arxiv.uz ундан сув йи¦иб фойдаланиш, хирмонлар тўплаш, меваларни қ уритиш учун майдонлар ташкил этиш ва бош қ а ма қ садлар учун белгиланиши мумкин. Сервитутнинг объекти бўлиб барча ер фонди тоифаларидаги ер участкалари ҳ исобланиши мумкин. Чунончи, захира ерлардан ҳ ам сув олиб ўтиш, мол ҳ айдаб ўтиш учун зарурият ту¦илиши мумкин. Сервитутнинг субъекти бўлиб ўзганинг ер участкасидан чекланган тарзда фойдаланиш ҳ у қ у қ ига эга бўлган юридик ва жисмоний шахслар ҳ исобланадилар. Сервитут келишув бўлганлиги учун унинг томонлари бўлиб бир томондан ер эгаси, фойдаланувчиси, ижарачиси ва мулкдори бўлса, иккинчи томондан сервитутни белгилашни талаб қ илган юридик ва жисмоний шахслар ҳ исобланади. Сервитутнинг мазмунини келишув субъектларининг ҳ у қ у қ ва мажбуриятлари йи¦индиси ташкил этади. Ушбу ҳ у қ у қ ва мажбуриятлар сервитут келишувида белгиланиб олинади. Ўзбекистон Республикаси Ер кодексининг 30-моддасида кўрсатилишича, сервитут уни белгилашни талаб қ илган шахслар билан ўзга ер участкасининг эгалик қ илувчиси, фойдаланувчиси, ижарачиси ва мулкдори ўртасидаги келишувга мувофи қ , келишувга эришилмаган та қ дирда эса, суднинг ҳ ал қ илув қ арорига биноан белгиланади. Сервитут тў¦рисидаги келишув давлат рўйхатига олиниши керак. Сервитут келишуви уни вужудга келишувига сабаб бўлган асослар бар ҳ ам топса, бекор қ илинади. Айтилганлардан келиб чи қ иб сервитутнинг асосий хусусиятларини қ уйидагиларда кўриш мумкин. Биринчидан, сервитут ўзганинг еридан фойдаланиш асосида вужудга келади; иккинчидан, келишув асосида келиб чи қ ади; учинчидан, ўзганинг ер участкасидан тўли қ эмас, чекланган тарзда фойдаланилади; тўртинчидан, сервитут келишуви икки томонлама ёки кўп томонлама хусусиятга эга; бешинчидан, сервитут суд тартибида ҳ ам белгиланиши мумкин; олтинчидан, сервитут тў¦рисидаги келишув давлат рўйхатига олинади. 7. Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини ҳ имоя қ илиш. Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и қ онун билан кафолатланади ва ҳ имоя қ илинади. Мамлакатимиз асосий қ онуни Ўзбекистон Республикаси

www.arxiv.uz Конституциясида белгиланишича, демократик ҳ у қ у қ ва эркинликлар Конституция ва қ онунлар билан ҳ имоя қ илинади (13-модда), давлат фу қ ароларнинг Конституция ва қ онунларда муста ҳ камланган ҳ у қ у қ лари ва эркинликларини устунлигии ҳ исобга олиб, и қ тисодий фаолият, тадбиркорлик ва ме ҳ нат қ илиш эркинлигини, барча мулк шаклларининг тенг ҳ у қ у қ лилигини ва ҳ у қ у қ ий жи ҳ атдан баб-баравар му ҳ офаза этилишини кафолатлайди (53-модда), ер ва бош қ а табиий захиралар давлат му ҳ офазасидадир (55-модда). Ушбу конституцион қ оидалар ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини ҳ имоя қ илиш учун ҳ ам умумий, ра ҳ барий а ҳ амиятга эга бўлиб, юридик ва жисмоний шахсларнинг ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ларини ҳ имоя қ илишга ба¦ишланган жорий қ онунлар, улардаги қ оидаларни белгилашда асос ролини ўйнайди. Конституция асосида ер қ онунчилигида ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини ҳ имоя қ илишга ба¦ишланган қ оидалар ривожлантирилган. Чунончи, Ер кодексининг 41-моддасида кўрсатилишича, ер эгалари, ердан фойдаланувчилар, ер участкаси ижарачиси ва мулкдорлари фаолиятига давлат, хўжалик органлари, шунингдек мансабдор шахсларнинг аралашуви таъ қ т қ ланади. Ушбу ердан фойдаланувчи субъектларнинг бузилган ҳ у қ у қ лари тикланади, ҳ у қ у қ ларнинг бузилиши натижасида етказилган зарар (шу жумладан бой берилган фойда) тўла ҳ ажмда қ опланади. Ўзбекистон Республикаси " Қ ишло қ хўжалик кооперативлари (ширкат хўжалиги) тў¦рисида"ги қ онунида ўрнатилишича, қ ишло қ хўжалиги кооперативига берилган ер участкаларини олиб қ ўйиш белгиланган кафолатларга риоя этилган ҳ олда амалга оширилади (14- модда). Ер участкаси давлат ва жиноят э ҳ тиёжлари учун олиб қ ўйилган таъдирда пудратчи зарар (шу жумладан бой берилган фойда) ва бош қ а ҳ аражатлар қ опланишини талаб қ илиш ҳ у қ у қ ига эга (15-модда). Шунингдек Ўзбекистон Республикасининг "Фермер хўжалиги тў¦рисида"ги қ онунининг 12-моддасида белгиланишича, ер участкасининг ўлчами ва чегаралари фа қ ат фермер хўжалиги бошли¦ининг розилиги билан ўзгартирилиши мумкин. Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини ҳ имоя қ илишга қ аратилган қ оидаларни яна кўпгина қ онунларда учратиш мумкин. Уларнинг барчасида белгиланган

www.arxiv.uz чора-тадбирлар ердан самарали ва о қ илона фойдаланаётган субъектларнинг ҳ у қ у қ лари ва фаолиятларини ма қ садли амалга оширишни таъминлашга хизмат қ илади. Умумий қ оидага биноан, ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини ҳ имоя қ илиш деганда қ онунда белгиланган тартибда ерга нисбатан ердан фойдаланувчиларнинг ўз субъектив ҳ у қ у қ ларини амалга оширишга тўс қ инлик қ илувчи, яъни ер билан таъминлаш, ер участкаларини ¦айри қ онуний равишда олиб қ ўйиш, ўзбошимчалик билан эгаллаб олиш, етказилган зарарни қ оплаш каби туси қ ларни бартараф этишга қ аратилган чора-тадбирлар тизими, йи¦индиси тушунилади. Ердан фойдаланувчиларнинг субъектив ҳ у қ у қ ларини му ҳ офаза қ илиш чора-тадбирлари тизими сифатида ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ининг ҳ имоя қ илиш ўз ичига: биринчидан, ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини бузишни ого ҳ лантириш; иккинчидан, ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини бузишни тугатиш; учинчидан, ердан фойдаланувчи субъектларнинг бузилган ҳ у қ у қ ларини тиклаш; тўртинчидан, ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ини бузишда айбдор бўлганларни юридик жавобгарликка тортиш кабиларни қ амраб олади. Ер тў¦рисидаги қ онун аввало қ ишло қ хўжалик корхоналарининг ҳ у қ у қ ларини ҳ имоя этади, яъни қ ишло қ хўжалигига мўлжалланган ерларни но қ ишло қ хўжалик э ҳ тиёжларига ўтказишдан ҳ имоя қ илади. Айни қ са су¦ориладиган ерларни бош қ а тоифага ўтказишга ало ҳ ида ҳ оллардагина йўл қ ўйилади. Бунда қ ишло қ хўжалиги, сув хўжалиги идоралари, шунингдек табиатни му ҳ офаза қ илиш идоралари билан келишиб амамлга оширилиши, ўта зарур шарт-шароитлар вужудга келгандагина берилиши лозим. Ер кодексининг 44-моддасига кўра су¦ориладиган ерларни су¦орилмайдиган ерлар сирасига ўтказиш ало ҳ ида ҳ олларда, тупро қ -мелиоратив ва и қ тисодий шароитларни ҳ амда ерларнинг сув билан таъминланганлигини, улардаги мавжуд сув ресурсларини ва бу сувларга белгиланган лимитларни инобатга олиб Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Ма ҳ камаси билан келишилган ҳ олда вилоят ҳ окими қ арорига биноан амалга оширилади. Қ ишло қ хўжалиги корхоналари фойдаланишида бўлган ало ҳ ида қ имматга эга унумдор су¦ориладиган ерлар су¦орилмайдиган ерлар жумласига ўтказилмайди,

www.arxiv.uz зарур ҳ олларда эса корхоналар, бинолар, ва иншоотлар қ урилиши учун беришга эса ало ҳ ида ҳ олларда Вазирлар Ма ҳ камасининг қ арорига биноан йўл қ ўйилади (Ер кодекси 45-модда). Ер қ онунчилиги ердан фойдаланувчилардан ерларни асоссиз равишда тортиб олишдан, олиб қ ўйишдан ҳ имоя қ илади. Чунончи, Ер кодексининг 37-моддасида кўрсатилишича, ер участкаси ёки унинг бир қ исми давлат ва жамоат э ҳ тиёжлари учун ер эгасининг розилиги билан ёки ердан фойдаланувчи ва ижарачи билан келишилган ҳ олда тегишича туман, ша ҳ ар, вилоят ҳ окимининг қ арорига ёхуд Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Ма ҳ камасининг қ арорига биноан олиб қ ўйилади. Жисмоний шахсларга берилган ер участкалари давлат ёки жамоат э ҳ тиёжлари учун мазкур шахсларнинг ҳ о ҳ ишига кўра туман, ша ҳ ар, вилоят ҳ окимининг қ арори билан аввалги ер участкаси билан айнан бир хил ер участкаси ажратилгач, шу ер участкаси олиб берилаётган корхона, муассаса ва ташкилотлар олиб қ ўйилаётган ер участкасининг ўрнига янги жойда уй-жой, ишлаб чи қ ариш бинолари ва бош қ а иморатларни қ уриб берганидан кейин ҳ амда барча зарарлар (шу жумладан бой берилган фойда) тўла ҳ ажмда қ опланганидан кейин олиб қ ўйилиши мумкин. Агар ер эгаси ер участкасини олиб қ ўйиш ҳ а қ идаги туман, ша ҳ ар, вилоят ҳ окимининг қ арорига ёки Вазирлар Ма ҳ камасининг қ арорига рози бўлмаса бу қ арорлар устидан судга шикоят қ илиши мумкин. Ерларни ўзбошимчалик билан эгаллаб олинишдан ҳ имоя қ илиниши Ер кодексида ало ҳ ида белгиланган. Ушбу кодекснинг 91-моддасига биноан ўзбошимчалик билан эгаллаб олинган ер участкалари уларга ¦айри қ онуний равишда эгалик қ илинган ва фойдаланилган ва қ тда қ илинган сарф- ҳ аражатлар қ опланмаган тарзда тегишлилигига кўра қ айтарилади. Ер участкаларини фойдаланиш учун яро қ ли ҳ олатга келтириш ер участкаларини ўзбошимчалик билан эгаллаб олган шахслар ҳ исобидан амалга оширилади. Ер қ онунчилигида ердан фойдаланувчиларга ишлаб чи қ ариш фаолияти даврида уларга етказилган зарар, нобудгарчиликнинг ўрнини қ оплаш масаласи ҳ ам ҳ ал қ илинган. Ер кодексининг 86-моддасида кўрсатилишича, ер участкасидан фойдаланувчига етказилган зарар (шу

www.arxiv.uz жумладан бой берилган фойда) нинг ўрни қ уйидаги ҳ олларда тўла ҳ ажмда қ опланади: ерлар олиб қ ўйилган, қ айта сотиб олинган ёки ва қ тинча эгаллаб турилганида; сув ҳ авзалари, каналлар, коллекторлар, шунингдек қ ишло қ хўжалиги экинлари ва дов-дарахтлар учун зарарли моддалар чи қ арадиган бош қ а объектлар қ уриш ва улардан фойдаланишнинг таъсири ҳ амда юридик ва жисмоний шахсларнинг ҳ осил камайишига ва қ ишло қ хўжалиги ма ҳ сулотининг сифати ёмонлашувига олиб борадиган бош қ а ҳ атти- ҳ аракатлари о қ ибатида ерларнинг сифати ёмонлашган та қ дирда қ опланиши керак. Етказилган зарар айбдор корхона, ташкилот томонидан қ опланади. Ю қ орида айтилганлардан таш қ ари, ер қ онунчилигида белгиланишича, ер эгалари, мулкдорлари, фойдаланувчилар, ижарачилар бош қ а ер эгалари, ердан фойдаланувчилар, ер участкаси ижарачиси ва мулкдорларининг ҳ у қ у қ ларини бузмасликлари шарт (Ер кодексининг 40-моддаси). Демак, қ онун ер эгаси, ердан фойдаланувчи, ижарачи ва ер участкаси мулкдорларига мажбурият юклаш ор қ али, бош қ а ердан фойдаланувчиларнинг ҳ у қ у қ ини ҳ имоя қ илаяпти. Демак, айтилганлардан хулоса қ илганда, ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ и қ онун билан кафолатланган. Ердан фойдаланиш ҳ у қ у қ ининг кафолатланганлиги, қ онун билан му ҳ офаза қ илиниши ердан фойдаланувчиларнинг ишлаб чи қ ариш фаолияти бар қ арорлигини таъминлашга, улар фаолиятини ривожлантиришга хизмат қ илади.

Похожие

Қишлоқ хўжалик корхоналарининг ердан фойдаланиш ҳуқуқи

Кишлок хужалик корхоналарининг ердан фойдаланиш хукуки

Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи

Сув ресурсларидан фойдаланиш ҳуқуқи

Тадбиркорларнинг табиат объектларидан фойдаланиш ҳуқуқи